Өсүмдүктөрдүн түзүлүшү жана анатомиясы жөнүндө кеңири план түзүү үчүн

БОТАНИКА БОЮНЧА ТИПТҮҮ ПРОГРАММА

Түшүндүрмө

Өсүмдүктөрдүн анатомиясы жана морфологиясы предмети студенттерге өсүмдүктөрдүн ички жана сырткы түзүлүшү жөнүндөгү илимий билимдердин негизин, эң биринчи кезекте, азыркы мезгилдеги өсүмдүк каптоосунун басымдуулук кылуучу тобу катары гүлдүү өсүмдүктөрдүн түзүлүшү жөнүндөгү, илимдин жетишкендиктеринин негизин берүүнү максат кылат. Курстун программасы 540102 Биология адистиги боюнча Мамлекеттик жалпы билим берүү стандартынын талаптарын эске алат.

Программанын материалдары кеңири жана 64 саат лекциялык жана 58 саат лабораториялык сабактарга эсептелген. Курстун темаларынын бир бөлүгү студенттердин өз алдынча үй тапшырмасы, табияттагы байкоолор, рефераттар, докладдар жана коллоквиумдар түрүндө иштөөсүнө бөлүнүп чыгарылышы мүмкүн. Программанын айрым бөлүмдөрү атайын курстарды, атайын практикумдарды уюштуруу менен тереңдетилиши мүмкүн.

Курс өсүмдүктөрдүн уюшулушунун ар түрдүү деңгээлдерин: клеткалык, ткандык, вегетативдик жана генеративдик органдык, жана бүтүн өсүмдүк организмдик, ырааттуу анализдөөгө ылайыкталып түзүлгөн. Бардык бөлүмдөрдө өсүмдүктүн формасы менен функцияларынын, сырткы жана ички түзүлүштөрүнүн тыгыз байланышын демонстрациялоо принциби сакталган. Өзгөчө басым өсүмдүктүн түзүлүшү менен тиричилик аракеттеринин алардын жашаган чөйрөсүнүн шарттарына көз карандылыгына жасалып, биоморфологиянын жана экологиялык ботаниканын багыттары бөлүнгөн.

Мурдагы программалардан айырмаланып, «Бутак жана бутак системасы» темасы бир топ кеңейтилген жана ага азыркы кездеги топ гүлдөрдүн типологиялык концепциясына ылайык, топ гүлдөр бутак системасынын адистенген бөлүгү катары кирди. Өсүмдүктөрдөгү өзүнө окшошту пайда кылуу циклдери бир топ кыскартылды. Темаларды экологиялаштырууга чоң маани берилди, өсүмдүктөрдү коргоо чараларына жана өсүмдүк өстүрүүчүлүктүн ыкмаларына биологиялык негиздемелер берилген.

ПРОГРАММА

Киришүү

Өсүмдүктөр дүйнөсү жердин биосферасынын составдык бөлүгү жана анын башка элементтеринин жашоосунун негизи катары. Автотрофтук, гетеротрофтук жана симбиотрофтук организмдер, алардын жер планетасындагы заттардын жана энергиянын айланышындагы ролу. Жашыл өсүмдүктөрдүн космикалык (планетардык) ролу. Өсүмдүктөрдүн жашоо формаларынын маанилүү жактары. Өсүмдүктөрдүн ар түрдүүлүгү. Өсүмдүктөрдүн морфологиялык уюштурулушунун деңгээлдери. Бир клеткалуу, клеткалык эмес, колониалдык жана көп клеткалуу организмдер. Төмөнкү (талломдуу, катмарлуу) жана жогорку (бутактуу) өсүмдүктөр. Типтүү уруктуу өсүмдүктүн уюшулушунун жалпы белгилери.

Адамдардын жашоосундагы өсүмдүктөрдүн ролу. Өсүмдүк дүйнөсүн коргоонун жана рационалдуу пайдалануунун зарылдыгы.

Биологиялык илимдердин системасындагы ботаниканын орду. Ботаниканын өнүгүшүнүн кыскача тарыхы. Ботаника илиминин негизги методдору. Азыркы ботаниканын негизги багыттары жана алардын өнүгүшүнүн перспективасы.

I.КЛЕТКА

Клетка - өсүмдүктөрдүн денесинин уюшулушунун негизги структуралык жана функционалдык элементи катары. Өсүмдүктөрдүн клеткалык түзүлүшүн изилдөө тарыхы. Типтүү өсүмдүк клеткасынын жалпы уюшулушу. Өсүмдүк клеткасынын жалпы уюшулушу. Өсүмдүк клеткасынын жаныбарлардын клеткасынан айырмачылыктары. Клеткалардын адистенишине жараша ар түрдүүлүгү. Протопласт, анын мембраналык уюшулушу. Протопласттын мембраналык структураларынын өз ара байланышы. Органоиддер. Өсүмдүк клеткасынын ядросу, анын түзүлүшү, химиялык тутумунун өзгөчөлүктөрү жана функциялары.

Пластидалар, алардын типтери, субмикроскопиялык түзүлүштөрү: кош мембрана, строма, тилакоиддер. Пластидалардын пигменттери. Хлоропласттар, алардын түзүлүшү жана функциялары. Биринчилик крахмал. Лейкопласттардын түзүлүшү жана функциялары. Экинчилик крахмал. Хромопласттар, алардын түзүлүшү жана биологиялык ролу. Пластидалардын онтогенези жана бири-бирине айлануулары. Пластидалардын эволюциялык келип чыгышы.

Вакуоль, анын пайда болушу, функциялары, түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү. Тонопласт. Клеткалык шире жана анын тутуму. Клеткадагы осмостук кубулуштар, алардын биологиялык мааниси. Клеткалык ширедеги заттарды практикалык жактан пайдалануу.

Клеткалык кабык, анын химиялык тутуму, молекулярдык уюшулушу. Кабыктын компоненттеринин синтезделиши жана жайгаштырылышы. Клеткалык кабыктын биологиялык ролу. Апопласт жөнүндө түшүнүк.

Биринчилик кабыктын цитокинез учурунда калыптанышы. Плазмодесмалар жана биринчилик көзөнөктүү талаалар. Симпласт жөнүндө түшүнүк. Биринчилик жана экинчилик кабыктар: алардын тутуму, текстуралар, физикалык жана химиялык касиеттери. Көзөнөктөр, алардын типтери, алардын мааниси. Кабыктын тутумунун жана касиеттеринин экинчилик өзгөрүүлөрү: сөңгөктөнүү, суберинденүү, кутиндешүү, кутикуляризация, минералдашуу жана былжырлануу. Бул процесстердин биологиялык мааниси. Эл чарбасындагы целлюлозанын мааниси.

Клетканын запастык заттары жана эргастикалык кошулмалары. Запас углеводдордун, майлардын, белоктордун жыйналуу формалары, алардын клеткадагы орду. Кристаллдар.

Маданий өсүмдүктөр - крахмалды, канттарды, өсүмдүк майларын, белокторду, ийлөөчү заттарды, алкалоиддерди ж.б. алуунун булагы.

Митоз, анын фазалары. Фрагмопласт жана клеткалык кабыктын пайда болушу. Цитокинез. Митоздун биологиялык мааниси.

Мейоз, анын фазалары. Мейоздун биологиялык мааниси.

Эндомитоз жана полиплоидия. Өсүмдүк клеткаларынын адистенишиндеги полиплоидиянын жана эндомитоздун мааниси. Өсүмдүктүн жашоосундагы полиплоидиянын ролу.

Өсүмдүк клеткасынын өрчүүсүнүн фазалары. Клеткалардын симпластикалык жана интрузивдик өсүү жолдору. Мацерация жөнүндө түшүнүк. Клетка аралык боштуктардын пайда болушу, алардын типтери. Клетка аралык боштуктардын мааниси.

Эмбрионалдык клеткалардын омнипотенттүүлүгү жөнүндө жана алардын дифференциациясындагы кээ бир факторлордун ролу жөнүндө түшүнүк. Ткандарды жасалма чөйрөдө өстүрүү боюнча эксперименттер, алардын мааниси.

Өсүмдүктөрдүн эукариоттук клеткаларынын симбиоздук келип чыгуусу жөнүндөгү гипотеза.

II.ТКАНДАР

Ткандардын аныктамасы жана аларды изилдөөнүн тарыхы, классификациялоонун принциптери. Жөнөкөй жана татаал ткандар. Пайда кылуучу жана туруктуу, биринчилик жана экинчилик ткандар.

Меристема жана анын цитологиялык мүнөздөмөсү. Учку, каптал, муун аралык (интеркалярдык), жара меристемалары, алардын өсүмдүк денесиндеги жайланышы.

Тамырдын жана бутактын апикалдык меристемаларынын түзүлүшү. Инициалдык клеткалар, алардын туундулары. Чоку меристемасынын зоналуулугу. Клеткалардын бөлүнүүлөрүнүн багыттары. Гистогендер жөнүндө түшүнүк: протодерма, прокамбий, негизги меристема. Камбий жана феллоген, алардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү.

Жабуу ткандары: эпидерма, перидерма, кабык (ритидом). Биринчилик жабуу ткандары. Эпидерма, анын элементтери, алардын түзүлүшү, функциялары. Эмергенцалар. Гидатоддор.

Перидерма - экинчилик жабуу тканы. Анын пайда болушу, түзүлүшү, биологиялык мааниси. Чечевичкалар. Кабык (ритидом), анын пайда болушу, түзүлүшү, түрлөрү, мааниси.

Экзодерма жана эндодерма - заттардын өтүшүн жөнгө салуучу ткандар катары.

Негизги ткандар жөнүндө түшүнүк, алардын пайда болушу, өсүмдүктүн денесиндеги жайланышы.

Ассимиляциялык ткандар, алардын түзүлүшү, функциялары. Өсүмдүктүн денесинде жайланышы.

