«Олонхо дойдутугар айан» теманан аьа5ас уруок хаамыыта:
Сыала-соруга:
уерэнээччилэргэ олоҥхо туһунан билиһиннэрии;
олоҥхону өйдүүллэригэр, ылыналларыгар олук ууруу;
олоҥхо туһунан билиилэрин кэҥэтии.
Туттуллар технология: Куолаан үөрэтии технологията, уерэнээччигэ туһаайыллыбыт үөрэх.
Уруок тэриллэрэ: ноутбук, проектор, экран
Уруок бэлиэ тыла: Олоҥхо - саха норуотун энциклопедията, бары күндүтэ мустубут музейа» -Суорун Омоллоон.
Үтүө күнүнэн!
Мин аатым Саргы Семеновна, бүгүн эһиэхэ олоҥхо нэдиэлэтин чэрчитинэн, аьа5ас уруок ыытыагым, эһиэхэ кэпсэтиһэн ырытарга табыгастаах буоллун диэн бөлөҕүнэн олортоотум, сөбүлэһэгит? Темабын билиһиннэрэрбин көҥүллээн - “Олоҥхо дойдутугар айан”. (слайд барар)
Киирии тыл
Бастатан туран, эһигиттэн ыйытыахпын баҕарабын, олоҥхо- диэн тугуй, ким төһө билэрий, истибитэй, эбэтэр бэйэтэ олоҥхону толорор уерэнээччи билигин биһиги ортобутугар баар дуу? (сэһэргэһии)
Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр. Онон бу улуу айымньы киһиэхэ бары өттүнэн үчүгэйи оҥорор.
2005 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр ЮНЕСКО олоҥхону киһи аймах чулуу айымньытынан билиммитэ. Онон саха олоҥхото аартык аайы аата ааттанар, тоҕой аайы сураҕа иһиллэр буолла.
Саха олоҥхотун XIX үйэттэн саҕалаан, нуучча үөрэхтээх дьоно – айанньыттар Линденау, Мидендорф, О.Н. Бетлингк, сыылынайдар И.А. Худяков, Э.К.Пекарскай, С.В.Виташевскай, В.А. Серошевскай, В.М. Ионов о.д.а. сурукка-бичиккэ киллэрэн барбыттар. Революция кэнниттэн үөрэхтээх сахалар А.Е.Кулаковскай, С.А.Новгородов, П.А. Ойуунускай олоҥхоҕо улахан болҕомтолорун уурбуттар. Олоҥхону научнай чинчийиинэн Сэһэн Боло, А.А.Саввин, Г.У.Эргис, И.В.Пухов, Г.М.Васильев, Н.В.Емельянов дьарыктаммыттар. Олоҥхону араас өттүттэн чинчийиигэ билигин А.С.Попова, П.Н.Дмитриев, В.В.Илларионов үлэлэрэ биллэр.
Сүрүн чааһа
(слайд барар)
Олоҥхолоон оҕонньор барахсан
Оллоонноон олорон эрэ
Олоҥхо номоҕо оҥостон,
Эриэккэстик этэн-тыынан
Эҕилдьитэн киирдэҕинэ,
Урааҥхай саха барахсан
Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан
“Ноо!” – диирэ эбитэ үһү...
Эһиги эбээлэргит, эһээлэргит дьоҥҥутугар, эһиэхэ даҕаны кэпсииллэрэ эбитэ буолуо, былыр уһун күннэрдээх хараҥа кыһыны хайдах балаҕан иһигэр аһаралларын. Билиҥҥи курдук лаампа уота суоҕар, көмүлүөк оһох тула олорон чугастан, ыраахтан ыҥырыллан кэлбит олоҥхоһуту сарсыарда халлаан сырдыар диэри истэллэрэ эбитэ үһү. Олоҥхоһут көмүлүөк оһох иннигэр талах олох маска оллоонноон олорон эрэ олоҥхотун саҕалыыр эбит. Ол кэмҥэ олонхолуур киһини хас биирдии дьиэҕэ олуһун кэтэһэллэр этэ диэн кэпсииллэр. Бэл кыра оҕолор ытыылларын тохтотон чуумпуран истэллэрэ, онтон орто саастаах оҕолор үтүктэн көрөллөрө эбитэ үһү.
