Осумдуктордун сорттору

ϴсүмдүктɵрдүн сорттору

Сабактын максаты

1. Элдик селекция, селекция илими, селекционерлер, ɵсүмдүк сорттору, окумуштуулар жана алардын эмгектери, ыкмалар ж.б. тууралуу билимдерге ээ болушат

2. ϴсүмдүк сорттору менен анын жапайы тегин айырмалай алат жана окшоштуктарын аныктай алат.

3. ϴсүмдүк сортторунун жаратылыштагы жана адамдын, ɵсүмдүктɵрдүн тиричилигиндеги маанисин ɵздɵштүрɵт

Элдик селекция

Байыркы мезгилдерде адамдар жапайы ө с үмдүктɵрдүн арасынан желе турган өсүмдүктɵрдү издеп таап, алардын уруктарын, мөмɵлөрүн, тамырларын пайдаланып ɵз алдынча өстүрɵ баштаган. ϴсүмдүк ɵстүрүү менен кошо , анын жакшыраак түрлɵрүн бɵлүп алып багып,улам кɵбөйтүүгɵ жетишкен. Ошонун натыйжасында э лдик селекция (лат. « селекцио» - тандоо, ылгоо) пайда болгон. Селекциянын негизинде маданий ө с ү мд ү кт ɵ рд ү н к ө пч ү л ү г ү ɵ т ө ɵ зг ө р ү п кеткендиктен, ɵ з ү н ү н жапайы т ү пк ү тегине таптакыр окшош эмес, мына ошондуктан к ө пч ү л ү к учурда маданий ɵ с ү мд ү кт ө рд ү н келип чыгышын аныктоо ɵ т ө кыйын .

Сорт – бул сырткы, ички т ү з ү л ү ш ү , тиричилиги функциялык белгилери, даамдык сапаты боюнча окшош, ɵ з ү нч ө чарбалык мааниге ээ болгон жасалма жол менен алынган ɵ с ү мд ү кт ө рд ү н тобу

Селекция илими – өсүмдүктүн сортторун алуунун жаңы жолдорун жана ыкмаларын изилдейт.

Селекционерлер адамга керектүү касиеттери бар, жогорку түшүм берүүчү, илдеттерге аз чалдыга турган, багып өстүрүү үчүн тигил же бул шарттарга ылайыкталган жаңы сортторду алуунун үстүндө иштешет.

Николай Иванович Вавилов ( 1887 – 1943)

Селекциянын генетикалык негизин түзгɵн. Дүйнөлүк деңгээлдеги маданий ɵсүмдүктɵрдүн келип чыгыш борборлорун аныктаган.

Иван Владимирович Мичурин ( 1855 – 1935)

Илимий селекциянын негизд өɵ ч ү с ү . М ɵ м ө дарактарынын сортторун т ү з үү г ɵ зор салым кошкон. Орусияда алманын эле сорттору 500гө жеткен.

  Лютер Бёрбанк (1849 – 1926)

Америкалык селекционер, садовник. М ө м ө жемиш ө с ү мд ү кт ө р ү н ү н бир нече сортторун т ү зг ө н. Кара ө р ү кт ү н данексиз сортун, ө р ү к менен кара ө р ү кт ү н гибридин, б ү лд ү рк ө нд ү н тикенексиз сортун чыгарган.

Кыргызстандын селекционерлери

Кыргызстанда көрүнүктүү селекционерлер Р.Ф.Любавина, Д.Токоева, В.Ибрагимова, Т.В. Бессонова күздүк будайдын жогорку түшүмдүү сортторун иштеп чыгышкан: Лютенс – 42 ( бир гадан түшүмү 90-110 ц) , Кыял, Бермет (бир гадан түшүмү 82 ц жакын), Тилек (71 ц). Т.В. Бессонова Нутанс – 89ц. Ардак- күздүк арпанын сортторун, жаздык арпанын сортун чыгарган. Жүгөрүнүн Манас- сортунун негизинде жогорку түшүмдүү гибриддерди К.С. Седоев деген селекционер иштеп чыккан. Бул гибриддердин түшүмдүүлүгү гектарына 200 ц.ден айланат. Жогорку дээӊгелдеги ийгиликтерге Кыргызстандын селекционерлери башка айыл– чарба өсүмдүктөрү менен иштегенге жетишти: кант кызылча (академик Акималиев Ж.А, Степаненко Г.С.), софлёр, пахта, мөмө- жемиштер, капуста ж.б.

Селекционерлердин иши азыркы учурда ɵтө зарыл, себеби дүйнɵ жүзүндөгү өсүмдүк ɵстүрүлүүчү жерлердин бардыгы дээрлик өздɵштүрүлдү. Эми мындан ары тамак-аш проблемасын чечүүдɵ болгон айдоолорду кантип тура пайдалануу, жердин асылдуулугун жогорулатуу, түшүмдүү, азыктуулугу жогору сортторду кантип чыгарып, колдонуу керек?

Бул жагынан КМШ өлкɵлөрүндө да, АКШда, башка ɵлкөлɵрүндө да бир топ ийгиликтер жаралып жатат. Мисалы; будайдын гектарынан 50-70центнер түшүм берүүчү « Кылкансыз – 1», «Аврора», «Кавказ», «Миронов – 808» деген сорттору чыгарылган.

Будай сорттору

Заманбап селекциянын жетишкен ийгиликтеринен бири – гибриддердин түрлөр аралык түшүмсүздүгүн жок кылуу усулун иштеп чыгуу болду. Алгач бул усулду өткөн кылымдын 20-жылдарында россиялык окумуштуу Г.Д.Карпеченко капуста менен түрптү аргындаштырууда колдонууга жетишкен. Адам тарабынан жаратылган бул жаңы өсүмдүк капустага да, түрпкө да окшобогон. Алардын мөмөсү 2 бөлүктөн туруп, жарымы капуста, жарымы түрпкө окшойт. Кийинчерээк болсо буудай менен буудайык гибридди алууга жетишти. Бул гибрид негизинде буудайдын жаңы уруктуу тоют сорту жаратылды, ал бир сезондо 3–4 жолу оруп алынат, 300– 450 ц/га жашыл массаны берет. Бири-биринен алыс түрлөрдү гибриддөө жолу менен дагы жаңы уруктуу жана тоют өсүмдүгү — буудай менен кара буудай (жоодар) гибриддери алынды. Бул гибрид тритикале деп аталат. Буудай жана кара буудай унунун эң жакшы өзгөчөлүктөрүн камтыган бул өсүмдүк мол түшүмдүү, көп өлчөмдө жашыл масса топтойт жана жогорку даражада азыктык сапатка ээ. Өсүмдүк таанууда көбүнчө органикалык заттардын бир канча активдүү синтездөөчү, түшүмү жогору, чоң өлчөмү менен айырмалануучу полиплоид өсүмдүктөр да алынат

ΥЙ ТАПШЫРМА

§ 55. ϴсүмдүктɵрдүн сорттору окуу, негизги терминдерди ( элдик селекция, сорт, селекция илими, И.В. Мичуриндин сорттору) жазуу