Запастоочу ткандар, алардын калыптанышынын өзгөчөлүктөрү, түзүлүшү, кызмат аткарышы, жайланышы. Эндосперм жана перисперм жөнүндө түшүнүк, алардын пайда болушу, айырмачылыктары.

Аэренхима, анын биологиялык мааниси.

Механикалык ткандар, түзүлүшүнүн жалпы белгилери, мааниси, өсүмдүктүн органдарындагы жайланышы. Колленхима, анын түзүлүшү, түрлөрү, кызмат аткаруу өзгөчөлүгү. Склеренхима. Булалар жана склереиддер. Булалардын өсүүсүнүн өзгөчөлүктөрү. Булалардын мааниси.

Өткөрүүчү ткандар. Жалпы мүнөздөмөсү, типтери жана алардын функциялары. Ксилеманын жана флоэманын жалпы белгилери. Ксилема жана флоэма татаал ткандар катары: алардын элементтери, калыптанышы, функциялары. Биринчилик жана экинчилик өткөрүү ткандары.

Ксилема. Трахеалдык (суу өткөрүүчү) элементтер: трахеиддер жана түтүктөр, алардын типтери, өрчүшү, түзүлүшү. Перфорациялар. Трахеалдык элементтердин эволюциясы тууралуу элестөөлөр. Ксилеманын паренхимасы жана булалуу элементтери.

Флоэма. Элек сымал түтүктөр, алардын типтери. Элек сымал көзөнөктөр жана элек сымал пластинка. Элек сымал клеткалар жана түтүктөр. Элек сымал түтүктөрдүн өрчүшү жана алардын түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү. Флоэмалык белок. Спутник клеткалар, алардын түзүлүшү, функциялары. Флоэманын паренхимасы жана булалары.

Өткөрүүчү ткандардын калыптанышындагы прокамбийдин ролу. Прото- жана метаксилема, прото- жана метафлоэма, алардын өз алдынчалыктары. Экинчилик ксилема (сөңгөк) жана экинчилик флоэма (кабык).

Өткөрүүчү боочолор, алардын типтери, өсүмдүктүн денесиндеги жайлануулары. Сөңгөктүн практикалык мааниси.

Соруу ткандары, алардын өзгөчөлүктөрү. Ризодерма (эпиблема), анын калыптанышы, түзүлүшү жана иш аракети.

Трихобласттар жана атрихобласттар. Тамыр түктөрү, алардын пайда болушу, кызмат аткарышы, өмүрүнүн узактыгы. Веламен, анын пайда болушу, түзүлүшү, функциялары.

Бөлүп чыгаруу ткандары. Бездүү трихомалар, нектарниктер, гидатоддор. Эфир-майлуу клеткалар. Млечниктер.

III. ТҮЙЛҮДҮК ЖАНА ӨСҮНДҮ - ГҮЛДҮҮ ӨСҮМДҮКТӨРДҮН ОНТОГЕНЕЗИНИН АЛГАЧКЫ ЭТАБЫ

Гүлдүү өсүмдүктөрдүн уругунун түзүлүшү, урук кабыгы, түйүлдүк, эндосперм, перисперм.

Түйүлдүктүн түзүлүшү, анын анатомиялык өзгөчөлүктөрү. Эки урук үлүштүү, бир урук үлүштүү түйүлдүктөр. Толук өрчүбөгөн жана редукцияланган түйүлдүктөр. Түйүлдүктүн жана андан сырткаркы запастык ткандардын катыштары.

Уруктардын морфологиялык типтери. Уруктун запас заттары. Уруктун чарбалык мааниси.

Уруктун тыныгуусу. Өнүүнүн шарттары. Уруктардын сапатын жана аларды өндүрүүнүн ыкмаларын баалоонун жолдору. Урук үлүштөрүнүн функциялары. Уруктардын жер асты жана жер үстү өсүндүлөрү. Өсүндүлөрдүн типтери.

IV. ТАМЫР ЖАНА ТАМЫР СИСТЕМАЛАРЫ

Тамырдын аныктамасы, функциялары. Тамырдын эволюциялык келип чыгышы. Тамырдын учунун зоналары. Калпакча. Тамырдын учку меристемасынын түзүлүшү, иш аракети. Ризодерма, анын функциялары. Тамырдагы биринчилик анатомиялык түзүлүштүн калыптанышы. Биринчилик кабыктын жана борбордук цилиндрдин (стель) түзүлүшү, функциялары. Чек ара ткандары. Перицикл, анын ролу. Камбийдин, феллогендин пайда болушу жана экинчилик ткандардын калыптанышы, тамырдын түлөшү. Көп жылдык тамырдын түзүлүшү.

Тамырдын бутактанышы. Каптал тамырдын калыптанышы жана өрчүшү. Тамыр системасы, андагы тамырлардын (негизги, каптал, кошумча) морфологиясы жана келип чыгышы. Өсүмдүктүн жашоосунда кошумча тамырлардын ролу. Тамыр системасынын пайда болуу жолдору, морфологиялык өзгөчөлүктөрү, топуракта жайгашуусу боюнча типтери. Тамыр системаларынын экологиялык ийкемдүүлүгү. Айыл чарба өсүмдүктөрүнүн тамыр системаларын калыптандырууга таасир этүүчү агротехникалык ыкмалар.

Тамыр системаларын үйрөнүүнүн усулдары. Тамыр системаларындагы тамырлардын жаңылануу жана өлүү кубулуштары. Тамыр системаларындагы тамырлардын дифференцияланышы жана адистениши. Өсүүчү, соруучу, эфемердик, тартуучу жана запастоочу тамырлар. Тамыр мөмөлөр, тамыр түймөктөр, тобурчак түймөктөр, алардын морфологиялык табияты, аларды адам тарабынан пайдалануусу.

Таяныч-тамырлар, жүргүнчү, такта сымал, дем алдыруучу тамырлар. Аба тамырлары.

Ризосфера жөнүндө түшүнүк. Микориза жана бактериялар менен бирге жашоо. Тамырлардын симбиоз жана митечилик учурунда өзгөрүшү.

V. БУТАК ЖАНА БУТАК СИСТЕМАСЫ

Бутак (өркүн), анын жалпы мүнөздөмөсү, негизги бөлүктөрү, алардын өз ара жайланышы. Бутак түшүнүгүнүн аныктамасы. Бутактын метамердүүлүгү, алардын ар түрдүү сапаттуулугу. Бутактын бүчүрдүн ичиндеги өрчүү фазасы. Бутактын апекси, анын пайда кылуучулук иш-аракети. Бүчүр жөнүндө түшүнүк. Каптал бутактардын жана жалбырактардын пайда болуусу. Пластохрон жөнүндө түшүнүк.

Бүчүрдөн бутактын (өркүндүн) өрчүшү, интеркалярдык меристеманын ролу. Бүчүр шакекчесинин пайда болушу. Жылдык жана элементардык бутактар жөнүндө түшүнүк.

Жалбырак - бутактын каптал органы. Анын аныктамасы жана функциялары. Жалбырактын морфологиялык түзүлүшү: пластинкасы, сабы, негизи, жандоочу жалбырактар, колтукчасы, түтүкчөсү. Жалбырактардын формаларынын ар түрдүүлүгү. Гетерофилия, анизофилия. Тарамыштануу. Жалбырак сериясы жана формациялары. Жалбырактардын жайгашуусу, анын негизги типтери жана закон ченемдүүлүктөрү. Жалбырак жайгашуусунун диаграммасы жана формуласы. Жалбырак мозаикасы. Жөнөкөй жана татаал жалбырактар.

Жалбырак пластинкасынын анатомиялык түзүлүшү. Жалбырак пластинкасынын ички түзүлүшүнүн экологиялык чөйрөгө жараша өзгөргүчтүгү. Ийне жалбырактуулардын жалбырагынын түзүлүшү.

Жалбырактын өрчүшү. Бүчүрдүн ичиндеги жана бүчүрдөн кийинки өрчүү фазалары. Жалбырактын учунан, четинен, муун аралыгынан жана бетинен өсүшү. Жалбырактардын өмүрүнүн узактыгы. Түбөлүк жашыл жана жалбырагын таштоочу өсүмдүктөр жөнүндө түшүнүк. Жалбырактардын түшүшү, анын механизми жана мааниси.

Сабак - бутактын ок органы. Аныктамасы жана жалпы мүнөздөмөсү. Сабактын функциялары. Бутактын учундагы меристеманын пайда болушу жана жайланышы боюнча өзгөчөлүктөрү. Сабактын биринчилик ткандарынын пайда болушу. Эки үлүштүү өсүмдүктөрдүн сабактарынын муун аралыгындагы биринчилик анатомиялык түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү. Сабактын жана жалбырактардын өткөрүүчү ткандарынын байланышы. Жалбырактардын изи жана стелдин жалпы түзүлүшү. Сабактын биринчилик жооноюусу жана күчөтүүчү өсүү. Сабактын биринчилик түзүлүшүнөн экинчилигине өтүшү. Камбийдин иш аракети.  Көп жылдарга экинчилик жоонойуучу сабактардын түзүлүшүнүн жалпы белгилери. Сөңгөктүн түзүлүшү. Анын составына жүрүүчү элементтер. Жылдык шакектер. Сөңгөк паренхимасынын типтери жана ролу. Бышкан (ядро) жана чийки (заболонь) сөңгөк. Ар түрдүү өсүмдүктөрдүн сөңгөктөрүнүн өзгөчөлүктөрү. Сөңгөктүн түзүлүшүндөгү примитивдүү жана прогрессивдүү белгилер.

Кабыктын түзүлүшү. Өсүү, калыңдоо жана өлүү. Кабыктын пайда болушу, анын өсүмдүктүн тиричилигиндеги мааниси.

