Ород хэлэн - ород арадай соёл болбосорол хадагалаад байһан гуламта

Ород хэлэн - ород арадай соёл болбосорол хадагалаад байһан гуламта

Хэлэн гээшэ хүнүүдэй хоорондоо харилсаха, эрдэм ухаа ба урданай түүхэ үзэхэ, ойлгожо абаха хэрэгсэл, хүн бүхэнэй, арад бүхэнэй, өөрын һанал бодол харуулһан түхэл болоно. Хэлэн гээшэ айл бүхэнэй гал гуламтатай, ажабайдалтай нягта холбоотой байдаг. Ямаршье үндэhэ яhатан эгээл турүүн үндэhэн хэлэн дээрэ эхэеэ нэрлэжэ, үлгын дууе шагнан тэнжэдэг, томо болоходоо түрэл хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн уран зохёолнуудые, түүхэ ба оньhон үгэнүүдые уншажа хүн болодог.  Тиимэhээ хэлэн гээшэ арадай соёл болбосорол хадагалаад байһан гуламта болоно.

Ород хэлэн – агууехэ хэлэн гэжэ үгэ бии. Ород хэлэн уян нугархай, тодо, хэлэшэгүй баян, ород арадай уужам сээжэ сэдьхэл, сэбэр hанаа тодорхойлон харуулдаг.

Ород хэлэн тухай ород арадай багша, уран зохеолшон Константи́н Дми́триевич Уши́нский иигэжэ бэшэhэн байна: “Хэлэн соогооо ород арад олон мянган жэлэй хугасаа соо хэдэн миллион хүнэй hанал бодол суглуулан эблээ. Түрэhэн дайдаяа ба түрэhэн оронойнгоо байгаали сэдьхэл соогоо толотон харуулжа, үгэ соогоо найруулан харуулна. Сагай үнгэрхэдэ хүншье шорой тооhон болон мартагдана, тиихэдэ хүнэй хэлэhэн ба бэшэhэн үгэ мүнхэрэн үлэжэ, ород арадай барагдашагүй эрдэни болон үлэнэ».

«Эртэ урада сагай үбгэ эсэгэнэрэй үгэ дамжуулан хадагалжа абан ябахадаа, бидэ ухаан бодол, мэдэрэл ба соел дамжаха аргатай ехэл үнэтэй зөөритэй болонобди гэхэ мэтээр К. Д. Ушинский үргэлжэлүүлнэ.

Ород хэлэн арадай аман зохёолнуудаар баян, тэрээн сооhоо ород арадай ажабайдал, түүхэ, заншал, абари зан, эдеэ хоол ба хубсаhа гэхэ мэтын юумэнүүдые урдын сагhаа мүнөө саг болотор шэнжэлэн үзэхэ аргатайбди. Ород арадай түүхэ домогууд ба онтохонууд, оньhон үгэнууд ород арадай сэдьхэл, бодол тобшоор тодорхойлдог. Ородой суута уран зохёолшо А. Герцен иигэжэ хэлэhэн байна: «Yнгэрhэн үеынхиеэ гүйсэдээр мэдэржэ, мүнөөнэйнгөө саг ойлгожо абанабди; урдынгаа байдал гүнзэгыгөөр уудалжа, ерээдүйнгөө удхыень тайлбарилнабди; гэдэргээ хаража, урагшаа дабшанабди…».

Ямаршье сагта бүхы дэлхэйн элитэ уран зохёолшодой, эрдэмтэдэй үндэhэн хэлэндээ дуратай, тэрэнээ үндэрѳѳр сэгнэжэ, баяжуулжа, хүгжѳѳжэ байдагынь мэдээжэ. Ород хэлэн уянгата хэлэн. Ород уран зохёолой гэгээн бэлиг А.С. Пушкин намарай саг тухай ямар гоеор бэшэнэ гээшэб:

«Уйтайхан саг. Нюдэн дээрэм гоёлши!

Мордолгонойш шэмэг намда hайхан зугаан.

Һэрюун сагай набша, бамбаахайе хараалши,

Алтаар хубсалhан модон дурым абанал буляан!