Олонхоһут суруйааччылары ааттаталаан: (Платон Алексеевич Ойуунускай, Семен Степанович Яковлев - Эрилик Эристиин, Владимир Михайлович Новиков - Күннүк Уурастыырап, Сергей Степанович Васильев- Бороҕоонускай о.д.а.)
(слайданан көрдөрүү)
Олоҥхоһут олоҥхону саҕалыыр эбит аан дойду айыллыытыттан.
Аан дойду айыллыыта
Былыргы үйэҕэ
Ойуу-бичик уорҕалаах,
Киирэр-тахсар күннээх,
Кэрэ быйаҥ кэскиллээх
Кэтит аан ийэ дойду
Сириэдийэн үөскээбит.
Ороһуоллаах уулаах,
Одун байҕал олбохтоох,
Охтон баранар мастаах,
Уолан бүтэр уулаах
Аҕыс иилээх-саҕалаах
Аан ийэ дойду айыллыбыт.
Олоҥхо үс дойдута. Бу ханнык дойдуларый? (ааҕан тайтарыы)
Былыыр - былыр үөскээбит күлэр күөх салгыннаах, үрүҥ илгэ үктэллээх, үкэр куйаас тыыннаах күндүл күнүс дойду (үөһээ дойду)
Үс саха үөскээбит, түөрт саха төрөөбүт, ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах алаҕаркаан-тэтэгэркээн дойду (орто дойду)
Силлиэ түспүт, холорук ытыллыбыт, барбатах балык миинин курдук борук-сорук дойду (аллараа дойду)
Олоҥхо үс сүрүн сюжеттан турар:
Завязка сюжета - төрүтэ, олоҥхо туохтан саҕаламмыта.
Кульминация - ол эбэтэр олоҥхо сүрүн геройа утарылаһааччытын кытта күөн көрсүүтэ.
Развязка – тумук. Сүрүн геройбут кыайыыта-хотуута, сиргэ ил-эйэ олохсуйуута.
Аал –Луук мас
Аҕыс иилээх-саҕалаах
Атааннаах-мөҥүөннээх
Аан ийэ дойдуларын
Хаба ортотугар
Аҕыс салаалаах
Аар кудук мас
Үүммүт эбит.
Аал – Луук мас барахсан
Тула өттө тула
Сүөгэй арыыта
Сөлөгөй чөҥөрө чүөмпэлээх.
Билигин эһиэхэ олоҥхо текстарын түҥэтиэм. Итилэри ааҕан бараҥҥыт, олонхо ханнык сюжета суруллубутун бөлөҕүнэн сүбэлэһэн баран этиэххит.
(текстары ааҕаллар, ырыталлар)
Новиков Владимир Михайлович - Күннүк Уурастыырап
“Тойон Дьаҕарыма бухатыыр” олоҥхотуттан быһа тардыылары аахтыгыт, дорҕоонноохтук аахпыт, санааҕытын үллэстибит о5олорго барыгытыгар махтал!
Олонхо сүрүн идеята тугуй? ( Орто дойдуга олохтоох айыы аймаҕын туһугар туруулаһан охсуһуу, кинини араҥаччылыырга ыҥырыы)
-Олонхолор үксүгэр хайдах ааттаналларый? ( сүрүн геройдар ааттарынан, олоҥхолор испииһэктэрин көрдөрүү)
Олоҥхоҕо киһи аймахха баар түөрт сүрүн сыаннас баар:
1. Сиэр- майгы сыаннастара
2. Мал-сал сыаннастара
3. Ис утум
4. Кэрэ, уран сыаннастара
Түмүк (рефлекция)
Бүгүҥҥү “Олоҥхо дойдутугар айан” уруогу төһө ылынныгытый, сэҥээрдигит, сөбүлээтигит дуу? Биирдиилээн санааларгытын этэргитин истэбин. Ис иһигэр киирэн кэпсэтиһэн, ырытан истэххэ маарыынны санааларгыт уларыйан таҕыстылар дуу?