Бир үлүштүү өсүмдүктөрдүн сабактарынын түзүлүшү. Дарак сымал бир үлүштүүлөрдүн сабактарынын жооноюусу. Сабактарынын түзүлүшүндөгү бир үлүштүүлөр менен эки үлүштүүлөрдүн айырмачылыктары.

Өсүү жана бутактануу, анын типтери. Бутак системасынын пайда болушу. Учунан (дихотомиялык) жана капталынан бутактануу жөнүндө түшүнүк.

Пайда болуу жолу жана жайланган абалы боюнча бүчүрлөрдүн типтери. Кошумча бүчүрлөр. Кайра жаңылоочу бүчүрлөр жана бутактар. Уйкудагы бүчүрлөр жана суу чырпыктар (водяные побеги). Өсүмдүктөрдүн жашоосундагы ар түрдүү бутактардын типтеринин ролу.

Бутактардын аткарган функциялары, муун аралыктарынын узундуктары, өсүү багыттары, мейкиндиктеги абалдары боюнча ар түрдүүлүктөрү. Бир эле бутактын өсүү формасынын алмашышы. Бутактануунун интенсивдүүлүгү. Акротония, мезотония, базитония кубулуштары. Чайлоо бутактануунун бир формасы катары. Анын биологиялык жана практикалык мааниси.

Моноподий жана симподий. Бутактардын моноподиалдык жана симподиалдык системалары. Дарактардын шагынын жана скелетинин калыптанышы. Бадалдардын калыптанышы. Көп жылдык чөптөрдүн бутак системасынын калыптанышы. Монокарптык бутак жөнүндө түшүнүк. Чөп өсүмдүктөрүнүн бутактануусунун модели.

Бутактануунун жана өсүп чыгуунун биологиялык жана чарбалык мааниси. Дарак өсүмдүктөрүнүн шактарын формалоонун практикалык ыкмаларынын биологиялык негиздери. Бул ыкмалардын айыл чарбасындагы жана токойчулуктагы мааниси.

Бутактардын специализациясы жана метаморфозу. Жер асты түр өзгөрткөн бутактар: тамыр сабак, ак сое, түймөктөр, пияз түптөр, түймөктүү пияз түптөр, каудекс. Жер үстү метаморфозго учураган бутактар, алардын типтери: мурутчалар, жалбырактык жана сабактык суккуленттик бутактар, кладодиялар, филлокладийлер, филлодийлер, тикенектер, ж.б. Метаморфозго учураган бутактардын жана алардын бөлүктөрүнүн функциялары жана биологиялык мааниси. Конвергенция. Өсүмдүктүн онтогенезиндеги жана филогенезиндеги метаморфоз процесси. Метаморфозго учураган бутактардын практикалык мааниси. Өсүмдүк өстүрүүчүлүктөгү кээ бир ыкмалардын (картошканын түбүн чабуу, кожогаттардын мурутчаларын кыркуу) биологиялык негизделиши.

Топ гүл - бутак системасынын адистешкен бөлүгү катары. Топ гүлдөрдүн морфологиялык негизги белгилери: фрондоздук жана брактеоздук, ачык жана жабык, ботрикалык (рацемоздук) жана цимоздук, жөнөкөй жана татаал топ гүлдөр. Элементардык, жалпы жана бириккен топ гүлдөр (синфлоресценциялар) жөнүндө түшүнүк.

Топ гүлдөрдү классификациялоонун принциптери. Топ гүлдөрдүн экологиялык, морфологиялык жана типологиялык классификацияларынын айрымачылыктары.

Жөнөкөй топ гүлдөр. Татаал топ гүлдөр: кош (татаал) салаа, чатыр, машактар, шыпыргы сымал жана тирсоиддик топ гүлдөр. Цимоиддер: монохазий, дихазий, плеохазий. Топ гүлдөрдүн биологиялык мааниси.

VI. ӨСҮМДҮКТӨРДҮН ӨЗҮНӨ ОКШОШТУ

ПАЙДА КЫЛУУСУ ЖАНА КӨБӨЙҮҮСҮ

Өсүмдүктөрдүн көбөйүүлөрү жөнүндө түшүнүк. Өзүнө окшошту пайда кылуу жана көбөйүү. Жыныссыз жана жыныстык көбөйүү, алардын биологиялык мааниси.

Вегетативдик көбөйүү, жалпы мүнөздөмөсү.

Өсүмдүктөрдөгү регенерация кубулушу жөнүндө түшүнүк. Партикуляция. Клон жөнүндө түшүнүк.

Табигый вегетативдик көбөйүүнүн жолдору, алардын адистешкен органдары: уялаш бүчүрлөр, ак соелор, мурутчалар ж.б. Жасалма вегетативдик көбөйүү, анын биологиялык негиздери, айыл чарбасындагы, гүл өстүрүүчүлүктөгү алардын мааниси. Калемчелөө. Кыйыштыруу - кээ бир маданий өсүмдүктөрдү көбөйтүүнүн жолу катары. Ткандарды жасалма чөйрөдө өстүрүүнүн жардамында көбөйтүү.

Өсүмдүктөрдөгү спора пайда кылуу. Спора - жыныссыз көбөйүүнүн клеткасы. Спорангия - спора пайда кылуучу орган. Споралардын пайда болуу жолдору: митоспоралар жана мейоспоралар. Мейоспоралардын өз алдынчалуулугу жана алардын биологиялык мааниси, жыныстык процесс менен байланышы.

Өсүмдүктөрдөгү жыныстык процесс. Гамета жана зигота. Жогорку түзүлүштөгү өсүмдүктөрдөгү жыныстык көбөйүүнүн негизги тиби - оогамия. Жогорку түзүлүштөгү өсүмдүктөрдүн жыныс органдары - архегония жана антеридия жөнүндө түшүнүк. Өзүнө окшошту пайда кылуу циклы жөнүндө жалпы түшүнүк. Жыныстык көбөйүүдөгү ядролук фазалардын алмашуусу. Гаплобионттор жана диплобионттор. Муун алмашуу (бирдей споралуу папоротниктердин көбөйүү циклынын мисалында) жөнүндө түшүнүк. Спорофит жана гаметофит жөнүндө түшүнүк, алардын биологиялык мааниси. Уруктануу процессиндеги суунун ролу. Түрдүн көбөйүүсүндө жана таралуусунда споранын ролу.

Түрдүү споралуулук жөнүндө түшүнүк (селагинелла жана сальвиниянын мисалында). Микроспоралар жана мегаспоралар. Кургактыктагы өсүмдүктөрдөгү гаметофиттин редукцияланышы жана анын мааниси.

Уругу менен көбөйүүнүн жалпы мүнөздөмөсү. Жылаңач уруктуулардын уругу менен көбөйүүсү. Спора пайда кылуу. Эркектик жана ургаачылык тобурчактар (микро- жана мегастробилалар). Микроспоралар жана чаңчалар (эркектик гаметофиттер). Урук башталмасы, мегаспоранын өрчүшү, ургаачылык гаметофит. Жылаңач уруктуулардын чаңдашуусу, анын биологиялык мааниси. Чаң түтүгүнүн ролу. Уруктануу. Уруктун пайда болушу жана түзүлүшү. Жылаңач уруктуулардын түйүлдүгү жана эндосперми.

Уруктун аныктамасы. Уругу менен көбөйүүнүн биологиялык мааниси. Гүлдүү өсүмдүктөрдүн уругу менен көбөйүшү. Гүл, аныктамасы, түзүлүшү, функциялары. Гүл төшөгү - гүлдүн огу. Гүл мүчөлөрүнүн жайгашышы. Симметриянын типтери. Гүлдөрдүн формулалары жана диаграммасы. Жөнөкөй жана кош гүл коргону. Чөйчөкчө жана желекчелердин формалары, функциялары, алардын келип чыгышы. Шпорцалар. Нектарниктер. Гүл коргонунун формалары боюнча ар түрдүүлүгү.

Гүлдүн өрчүшү. Гүл мүчөлөрүнүн пайда болуу жана өсүү ырааттуулугу. Көп гүл коргондуу гүлдөр (махровый).

Андроцей. Жалпы мүнөздөмөсү. Аталыктын түзүлүшү, анын келип чыгышы. Чаңдыктын өрчүшү жана түзүлүшү. Микроспорангиялар. Археоспорий жана микроспорогенез. Эндотеций жана тапетумдардын ролу. Гүлдүү өсүмдүктөрдүн эркектик гаметофити. Эки жана үч клеткалуу чаңча. Чаң түтүгү жана спермиялар. Чаңчалардын кабыктары. Полинология, споралык-чаңчалык анализ, анын илимдеги мааниси.

Гинецей. Жалпы мүнөздөмөсү. Мөмө жалбырактар (карпеллалар), алардын келип чыгышы. Энелик. Апокарптык гинецей. Ценокарптык гинецейдин типтери. Жогорку жана төмөнкү мөмө байлагычтар. Урук башталмасы жана плацентациянын типтери. Гинецейлердин эволюциясынын негизги багыттары. Урук башталмасынын түзүлүшү жана типтери. Интегументтер, нуцеллус. Ариллиустар жана башка өсүндүлөр. Урук башталмасынын өрчүшү жана мегаспорогенез. Түйүлдүк баштыгы жана анын өрчүшү (мегагаметогенез). Түйүлдүк баштыгынын келип чыгышы, анын типтери.

Гүлдүү өсүмдүктөрдүн чаңдашуусу. Өзү менен өзү чаңдашуу жана кайчылаш чаңдашуу. Кайчылаш чаңдашуунун биологиялык мааниси. Энтомогамия. Гүлдөрдүн чымын-чиркейлер менен чаңдашууга ыңгайланууларынын ар түрдүүлүгү. Өсүмдүктөр менен курт-кумурскалардын бири-бирине эң жакшы ыңгайланууларынын мисалдары. Жаныбарлардын башка топтору менен чаңдашуу. Гидрогамия. Анемогамия жана ага ыңгайлануу.