Оройгоорнь арюун амисхаал, шууяhан hалхин,

Түрүүшын хүйтэн, наранай hула туяан,

Огторгойдо долгёотоhон мана хушалта

Буурал үбэлые зүгнэhэн шаналта». Ц.Галсановай оршуулга.

Александр Сергеевич Пушкин ород арадай соел болбосоролой гэрэлтэ алтан дамжуулагша, хадагалагша, хүмүүжүүлэгшэ болоно. Шүлэгүүд ба уран зохёолнуудынь ород арадай зүрхэ сэдьхэл, бодол ба hанал тон тобшоор элирүүлэн харуулдаг. А.С.Пушкинай бэшэгэй мүрнүүдые уншахадаа тэрэ үедэ болоhон ушарнуудые тон элеэр ойлгонобди. Бэшэhэн үгэ мүнхэ. 1836 ондо бэшэгдэhэн «Памятник» гэжэ шүлэг мүнөөшье бидэ зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэн уншанабди:

«Гараар бэшэ, ураар хүшөө өөртөө бодхоогооб,

Газардахагүйл тэндэм зоной үер замууд,

Александрийска баганаhаа дээгүүр толгойгоо

Аман омогоор үргээ ябууд.

Үгы, үхэн барагдахагүйб – оюун сэдьхэлни

Үнэhэн тоброг хүүрhээмни үлүү наhалха, -

Алтан дэлхэйн үргэнгэ гансаханшье шүлэгшын,

Амида үлэтэр суутай байхаб.

Агуу Русиин аажамаар hураг суумни тарахал,

Али бүхэ хэлэн дээрэ алдар нэрым дурдахал…

Мүнөө сагта А.С.Пушкинай нэрэ бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ. Тэрэ сагай ажабайдал, элдэб болоһон ушарнуудые уран зохеолойнь үгэнуүд сооhоо бүхы дэлхэйн зон танилсан мэдэхэ болоно.

Ород хэлэн үгөөр баян, тодорхойлон ямаршье юумэ ойлгуулха аргатай. Ород арадай ямаршье уран зохёол уншахада удхалан абаха юумэ тэрээн сооhоо олдоод лэ байха. Шүлэгшье болог драмашье, туужашье болог романшье, онтохоншье болог домогшье - хамаагүй, хүмүүжүүлэн маниие hургана. Жэшээнь ород арадай оньhон үгэнүүд: «Нэрэ олохо – наһанай, нэрэеэ хухарха-үдэрэй», «Худал үгэ үндэһэгүй, хуурай модон намаагүй», «Сэсэн хүн хүнэй бэрхые магтаха, тэнэг хүн өөрынгөө бэрхые магтаха», «Дэгэлээ шэнэһээнь гамна, нэрэеэ сэбэрһээнь гамна» - маниие hургана гээшэ.

Шог зугаатай оньhон үгэнүүд ород хэлэ баяжуулна, соелой онсо илгаа харуулна: «Хооһон тогоон хонгироошо, хубхай хүн  һаймһарааша - пустой котелок больше гремит, пустой человек подлизывается», «Хүниие хэлэхэдээ, бүргэд болохо, өөрыень хэлэхэдэ, үндэгөө дараһан тахяа болохо  - когда критикует других, становится как орёл, а когда критикуешь самого, то становится как курица-наседка».

Алексей Николаевич Толстой ород хэлэн тухай иигэжэ бэшэhэн байна: «Ород хэлэн хадаа нэн түрүүн Пушкин – унашагуй ород хэлэнэй причал, ород хэлэн – энэ: Лермонтов, Лев Толстой, Лесков, Чехов, Горький.   

Ямаршье арад зоной үндэhэтэ хэлэнэй үгэ соо үнгэрһэн жэлнуудэй ажабайдал, мүнөө сагай ба ерээдүй сагай ажабайдал, арадай байдалай онсо илгаа мүнхэрэн улэнэ. Тиимэhээ арадай хэлэн гээшэ - арадай соёл болбосорол хадагалаад байһан нангин гуламта болоно.

Ород хэлэн – ород арадай соёл болбосоролой нангин гуламта гээшэ.

Иринчей Зарбуев