Олоҥхо – улуу айымньы. Саха норуотун олорбут олоҕо. Охсуспут охсуһуута, кини өйө-санаата – сырдыкка тардыспыт санааларын баҕата, үчүгэйгэ баҕарбыт үрдүк идеялара – бука барыта олоҥхоҕо түмүллэллэр. Ол иһин, саха олоҥхото сүүһүнэн ахсааннаах үгүс дьыллар халыҥ хаардарыгар саптаран, хараҥа күөннэригэр күлүктэнэн, умнуллан сүппэтэҕэ.
Билигин кини, көҥүлүн булбут дьоллоох норуот саамай сыаналаах айымньытын быһыытынан, өрөгөйдөөх советскай үйэ социалистическай культуратын толоонугар, аҕыс салаалаах Аал-Луук мас курдук барҕара сайдар, силигилии чэлгийэр кэмэ кэллэ. Ол бэрт кэскиллээх, сүүнэ үөрүүлээх, үтүө дьыала буолар.
Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар диэн этэллэр. Тыл бары бастыҥа, сүмэтэ фольклорга, олоҥхоҕо баар диэн тылларынан уруокпун түмүктүүбүн. Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!
Мындыр – туох баҕарар уустук, бириинчик өттүн таба көрөр, таба өйдүүр.
ЮНЕСКО – наука, үөрэх, культура боппуруостарын быһаарар аналлаах Аан дойдутааҕы тэрилтэ.
Аартык – киэҥ, улахан айан суола.
Тоҕой – суол, өрүс токуруйан өҕүллүүтэ, өҕүллэр сир.
Эҕилдьитэн – уу сүүрүгүн курдук тохтообокко саҥаран.
Оллоон кэбистэ – атаҕын үрдүгэр атаҕын уурда.
Уорҕа – тас өттө.
Быйаҥ – өлгөм үүнээйи, ас-үөл, баай-дуол.
Сириэдийэн – олохтоохтук үөскээн, туругуран.
Одун – үөһээ олохтоох, модун, тыйыс.
Илгэ – киһиэхэ күүс киллэрэр үгүс үүнээйиттэн састааптаах күндү убаҕас ас.
Үкэр куйаас – наһаа сыралҕана суох итии, чуумпу күн.
Күндүл – ыраас, сырдык.
Атааннаах-мөҥүөннээх – айдааннаах, иирсээннээх.
Сөлөгөй – үрүҥ ас, үүт ас.
Чөҥөрө чүөмпэ – эмпэрэ кытыылаах олус дириҥ уулаах сир.
_________
Дьэ бу,
Былыргы дьыл киэнин
Быһылааннаах быдан мындаатыгар,
Урукку дьыл киэнин
Алдьархайдаах анараа таһаатыгар,
Нөҥүө дьыл киэнин
Дүбдүргэннээх түбүлээн түмүгэр,
Чиэрэс дьыл киэнин
Дибдиргэннээх тигилээн тимэҕэр,
Тэргэн ый киэнин
Быысаһар ыпсыытыгар,
Үүнэр күн киэнин
Үөскүүр саҥатыгар, -
Сэндэлэс мас эркиннээх,
Сиэкилэ дугуй уу толбонноох,
Сибэкки күөх от кырыстаах,
Сир сибиир ийэ хотун,
Сэттэлээх тииҥ кыыл
Тиҥилэҕин тириитин курдук,
Тэнийэн тэлгэнэн,
Сиэллээх сири иһит
Сиксигин курдук
Ситэн сириэдийэн
Үөскээбитэ эбитэ үһү.