Бир үйлүү, эки жана көп үйлүү өсүмдүктөр. Өзү менен өзү чаңдашуудан коргонуунун ыңгайлануу белгилери: дихогамия, гетеростилия, ж.б. Автогамия жана анын биологиялык мааниси. Өзү менен өзү чаңдашууга ыңгайлануу. Клейстогамия.

Гүлдүү өсүмдүктөрдөгү уруктануу. Чаң түтүгүнүн өрчүшү. Спорофиттин ткандары менен эркектик жана ургаачылык гаметофиттердин өз ара таасири. Кош уруктануу, анын биологиялык мааниси. Уруктун пайда болушу. Түйүлдүктүн жана эндоспермдин калыптанышы. Эндоспермдин типтери, анын биологиялык ролу. Перисперм.

Гүлдүү өсүмдүктөрдүн өзүнө окшошту пайда кылуу циклынын жалпы схемасы. Анын өзгөчөлүктөрү, прогрессивдүү жактары жана биологиялык артыкчылыктары.

Түйүлдүктүн, уруктун жана мөмөнүн уруктануусуз өрчүшү (Апомиксис). Апомиксистин ар түрдүү типтери жана алардын биологиялык ролу.

Гүлдөрдүн келип чыгышы жөнүндөгү негизги гипотезалар жана гүлдөрдүн эволюциясынын багыттары. Жаратылыштагы гүлдөрдүн ар түрдүүлүгү.

Мөмөлөр. Аныктамасы. Мөмөлөрдүн биологиялык мааниси. Мөмө коргонунун түзүлүшү, анын пайда болушуна гүлдүн башка бөлүктөрүнүн катышышы. Мөмөлөрдүн бөлүнүштөрү: кургак жана ширелүү, бир уруктуу жана көп уруктуу, ачылуучу жана ачылбоочу, бөлчөктүү жана муунактуу. Төмөнкү жана жогорку мөмөлөр. Мөмөчө, мерикарпий, эрем түшүнүктөрү. Мөмөлөрдүн ачылуу жолдору. Топ мөмөлөр.

Апокарптык мөмөлөр. Бир жана көп жалбыракча мөмөлөр. Бир жана көп жаңгакчалар, бир жана көп сөөктүү мөмөлөр, чанак. Синкарптык мөмөлөр: кутуча, жемиш, алма, померанец, жаңгак, чочко жаңгак. Паракарптык мөмөлөр: кутуча, саадак, саадакча, урукча. Ашкабактуулардын ширелүү мөмөлөрү. Дандар. Лизикарпттык мөмөлөр.

Гетерокарпия жана гетероспермия, биологиялык мааниси. Мөмөлөрдүн жана уруктардын таралышы. Зоохория, анемохория, гидрохория. Мөмөлөрдүн жана уруктардын таралуусунун ар түрдүү жолдорунун мааниси.

Мөмөлөрдүн жана уруктардын адамдын жашоосундагы мааниси.

VII. ӨСМДКТӨРДН ТИРИЧИЛИК ФОРМАЛАРЫ ЖАНА ЭКОЛОГИЯЛЫК ТОПТОРУ.

ӨСМДКТӨРДӨГ КУРАКТЫК ЖАНА МЕЗГИЛДИК КУБУЛУШТАР

Өсүмдүктөрдүн жашоо шарттарына ыңгайланышы. Экологиялык топтор жана тиричилик формалар жөнүндө жалпы элестөөлөр.

Нымдуулукка карата экологиялык топтор. Ксерофиттердин, мезофиттердин, гидатофиттердин, гидрофиттердин, гигрофиттердин морфологиялык жана анатомиялык өзгөчөлүктөрү. Галофиттер. Жарыкка карата өсүмдүктөрдүн экологиялык топтору. Лиандар. Эпифиттер. Жаздык сымал өсүмдүктөр.

Жогорку түзүлүштөгү симбиотрофтук жана сапрофиттик өсүмдүктөрдүн морфологиялык өзгөчөлүктөрү. Жогорку түзүлүштөгү мите жана жарым мите өсүмдүктөр.

Өсүмдүктөрдүн тиричилик формаларынын классификациясы.

И.Г.Серебряков жана Т.И Серебряковалар боюнча өсүмдүктөрдүн тиричилик формаларынын эколого-морфологиялык классификациясы. Сөңгөктүү, жарым сөңгөктүү жана чөп өсүмдүктөрүнүн ортосундагы айырмачылыктар. Дарактардын тиричилик формаларынын ар түрдүүлүгү. Чөп өсүмдүктөрүнүн ар түрдүүлүгү.

Раункиер боюнча тиричилик формаларынын системасы.

Гүлдүү өсүмдүктөрдүн онтогенези. Монокарптык жана поликарптык өсүмдүктөр. Өсүмдүктөрдүн өмүрүнүн узактыгы. Көп жылдык өсүмдүктөрдөгү курактык өзгөрүүлөр. Өсүмдүктөрдөгү курактык абалдар. Онтогенезди мезгилдин тирүү - биологиялык жашты аныктоонун методу катары. Өсүмдүктүн жашоосундагы мезгилдик кубулуштар.

ӨЗ АЛДЫНЧА ИШТӨӨ ҮЧҮН БОЛЖОЛДУУ ТЕМАЛАР

1. Чөп өсүмдүктөрүнүн тиричилик формалары

2. Кыргызстандын ар түрдүү региондорундагы өсүмдүктөрдүн экологиялык топтору

3. Өсүмдүк клеткасынын түзүлүшү

4. Пластидалардын онтогенези жана филогенези

5. Флоэманын түзүлүшү тууралуу азыркы кездеги элестөөлөр

6. Уруктардын тыныгуусу жана өнүп чыгуунун өзгөчөлүктөрү

7. Бир тукумдун эки түрүн салыштырма анатомо-морфологиялык үйрөнүү

8. Бир уруунун (чанактуулар, эрин гүлдүүлөр ж.б.) өсүмдүктөрүнүн топ гүлдөрүнүн морфологиясы.

9. Гетерокарпия жана гетероспермия, алардын биологиялык мааниси.

10. Онтогенезде өсүмдүк тиричилик формасынын өзгөрүшү.

11. Мите өсүмдүктөрдүн тамырынын түзүлүшү.

ЛИТЕРАТУРА

Негизги:

1. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И. Ботаника. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос., 1999.

2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. Ботаника. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос., 1988.

3. Васильев Е.А.,Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И. Ботаника. Анатомия и морфология растений. -М.: Просвещение, 1978.

4. Жизнь растений. -М.: Прос., 1974-1982. Т. 1-6.

5. Киселева Н.С. Анатомия и морфология растений. –Минск: 1976.

6. Курсанов Л.И. и др. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос.:1965.

7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. Современная ботаника. -М.: 1990. -Т. 1-2.

8. Серебрякова Т.И., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Батыгина Т.Б., Шорина Н.И., Савиных Н.П. Ботаника с основами фитоценологии: Анатомия и морфология растений. -М.: ИКЦ «Академкнига», 2006.

9. Тутаюк В.Х. Анатомия и морфология растений. -М.: Высшая школа, 1972.

10. Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. -М.: Высшая школа, 1976. –Т. 1.

11. Эзау К. Анатомия семенных растений. -М.: Мир, 1980. -Т. 1-2.

Кошумча:

1. Александров В.Г. Анатомия растений. -М.: Высшая школа, 1966.

2. Блукет Н.А., Емцев Т. Ботаника с основами физ. растений и микробиологии. -М.: Колос, 1974.

3. Жуковский П.М. Ботаника. М.: 1964.

4. Кудряшев А.В. Ботаника с основами экологии. -М.: Просвещение, 1979.

5. Курсанов.Л.И. и др. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос.,1965.

6. Яковлев Г.П., Челомбитько В.А. Ботаника. -Санкт-Петербург: Изд. СПХФА, 2003.

ӨСҮМДҮКТӨРДҮН АНАТОМИЯСЫ ЖАНА МОРФОЛОГИЯСЫ БОЮНЧА ОКУУ ТАЛАА ПРАКТИКАСЫ

ТҮШҮНДҮРМӨ

Талаа практикасынын программасы жогорку окуу жайларынын 540102 «Биология» адистигинде окуган студенттер үчүн түзүлүп, мамлекеттик билим берүү стандартынын талабына жооп берет.

Программа негизинен жазгы жана жайкы практикаларды камтып, I курстагы лекциялык-лабораториялык жумуштардын басымдуу бөлүгү аяктагандан кийин, эреже катары июнда 9 күн (54 саат) жана эрте жазда кар кеткенде 3 күн (18 саат) өткөрүлөт.

Практиканын мындай бөлүштүрүлүшү студенттердин өсүмдүктөрдөгү жай мезгилиндеги сезондук кубулуштурды эле эмес, жылдын башка мезгилдериндеги өзгөрүүлөр менен таанышууга шарт түзөт.

Окуу-талаа практикасы ЖОЖдун агробиостанциясында, убактылуу жабдылган базаларда (коруктардын, жаратылыш парктардын токой чарбалардын, айыл мектептеринин ж.б.), андан башка табигый жерлерде экскурсия жолу менен, өткөрүлөт да материалдарды кафедранын лабораторияларында кайра иштетилет.

Программа көбүрөөк токой, токойлуу талаа зоналарына ылайыкталып түзүлдү. Региондун өзгөчөлүгүн эске алуу менен жарым чөл, талаа зоналарынын өсүмдүк дүйнөсү менен таанышууга да мүмкүндүк берилди. Программада берилген адабияттардын тизмеси токой, токойлуу талаа зоналарынын шарттарын эске алат. Өлкөнүн башка зоналарында өткөргөн учурда практиканын методдорун, багыттарын, негизги мазмунун сактоо менен башка обьектилерге көңүл бурулат. Мындай учурда тиешелүү адабияттар практика өткөн жердин шарттарын, аткарылуучу жумуштардын тематикаларына ылайык тандалып, окутуучу тарабынан сунушталат.

Окуу-талаа практикасынын күндөрүн болжолдуу бөлүштүрүү

№	Бөлүмдөр, темалар	күндөр
	Киришүү экскурсиясы. Практика өтүлүүчү жер менен таанышуу. Коллекциялоонун ыкмалары. Өсүмдүктөрдү аныктоонун жана баяндап жазуунун методдору.	1
	Дарактар жана бадалдар, бадалчалар, көп жылдык чөптөр.	1
	Шалбаа чөп өсүмдүктөрү	1
	Көлмө, саз, жээк өсүмдүктөрү	1
	Практика өткөн жердин маданий өсүмдүктөрү	1
	Отоо чөптөр жана рудералдык өсүмдүктөр	1
	Споралуу өсүмдүктөр	1
	Талаа, жарым чөл өсүмдүктөрү. Эфемерлер, эфемероиддер	1
	Жекече тематикалык тапшырма аткаруу	2
	Материялдарды талдоо, гербарийлөө, отчет жазуу	1
	Зачеттук экскурсия, зачет тапшыруу, жыйынтыктоочу конференция	1
	Баары:	12 күн

ПРОГРАММА

Киришүү

Студенттерди практиканын милдеттери, максаты, ошондой эле жергиликтүү өсүмдүк каптоосунун мүнөзү менен тааныштыруу.

Кеңири таралган жана сейрек түрлөр жөнүндө түшүнүк. өсүмдүк каптоосуна этият мамилде кылуу эрежелери.

Өсүмдүктөрдү жыйноонун, кургатуунун жана морфологиялык баяндап жазуунун ыкмалары.

Өсүмдүктөрдүн жашоо формалары жана экологиялык топтору жөнүндө түшүнүк. Өсүмдүктөрдүн ар түрдүү топторунун (тоют, дары-дармек, отоо чөп ж.б.) практикалык маниси.

Практика өтүлүүчү райондун дарак-бадалдары. Дарак жана бадал тиричилик форма катары. Узунунан жана туурасынан өсүү. Бүчүрдүн бөртүшү жана андан бутактын өсүшү.

Жылдык бутак. Өсүмдүктүн шагындагы бутактардын муун аралыктарынын узундугу, өсүү багыты, функционалдык ролу боюнча типтери. Бутактардын жашын аныктоо. Элементардык бутак. Суу чырпыктар жана «Иванов» бутактары. Өсүп чыгуу жана бутактануу. Моноподиалдык жана симподиалдык бутак системалары. Түбөлүк жашыл жана жалбырагын таштоочу өсүмдүктөрдөгү жылдык мезгилдүүлүк. Ийне жалбырактуулардын жалбырагынын өмүрүнүн узактыгы. Дарак жана бадалдардын жашын аныктоо. Жазы жана майда жалбырактуу дарак–бадалдардын негизги биологиялык айрымачылыктары тууралуу түшүнүк. Жалбырактардын экологиялык-морфологиялык айрымачылыктары. Жалбырактардын жайланышуусунун типтери. Жалбырак мозаикасы. Ар түрдүү сөңгөктүү өсүмдүктөрдүн жарыкка мамилеси. Жарыктагы жана көлөкөдөгү жалбырактар. Жарыкка карата сөңгөктүн бийиктигинин, диаметринин, шагынын формасынын өзгөрүшү. Тамыр системалары, дарак-бадалдардын гүлдөшү жана мөмө алышы, алардын уруктары. Таралууга ыңгайлануулары. Өсүндүлөр. Жаш өсүмдүктүн жашын аныктоо. Дарак-бадалдардын вегетативдик көбөйүүсү жана жаңылануусу. Уйкудагы бүчүрлөр. Жергиликтүү дарак-бадалдарды чарбалык максаттарда пайдалануу.

2. Токойдогу бадалчалар жана чөп өсүмдүктөрү

Бадалдардын тиричилик формалары. Көп жылдык чөптөрдүн тиричилик формаларынын ар түрдүүлүгү: узун, кыска тамыр сабактуу, жер үстү сойлоочу, узун бутактуу жана розетка сымал, узак вегетациялоочулар жана эфемероиддер, жайкы жашыл жана түбөлүк жашыл ж.б. Жер үстү жана жер асты бутактарынын өзгөчөлүктөрү. Монокарптык жана моноподиалдык бутактар жөнүндө түшүнүк. Бутактардын кичине жашоо циклы жана толук онтогенези жөнүндө түшүнүк. Жаңылануу, өсүп чыгуу жана бутактануу, бутак системасынын калыптанышы. Тамырлар жана тамыр системалары. Өсүмдүктөрдүн бир жылдык жана көп жылдык бөлүктөрү. Кыштап чыгуу жолдору, жаңылоочу бүчүрдүн абалы. Көп жылдык чөптөрдүн жашоо циклы, морфогенезинин фазалары жана курактык абалдары жөнүндө түшүнүк. Көп жылдык чөптөрдүн өмүрүнүн узактыгы, аны аныктоонун кээ бир жолдору. Вегетативдик көбөйүү.

Вегетативдик-кыймылдуу өсүмдүктөрдөгү особь, аны тактонун маселелери. Токой бадалчаларынын жана чөптөрүнүн жалбырактарынын түзүлүштөрүнүн өзгөчөлүктөрү. Гүлдөрү жана топ гүлдөрү, чаңдашууга ыңгайлануучулугу. Мөмө алуусу, мөмөлөрүнүн, уруктарынын морфологиясы, таралууга ыңгайлануу белгилери. Уулуу жана дары болуучу түрлөр. Коргоого муктаж түрлөр. Ийне жана жазы жалбырактуу токойлордун көлөкөсүндө жашоочу өсүмдүктөрдүн айырмачылыктары жана негизги биологиялык өзгөчөлүктөрү.

3. Шалбаа чөп өсүмдүктөрү

Негизги тиричилик формалары. Узун, кыска тамыр сабактуу, борпоң түптүү, тыгыз чымдуу, өзөк тамырлуу, тамыр чырпыктуу. Көп жылдык өсүмдүктөр. Монокарптык жана поликарптык, бир жылдык жана көп жылдыктар. Жарым мителер жана мителер. Жер үстү жана жер асты органдарынын түзүлүшү, чайлоо, анын типтери. Дандардагы бутак пайда кылуу. Чанактуулардын тамыр системаларынын өзгөчөлүктөрү, симбиоз кубулушу. Вегетативдик жаңылануу жана көбөйүү. Гүлдөрүнүн жана топ гүлдөрүнүн түзүлүшү, чаңдашууга ыңгайлануулары. Мөмөлөрдүн типтери, мөмөлөрдүн жана уруктардын таралууга ыңгайлануулары. Уругу менен көбөйүү. Шалбаа чөптөрүнүн особдорунун курактык топтору. Шалбаадагы дары жана уулуу чөптөр.

4. Көлмө, саз жана жээк чөп өсүмдүктөрү

Суудагы, сүзүүчү, жарым суу жана жээк өсүмдүктөрү. Жашаган жерлеринин мүнөздүү белгилери, жана түзүлүшүнүн ыңгайлануу белгилери: экологиялык абалдын өзгөрүшү менен байланышкан өзгөргүчтүк. Гигрофит, гидрофит жана гидатофиттердин жалбырагынын жана сабактарынын анатомиялык түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү. Кыштап чыгууга ыңгайлануулары. Вегетативдик көбөйүү, нымдулуктун шарттарына жараша бөлүштүрүүнүн кээ бир мыйзам ченемдүүлүктөрү. Суу жана жарым суу өсүмдүктөрүнүн гүлдөөсүнүн жана мөмө алуусунун биологиясы. Ойдуң жана дөңсөө саз өсүмдүктөрүнүн тиричилик формалары. Саздагы бадалчалар, алардын ыңгайлануу өзгөчөлүктөрү: түбөлүк жашылдык, ксероморфизм ж.б., практикалык мааниси жана коргоо. Сфагнум саздарындагы курт-кумурска жечүү өсүмдүктөр.

5. Талаа, жарым чөл өсүмдүктөрү

Негизги тиричилик формалары. Эфемерлер жана эфемероиддер. Көп жылдык узун, кыска тамыр сабактуулар, борпоң жана нык чым пайда кылуучулар, пияз түптүүлөр, түймөктүүлөр жана жаздык сымалдар. Жер үстү жана жер асты органдарынын түзүлүшү. Нымдын жетишсиздигине ыңгайлануу белгилери. Тамыр системаларынын топуракта таралуу закон ченемдүүлүктөрү. Гүлдөр, топ гүлдөр. Чаңдашууга ыңгайлануулары. Мөмөлөрү, алардын таралуу жолдору. Эрте жазда өрчүүгө ыңгайлануулары. Практикалык мааниси жана коргоо. Талаа жана жарым чөл өсүмдүк каптоолорунун бийиктик зоналары боюнча ландшафтка карата өзгөрүп баруулары. Саванноиддик узун чөптүү талаа өсүмдүктөрү.

6. Практика өтүүчү жердин маданий өсүмдүктөрү

Практика өтүлүүчү жердеги негизги маданий өсүмдүктөрдүн: дан, жашылча, мөмө-жемиш, техникалык, токой, дары-дармек, декоративдик ж.б. экологиялык өзгөчөлүктөрү, өрчүү циклдери, чарбалык мааниси, морфологиялык айырмачылыктары менен таанышуу.