Аҕыс иилээх саҕалаах,
Атааннаах мөҥүөннээх,
Айдырҕаннаах-амырҕаннаах,
Айгырыын силик
Аан ийэ дайды
Аҕыстаах саарба кыыл
Атаҕын тыһын курдук
Аҥнан-бохтон айыллан,
Талахтаах далбар чабычах
Чапчааһынын тараадыйан
Үөскээбитэ эбитэ үһү.
_____________
Тиит мас курдук
Чинэриччи тартаран ылла,
Бэс мас курдук
Хаҥараччы тартаран ылла.
Икки иэнин иҥиирэ
Икки туут хайыһар курдук
Өрө кэдэриччи таттаран таҕыста;
Икки сототун уҥуохтара
Икки атыыр оҕус буулаҕатын курдук
Иһирдьэ-таһырдьа
Матырыччы тардыллан хааллылар.
Хатан куйах
Таҥаһын таҥынна.
Хара балаххай
Хаанын хааннанна,
Хахай модун
Дьүһүнүн дьүһүннэннэ,
Харса суох
Быһыытын быһыыланна,
Хараҕалаах, хааннаах,
Батаһын тайахтанна.
Кырыыс хаан кыттыста,
Өс-саас үксээтэ,
Хара санаа хаҥаата;
Тыа кыыла тыаһырҕаата,
Далай балыга дьаадыйда,
Көтөр кынаттаах күрэннэ;
Күн быата тулунна,
Ый быата быһынна,
Сулус уота тоҕунна;
Өлүү уута тааҥнаата,
Сир чиэппэрэ сиҥиннэ.
Былыт быһаҕаһа хайынна.
___________
Ол дойду киэнэ
Баай тиит мастара бука бары
Бастарыттан таҥнары хаттылар,
Уулаах улуу күөллэрэ бүүс бүтүннүү
Ортолоруттан оҥойо уоллулар;
Дьэс солуур түгэҕин
Тэниччи тарпыт курдук
Чэки курус халлаана
Дьэбин уоһуйан,
Дьэбидис гына тустэ.
Бу курдук
Муҥ быһылаан,
Түптэ түлүөн
Буола турдаҕына,
Аныардаах арҕаа халлаан
Аргыардах алын тардыытыттан
Алаас сыһыы быһаҕаһын саҕа
Ала чуоҕур былыт обургу,
Часкыйбытынан,
Таҥнары сатыылаан тахсан,
Ортотунан быһа ыстанна,
Төбөтүнэн хайа ыстанна.
Ол кэлин кырыытыттан,
Өрүскэ тутуулаах киһи
Өрүсүһэн бугуллаабыт
Хаардаах бугулун саҕа
Өлүү сидьиҥ чэлкэҕэ
Былыттан быһа ыстанан,
Биһиги киһибит иннигэр кэлэн
Биирдэ “пал” гына түстэ.
Онуоха
Биһиги киһибит
Соһуйбут курдук
Ол чэлкэҕи
Ойон тиийэн
Уһун дурба батаһынан
Ортотунан быһа далайан кэбистэ.
Инньэ гынарын кытта,
Табыйар Хара бухатыыр обургу
Илэ бэйэтинэн,
Эт дьүһүнүнэн
Биһиги киһибит иннигэр
Биирдэ бэрис гына түстэ.
Хаһыытаһа-хаһыытаһа
Хапсыбытынан бардылар;
Үөгүлэһэ-үөгүлэһэ
Өттүктэспитинэн бардылар;
Ойбонноох оройдоругар
Уурсубутунан бардылар;
Киргиллээх кэтэхтэригэр
Киирсибитинэн бардылар.