7. Отоо жана рудералдык өсүмдүктөр

Сегеталдык отоо өсүмдүктөр жана рудералдык түрлөр жөнүндө түшүнүк. Адвентивдик (алынып келинген) түрлөр. Отоо өсүмдүктөрү - адистенген экологиялык топ катары. Отоо өсүмдүктөрүнүн өмүрүнүн узактыгы, көбөйүү жолу боюнча негизги биологиялык топтору. Уругу менен жана вегетативдик көбөйүүсүнүн энергиясы. Маданий өсүмдүктөрдүн түрлөрүнө карата отоо чөптөрдүн бөлүнүшү. Отоо чөптөр менен күрөшүүнүн жолдору. Облигаттык, факультативдик отоо өсүмдүктөрү. Рудералдык өсүмдүктөрдүн тиричилик формалары, алардын экологиясы, таралуу жана көбөйүү жолдору.

8. Споралуу өсүмдүктөр

Мохтор, алардын жалпы көрүнүшү, бутакка бөлүнүшү. Гаметофит жана спорофит. Эпифит жана жер үстү мохтор.

Папоротниктер. Спорофит, анын түзүлүшү, өсүшү. жалбырактарынын (вая) өрчүшү. Сорустар жана спорангиялар, жүрөкчө-өсүндү. Папоротниктердин тиричилик формалары жана алардын вегетативдик көбөйүүлөрү.

Кырк муундар. Спорофиттик түзүлүшү жана анын өсүшү, спора алып жүрүүчү машакчалар. Бутактарынын дифференциацияланышы. Вегетативдик көбөйүүсү. Плаундар: жалпы көрүнүшү, жашоо образы.

Эңилчектер. Жашоо образы жана жашоо чөйрөсү.

Козу карындар. Жогорку түзүлүштөгү козу карындардын денесиндеги мицелиялар, мөмө денеси жөнүндө түшүнүк.

Балырлар, суудагы жана топурактагы балырлар.

Студенттердин өз алдынча иштери

1-курстагы студенттердин өз алдынча иштеринин негизги багыттары практиканын эколого-морфологиялык багыттуулугуна дал келиши керек. Обьект болуп өсүмдүктөрдүн айрым түрлөрү же топтору болушу мүмкүн. йрөнүүнүн негизги усулу – салыштыруу.

ӨЗ АЛДЫНЧА ИШТЕРДИН БОЛЖОЛДУУ ТЕМАЛАРЫ

• Түр ичиндеги морфологиялык өзгөргүчтүк.

• Бир тукумдун жергиликтүү түрлөрүн (мисалы, лютиктер, вероника, беде, коңгуроо гүл ж.б. тукумдары) салыштырма эколого-морфологиялык мүнөздөмөсү. Түрлөрдү вегетативдик органдары боюнча аныктоо үчүн ачкыч түзүү.

• Жакын түрлөрдүн салыштырма-анатомиялык жана экологиялык мүнөздөмөсү.

• Ксерофит, мезофит, гигрофиттердин, жарыкты сүйүүчү жана көлөкөгө чыдамдуу өсүмдүктөрдүн жалбырак жана башка органдарынын анатомиялык айрымачылыктары.

• Бир эле түрдүн органдарынын анатомо-морфологиялык түзүлүшүнө экологиялык шарттардын таасири: токойдо жана ачык жерде өскөн өсүмдүктүн түзүлүшүнө, жарыкты сүйүүчү өсүмдүктүн көлөкөгө реакциясына ж.б.

• Тандап алынган түрдүн (же топ түрдүн) окшош жана ар түрдүү шарттарда өсүүсү жана бутактануусу.

• Өсүмдүктүн бөлүктөрүн жоготууга реакциясы (кесүү, сындыруу, оруу, мал жаюу ж.б.)

• Ар түрдүү тиричилик формадагы көп жылдык өсүмдүктүн бүчүрлөрүнүн түзүлүшү, ар түрдүүлүгү жана запасы.

• Окшош түрлөрдүн жана бирдей экологиялык топтогу түрлөрдүн жер асты бутактарынын типтери. Пайда болуу жолу, формасы, өмүрүнүн узактыгы, өлүшү боюнча тамыр сабактардын, каудекстердин, пияз түптөрдүн, түймөктөрдүн ар түрдүүлүгү.

• Өсүмдүктөрдүн жашаган жерине жараша бутактарынын метаморфоздору.

• Анык бир чөйрөдө өскөн өсүмдүктүн тамырларынын жана тамыр системаларынын типтери, алардын түзүлүштөрүндөгү ыңгайлануучулук белгилери.

• Гүлдүү өсүмдүктөрдүн мите, сапрофит, курт-кумурска менен тамактануучу түрлөрүнүн морфологиялык, анатомиялык өзгөчөлүктөрү жана жашоо образы.

• Токой жана шалбаанын ар түртүү типтериндеги чөп өсүмдүктөрүнүн тиричилик формалары.

• Көп жылдык өсүмдүктөрдөгү курактык өзгөрүүлөр жана чоң жашоо циклы.

• Курактык өзгөрүүдөгү сырткы морфологиялык жана анатомиялык белгилери (жабуу ткандарынын алмашышы, жылдык шакектердин пайда болушу ж.б.).

• Түрлөрдүн уругу жана вегетативдик көбөйүүлөрүнө мүнөздөмө (обьект катары отоо чөптөрдү же рудералдык өсүмдүктөрдү алган ылайыктуу)

• Тандап алынган түрлөрдүн гүлдөөсү жана чаңдашуусу.

• Белгилүү систематикалык же экологиялык топтогу өсүмдүктөрдүн топ гүлдөрүнүн типтери.

• Тандап алынган түрлөрдүн мөмө алуусу жана мөмөсүнүн, уругунун таралуу жолу.

• Жалбырактын морфогенези жана өсүүсү. Жөнөкөй жана татаал, түрдүү формадагы жалбырактардын, бир үлүштүүлөрдүн жалбырактарынын өрчүү этаптары.

• Топ гүлдөрдүн жана гүлдөрдүн морфогенези.

• Мөмөнүн морфогенези жана гистогенези.

• Кандайдыр бир систематикалык же экологиялык топтогу өсүмдүктүн уругунун түзүлүшүнүн жана өсүшүнүн типтери.

АДАБИЯТТАР

Негизги:

1. Бавтуто Г.А. Учебно-полевая практика по ботанике. -Минск, 1990.

2. Гордеева Т. Н. и др. Летняя полевая практика по ботанике. -Л., 1954.

3. Гуленкова М.Р., Красникова А.А. Летняя полевая практика по ботанике. -М.: 1981.

4. Деза М.И., Сухин В.С. Справочное пособие по сбору, определению и гербаризации растений. -Ф.: Кыргызстан, 1979. 240 с., с ил.

5. Деза М.И. Определитель сорных растений Киргизии. -Ф.: Кыргызстан, 1980.

6. Флора Киргизской ССР. Т I-XI.

Кошумча:

1. Алексеев Ю.В. и др. Травянистые растения СССР. Т I, II. -М., 1971.

2. Бородина Н.А. и др. Деревья и кустарники СССР. -М., Мысль, 1966.

3. Воронов А.Г. Геоботаника. -М., 1973.

4. Качалов А.А. Деревья и кустарники. -М., 1970.

5. Рычин Ю.В. Древесно-кустарниковая флора. Определитель. -М.: Прос., 1972.

ТИПОВАЯ ПРОГРАММА ПО БОТАНИКЕ

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Курс анатомии и морфологии растений имеет целью обеспечить студентов научными знаниями о внешнем и внутреннем строении растений, в первую очередь цветковых, как группы господствующей в современном растительном покрове. Программа курса учитывает требования Государственного общеобразовательного стандарта по специальности 540102 Биология*.

Материалы программы обширны и рассчитаны на 64 лекционных часа и 58 часа лабораторного практикума. Часть тем курса может быть вынесена для самостоятельной работы студентов (96 часов) в форме домашних заданий, наблюдений в природе, рефератов и докладов на коллоквиумах. Отдельные разделы программы могут быть углублены при организации спецкурсов и спецпрактикумов.

Курс построен на последовательном анализе разных уровней организации растений: клеточного, тканевого, вегетативных и репродуктивных органов и целых растительных организмов. Во всех разделах выдержан принцип демонстрации тесной связи формы и функции растений, внешнего и внутреннего строения. Особый акцент сделан на показ зависимости строения и жизнедеятельности растений от условий их существования, выделены разделы биоморфологии (учение о жизненных формах) и экологической ботаники (учение об экологических группах растений).

По сравнению с предыдущих программ, значительно обновлена тема «Побег и система побегов», куда впервые включен материал о соцветии как специализированной части системы побегов, основанный на современных типологических концепциях соцветий. Несколько сокращена тема о циклах воспроизведения, поскольку она более детально рассматривается в курсе систематика растений. Значительно усилена экологизация всех тем курса, дано биологическое обоснование важнейших приемов растениеводства и мер по охране растений.

ПРОГРАММА

Введение

Растительный мир как составная часть биосферы Земли и основа для существования других ее элементов. Автотрофные, гетеротрофные и симбиотрофные организмы, их роль в круговороте веществ и преобразовании энергии на Земле. Космическая (планетарная) роль зеленых растений. Существенные черты растительной формы жизни. Разнообразие растений. Уровни морфологической организации растений. Одноклеточные, неклеточные, колониальные и многоклеточные организмы. Низшие (слоевищные) и высшие (побеговые) растения. Общие черты организации типичного семенного растения.

Роль растений в жизни человека. Необходимость охраны и рационального использования растительного мира.

Место ботаники в системе биологических наук. Краткий очерк истории ботаники. Основные разделы и перспективы развития современной ботаники.

I. КЛЕТКА

Клетка как основной структурный и функциональный элемент тела растений. История изучения клеточного строения растений.

Общая организация типичной растительной клетки. Отличия растительной клетки от клеток животных. Разнообразие клеток в связи со специализацией.

Мембранная организация протопласта. Взаимосвязи мембранных структур протопласта.

Ядро растительной клетки. Его структура, особенности химического состава и функции.

Митоз. Фазы митоза. Фрагмопласт и образование клеточной пластинки. Цитокинез. Биологическое значение митоза.

Мейоз. Фазы мейоза. Биологическое значение мейоза. Эндомитоз и полиплоидия. Роль полиплоидии и эндомитоза в специализации растительных клеток. Роль полиплоидии в жизни растений.

Пластиды. Типы пластид и их субмикроскопическая структура: двойная мембрана, строма, тилакоиды. Пигменты пластид. Хлоропласты, их структура и функции. Первичный крахмал. Структура и функции лейкопластов. Вторичный крахмал. Хромопласты и их биологическая роль. Онтогенез и взаимопревращения пластид. Их эволюционное происхождение.

Вакуоль. Возникновение вакуолей, их функции и особенности строения. Тонопласт. Клеточный сок и его состав. Осмотические явления в клетке и их биологическое значение. Практическое использование веществ клеточного сока.

Клеточная оболочка. Химический состав и молекулярная организация оболочки. Синтез и транспорт компонентов оболочки. Биологическая роль клеточной оболочки. Понятие об апопласте.

Формирование первичной оболочки при цитокинезе. Плазмодесмы и первичные поровые толя. Понятие о симпласте. Первичная и вторичная оболочки; состав, текстура, физические и химические свойства. Поры, их типы. Значение пор. Вторичные изменения химического состава и свойств оболочки: одревеснение, суберинизация, кутинизация, кутикуляризация, минерализация оболочек и отложение слизей. Биологическое значение этих процессов. Значение целлюлозы в хозяйстве.

Запасные вещества и эргастические включения. Формы отложения запасных углеводов, жиров, белка и их место в клетке. Кристаллы.

Основные культурные растения - источники получения крахмала, сахара, растительных масел, белков, дубильных веществ, алкалоидов и т.д.

Фазы развития растительной клетки. Симпластный и интрузивный рост клеток. Понятие о мацерации. Формирование межклетников и их типы. Значение межклетников.

Понятие об омнипотентности эмбриональных клеток, некоторых факторах их дифференциации. Эксперименты с культурами тканей и их значение.

Гипотеза симбиотического происхождения растительной эукариотической клетки.

II. ТКАНИ

Определение и принципы классификации тканей. Простые и сложные, образовательные и постоянные, первичные и вторичные ткани.

Меристемы, их цитологическая характеристика. Верхушечные, боковые, вставочные, раневые меристемы. Их распределение в теле растения.

Строение апикальных меристем побега и корня. Инициальные клетки и их производные. Зональность верхушечных меристем. Направления деления клеток. Понятие о гистогенах: протодерма. прокамбий, основная меристема. Камбий и феллоген, их сравнительная характеристика.

Покровные ткани: эпидерма, ризодерма, веламен. Первичные покровные ткани. Элементы эпидермы, их структура и функции. Кутикула и восковой налет.

Устьица, их строение и механизм работы. Устьичные аппараты, их типы. Распределение устьиц в эпидерме. Трихомы, их типы и функции. Эмергенцы. Гидатоды.

Ризодерма (эпиблема). Ее формирование, строение и деятельность. Трихобласты и атрихобласты. Корневые волоски, их образование, функционирование, продолжительность жизни.

Веламен. Его формирование, строение и функции.

Перидерма - вторичная покровная ткань. Ее строение, образование и биологическое значение. Чечевички.

Корка (ритидом), ее образование и значение.

Экзодерма и эндодерма как ткани, регулирующие прохождение веществ.

Основные ткани. Понятие об основных тканях, их образование и положение в теле растения.

Ассимиляционные ткани, их строение, функции и размещение в теле растений.

Запасающие ткани. Основные черты их формирования, строения и функционирования. Размещение в теле растения.

Аэренхима. Ее биологическое значение.

Механические ткани. Общие черты строения, значение, размещение в теле растений. Особенности колленхимы, ее виды. Склеренхима. Волокна и склереиды. Особенности роста волокон. Практическое значение волокон.

Проводящие ткани. Общая характеристика. Типы и функции проводящих тканей. Общие черты ксилемы и флоэмы. Ксилема и флоэма как сложные ткани: их состав, формирование, функции. Первичные и вторичные проводящие ткани.

Ксилема. Трахеальные (водопроводящие) элементы: трахеиды и сосуды, их типы, развитие, строение. Перфорации. Представление об эволюции трахеальных элементов. Паренхима и волокна ксилемы.

Флоэма. Ситовидные элементы, их типы. Ситовидные поля и ситовидные пластинки. Ситовидные клетки и ситовидные трубки. Развитие ситовидных трубок и специфика их строения. Флоэмный белок. Клетки-спутники, их структура и функции. Паренхима и волокна флоэмы.

Роль прокамбия и камбия в образовании проводящих тканей. Прото- и метаксилема, прото- и метафлоэма, их специфика. Вторичная ксилема (древесина) и вторичная флоэма (луб).

Проводящие пучки, их типы и размещение в теле растения. Практическое значение древесины. Выделительные ткани. Железистые трихомы, нектарники, гидатоды. Эфирно-масляные клетки, млечники.

III. ЗАРОДЫШ И ПРОРОСТОК - НАЧАЛЬНЫЕ ЭТАПЫ ОНТОГЕНЕЗА ЦВЕТКОВЫХ РАСТЕНИЙ

Строение семени цветковых растений. Семенная кожура, зародыш, эндосперм, перисперм.

Строение зародыша, его анатомические особенности. Двусемядольные и односемядольные зародыши. Недоразвитые и редуцированные зародыши. Соотношение зародыша и внезародышевых запасающих тканей. Морфологические типы семян. Запасные вещества семени. Хозяйственное значение семян.

Покой семян. Условия прорастания. Способы оценки качества семян и приемы их проращивания. Функции семядолей. Надземное и подземное прорастание. Типы проростков.

IV. КОРЕНЬ И КОРНЕВАЯ СИСТЕМА

Определение понятия «корень». Функции корня. Эволюционное происхождение. Зоны молодого корневого окончания. Чехлик. Верхушечная меристема корня и ее деятельность. Ризодерма и ее функции. Образование первичных постоянных тканей в коре и стеле. Функции первичной коры и стелы. Барьерные ткани. Роль перицикла. Возникновение камбия, феллогена и образование вторичных тканей. Строение многолетних корней. «Линька» корня.

Ветвление корней. Заложение и развитие боковых корней. Происхождение и морфология корней в корневых системах (главный, боковые, придаточные). Роль придаточных корней в жизни растений. Типы корневых систем по способу образования, по морфологическим особенностям и по размещению корней в почве. Экологическая пластичность корневых систем. Практические приемы, влияющие на формирование корневых систем сельскохозяйственных растений.

Методы изучения корневых систем. Явления обновления и отмирания корней в корневых системах. Дифференциация и специализация корней в корневых системах. Ростовые, сосущие, эфемерные, втягивающие и запасающие корни. Корнеплоды, корневые шишки, корневые клубеньки и их морфологическая природа. Использование человеком.

Корни-подпорки, ходульные, досковидные, дыхательные корни. Воздушные корни.

Понятие о ризосфере. Микориза и сожительство с бактериями. Изменения корней при симбиозе и паразитизме.

V. ПОБЕГ И СИСТЕМА ПОБЕГОВ

Общая характеристика побега, его составные части и их взаимное расположение. Определение понятия «побег». Метамерность побега. Разнокачественность метамеров. Внутрипочечная фаза развития побега. Апекс побега и его органообразовательная деятельность. Понятие о почке. Заложение листьев и боковых побегов. Пластохрон.

Развертывание побега из почки, роль интеркалярных меристем. Образование почечного кольца. Понятие об элементарном и годичном побегах.

Листорасположение, его основные типы и закономерности. Диаграммы и формулы листорасположения. Листовая мозаика.

Лист - боковой орган побега. Определение и функции. Морфологическое строение листа: пластинка, черешок, основание, прилистники, влагалище, раструб. Простые и сложные листья.

Разнообразие форм листьев. Гетерофилия и анизофилия. Жилкование. Листовые серии и формации листьев.

Анатомическое строение пластинки зеленого листа. Изменчивость анатомической структуры пластинки в зависимости от экологических условий.

Развитие листа. Внутрипочечная и внепочечная его фазы. Верхушечный, краевой, вставочный, поверхностный рост листа. Длительность жизни листьев. Понятие о вечнозеленых и летнезеленых растениях. Листопад, его механизм и значение.

Стебель - ось побега. Определение и общая характеристика. Основные функции стебля. Особенности образования и расположения меристем в апексе побега. Возникновение первичных тканей стебля. Разнообразие первичного анатомического строения стебля двудольных растений на уровне междоузлий. Связь проводящих тканей стебля и листьев. Листовые следы и общая структура стелы. Первичное утолщение стебля и рост усиления.

Переход от первичного строения стебля ко вторичному. Работа камбия. Общие черты строения стеблей с длительным вторичным утолщением.

Строение древесины. Элементы, входящие в ее состав. Годичные слои. Типы и роль древесинной паренхимы. Ядровая и заболонная древесина. Особенности древесин различных видов древесных растений. Примитивные и продвинутые признаки в структуре древесины.

Строение луба древесных растений. Нарастание и отмирание. Образование корки. Ее значение в жизни растений.

Строение стеблей однодольных растений. Утолщение стеблей у древовидных однодольных. Отличия в строении стеблей однодольных и двудольных растений.

Нарастание и ветвление. Образование системы побегов. Понятие о верхушечном (дихотомическом) и боковом типах ветвления.