_____________
Онуоха туран,
Анараа киһи,
Атыттан туспэккэ эрэ,
Тойон Дьаҕарыма бухатыыры
Тула сүүрдэ сылдьан,
Туох да кэпсэтиитэ суох
Толбонноох ньууруттан
Тоҥсуйбутунан барда,
Килбиэннээх сирэйиттэн
Кэрпитинэн барда.
Итинниккэ түбэһэн баран,
Биһиги киһибит даҕаны,
Иэс күүтэн,
Иҥнэн-туттан туруох
Бэйэлээх буолуо дуо, -
Харса суох
Хардарсыбытынан барда,
Омуннаах үлүгэрдик
Охсуспутунан барда,
Дьүүлэ суох
Түһэрсибитинэн барда.
______
Тумул арыы тыа
Туллан-быстан түһэн иһэрин курдук
Туорай туоһахталаах
Нуоҕалдьын кугас аттаах
Тойон Дьаҕарыма бухатыыр обургу,
Тойон инититтэн арахсан баран,
Орто туруу дойду
Дьоллоох суолун тобулан,
Аан ийэ дайды
Айылгылаах аартыгын арыйан,
Илин өттүгэр
Эргэнэ хара тыа саҕа
Эҕэрдэ хаан эккиннэнэн,
Ойоҕос өттүгэр
Моҕол ураһа дьиэ саҕа
Соргу дайаан доҕуһуолланан,
Муҥ-быһылаан буолбакка,
Эрэй-буруй эрийбэккэ,
Ыарыы-сүтүү ыксаласпакка,
Дьаҥ-дьаһах таарыйбакка,
Өлүү-үлүгэр үтүрүйбэккэ,
Абааһы-албын атаҕастаабакка,
Алыс үчүгэйдик айаннаан, -
Иитиллибит-тэриллибит
Ийэ сибиир дойдутугар,
Илин атах кэбирэ суох эриэккэс бэттик
Эргийэн-тиийэн кэлбитэ эбитэ үһү.
___________
Дьэ доҕоттоор,
Олоҥхотун олоҥхо,
Омуннааҕын омуннаах,
Бу,
Куртуйах улар
Кутуругун түүтүн курдук
Куударалаах баттахтаах,
Хотой Айыы баай
Тойон оҕонньор аҕалаах,
Эрдэҕэс улар
Түөһүн түүтүн курдук
Эбирдээх иэдэстээх
Эдьээн Айыы баай
Хотун эмээхсин ийэлээх,
Тумул арыы тыа
Туллан быстан түһэн иһэрин курдук
Туорай туоһахталаах
Нуоҕалдьын Кугас аттаах
Тойон Дьаҕарыма бухатыыр обургу,
Тохтор-хордор
Кыайан хороммот
Дохсун кэрэ
Тотун тотон,
Бараатар-хайаатар
Кыайан бараммат
Барҕа баһаам
Баайын байан,
Ыырдар-хайдар
Кыайан ситтэрбэт
Ыраах күтүр
Ыырын ыырданан;
Аат бөҕөтүттэн суодуйан,
Үөһээ дойдуттан
Үргүөһүн үргүйбэккэ,
Аллараа дайдыттан
Аргыаһын аргыйбакка,
Иитэр сүөһүнү күрүөлээн,
Төрөтөр оҕону уйалаан;
Аал уоту оттон,
Алаһа дьиэни тэринэн,
Алтан сэргэни анньан,
Аар баҕаҕы айгыһыннаран,
Араҕас чэчири тиирэн.
Арыы түһүлгэни төрүттээн
Аҕа баһын тосту олорон, -
Үс саханы үөскэтэн,
Түөрт саханы төрөтөн,
Биэс саханы бииһэтэн,
Кириэс ыырай
Кинээһэ буолан,
Сатыы ыырай
Саарыга буолан,
Орто дойду
Тутааҕа буолан.
Олорбута эбитэ үһү.