Типы почек по положению и способам возникновения. Придаточные почки. Почки и побеги возобновления. Спящие почки и водяные побеги. Роль разных типов побегов в жизни растения.

Разнообразие побегов по функциям, длине междоузлий, направлению роста, положению в пространстве. Смена форм роста одного и того же побега.

Интенсивность ветвления побегов. Акротония, мезотония, базитония. Кущение как одна из форм ветвления. Его биологическое и практическое значение.

Моноподий и симподий. Моноподиальные и симподиальные системы побегов. Формирование ствола и кроны у деревьев. Формирование кустарников. Образование системы побегов у многолетних трав. Понятие о монокарпическом побеге. Модели побегообразования у травянистых растений.

Биологическое и хозяйственное значение нарастания и ветвления. Биологические основы практических приемов формирования крон древесных растений. Значение этих приемов для сельского хозяйства и лесного строительства.

Специализация и метаморфоз побегов. Подземные побеги: корневище, столоны и клубни, луковица и клубнелуковица. Каудекс. Надземные специализированные побеги и их части: усы, побеги листовых и стеблевых суккулентов, кладодии, филлокладии и филлодии, колючки, усики. Функции и биологическое значение метаморфизированных побегов и их частей. Конвергенция. Процесс метаморфоза в онтогенезе и филогенезе растений.

Практическое значение метаморфизированных побегов. Биологическое обоснование некоторых растениеводческих приеме (окучивание картофеля, обрезка усов у земляники и др.).

Соцветие как специализированная часть системы побегов. Важнейшие морфологические признаки соцветий: фрондозные и брактеозные, открытые и закрытые, ботрические (рацемозные) и цимозные, простые и сложные соцветия. Понятие об элементарных, общих и обөединенных соцветиях (синфлоресценциях).

Принципы классификации соцветий. Отличия экологической, морфологической и типологической классификации.

Простые соцветия. Сложные соцветия: двойные (сложные кисти, зонтики и колосья; метельчатые и тирсоидные соцветия). Цимоиды: дихазий, монохазий, плейохазий. Биологическое значение соцветий.

VI. ВОСПРОИЗВЕДЕНИЕ И РАЗМНОЖЕНИЕ РАСТЕНИЙ

Общие сведения о размножении растений. Воспроизведение и размножение. Бесполое и половое размножение, их биологическое значение.

Вегетативное размножение. Общая характеристика. Понятие о регенерации у растений. Партикуляция. Понятие о клоне.

Способы естественного вегетативного размножения. Специализированные его органы: выводковые почки, столоны, усы и т.д. Искусственное вегетативное размножение, его биологические основы, значение в сельском хозяйстве и комнатном Цветоводстве. Черенкование. Прививки как метод размножения некоторых культурных растений. Размножение при помощи культуры тканей.

Спороношение у растений. Споры - клетки бесполого размножения. Спорангии - органы спороношения. Способы образования спор: митоспоры и мейоспоры. Специфика мейоспор и биологическое значение, связь с половым процессом.

Половой процесс у растений. Гаметы и зигота. Основной полового процесса высших растений - оогамия. Половые органы высших растений - антеридии и архегонии.

Общее понятие о цикле воспроизведения. Чередование ядерных фаз при половом размножении. Гаплобионты и диплобионты. Чередование поколений (на примере цикла воспроизведения ра носпорового папоротника). Понятие о спорофите, гаметофите, их биологические особенности. Роль поды в процессе оплодотворения. Роль спор в размножении и расселении вида.

Понятие о разноспоровости (на примере селягинеллы или сальвинии). Микроспоры и мегаспоры. Редукция гаметофитов и ее биологическое значение у наземных растений.

Общая характеристика семенного размножения. Семенное размножение у голосеменных (на примере хвойных). Спороношение. Мужские и женские шишки (микро- и мегастробилы). Микроспоры и пыльцевые зерна (мужские гаметофиты). Семязачаток, развитие мегаспор, женский гаметофит. Опыление у голосеменных, его биологическое значение. Роль пыльцевой трубки. Оплодотворение. Образование и строение семени. Зародыш и эндосперм у голосеменных.

Определение понятия «семя». Биологическое значение семенного размножения. Семенное размножение у цветковых растений. Цветок. Определение понятия «цветок». Строение цветка и его функции. Цветоложе - ось цветка. Расположение частей цветка. Типы симметрии. Диаграмма и формула цветка. Простой и двойной околоцветник. Форма, функции и происхождение чашечки и венчика. Шпорцы. Нектарники. Разнообразие цветков по форме околоцветника.

Развитие цветка. Порядок заложения и роста его членов. Махровые цветки.

Андроцей. Общая характеристика. Строение тычинки. Ее происхождение. Развитие пыльника и его строение. Микроспорангии. Археспорий и микроспорогенез. Роль эндотеция и тапетума. Мужской гаметофит цветковых (пыльцевое зерно). Двух- и трехклеточная пыльца. Спермии и пыльцевая трубка. Оболочки пыльцевых зерен. Палинология, спорово-пыльцевой анализ и его значение в науке.

Гинецей. Общая характеристика. Плодолистики (карпеллы) и их происхождение. Пестик. Апокарпный гинецей. Типы ценокарпных гинецеев. Верхняя и нижняя завязи. Семязачатки и типы плацентации. Основные направления эволюции гинецея.

Строение и типы семязачатков. Интегументы, нуцеллус. Ариллусы и другие образования. Развитие семязачатка и мегаспорогенез. Зародышевый мешок и его развитие (мегагаметогенез). Происхождение зародышевого мешка. Типы зародышевых мешков.

Опыление у цветковых растений. Общая характеристика. Самоопыление и перекрестное опыление. Биологическое значение перекрестного опыления. Энтомогамия. Разнообразие приспособлений цветков к опылению насекомыми. Примеры высокой приспособленности насекомых и растений друг к другу. Опыление другими группами животных. Гидрогамия. Анемогамия и приспособления к ней.

Однодомные, двудомные и многодомные растения. Приспособления к защите от самоопыления: дихогамия, гетеростилия и др. Автогамия и ее биологическое значение. Приспособления к самоопылению. Клейстогамия.

Оплодотворение у цветковых растений. Развитие пыльцевой трубки. Взаимодействие мужского и женского гаметофитов с тканями спорофита. Двойное оплодотворение и его биологическое значение. Образование семени. Формирование зародыша и эндосперма. Типы эндосперма. Его биологическая роль. Перисперм.

Общая схема цикла воспроизведения у цветковых. Его особенности, прогрессивные черты, биологические преимущества.

Развитие зародыша, семени и плода без оплодотворения (апомиксис). Различные типы апомиксиса и его биологическая роль.

Некоторые гипотезы происхождения цветка и направления его эволюции. Разнообразие цветков в природе.

Плоды. Определение понятия «плод». Биологическое значение плодов. Строение околоплодника. Участие различных частей цвет в его образовании. Плоды: сухие и сочные, односемянные и многосемянные, вскрывающиеся и невскрывающиеся, дробные членистые. Нижние и верхние плоды. Понятия: плодик, мерикарпий, эрем. Способы вскрывания плодов. Соплодия.

Апокарпные плоды. Многолистовки и однолистовки. Многоорешки и одноорешки, многокостянки и однокостянки. Боб. Синкарпные плоды: коробочки, ягоды, яблоко, померанец, орех и желудь. Паракарпные плоды: коробочки, стручки и стручочки, семянки. Сочные плоды тыквенных. Зерновка злаков. Лизикарпные плоды.

Гетерокарпия и гетероспермия, их биологическое значение Распространение плодов и семян. Приспособления к зоохории, анемохории, гидрохории. Значение различных способов распространения плодов и семян.

Значение плодов и семян растений для человека.

VII. ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ГРУППЫ И ЖИЗНЕННЫЕ ФОРМЫ РАСТЕНИЙ. ВОЗРАСТНЫЕ И СЕЗОННЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ.

Приспособление растений к условиям обитания. Общее представление об экологических группах и жизненных формах.

Экологические группы по отношению к влаге. Морфологические и анатомические особенности ксерофитов, мезофитов, гидатофитов, гидрофитов, гигрофитов. Галофиты. Экологические группы растений по отношению к свету. Лианы. Эпифиты. Растения-подушки.

Морфологические особенности симбиотрофных и сапрофитных высших растений. Высшие растения - полупаразиты и паразиты.

Классификации жизненных форм растений. Эколого-морфологическая классификация жизненных форм растений по И.Г. и Т.И.Серебряковым. Различия между древесными, полудревесными и травянистыми растениями. Разнообразие жизненных форм деревьев. Разнообразие травянистых растений. Система жизненных форм по Раункиеру.

Онтогенез цветкового растения. Монокарпические и поликарпические растения. Продолжительность жизни растений. Возрастные изменения многолетних растений. Возрастные состояния у растений. Периодизация онтогенеза как метод выявления биологического возраста.

Сезонные явления в жизни растений.

ПРИМЕРНЫЕ ТЕМЫ САМОСТОЯТЕЛЬНЫХ РАБОТ

• Жизненные формы травянистых растений.

• Экологические группы растений разных регионов Кыргызстана.

• Ультраструктура растительной клетки.

• Онтогенез и филогенез пластид.

• Современные представления о структуре флоэмы.

• Покой семян и особенности прорастания растений.

• Сравнительное анатомо-морфологическое изучение двух видов одного рода.

• Морфология соцветий растений одного семейства (бобовые, гвоздичные, губоцветные).

• Гетерокарпия и гетероспермия, их биологическое значение.

• Изменение жизненной формы растения в онтогенезе.

• Строение корней растений паразитов.

ЛИТЕРАТУРА

Основная:

1. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И. Ботаника. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос., 1999.

2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. Ботаника. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос., 1988.

3. Васильев Е.А.,Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И. Ботаника. Анатомия и морфология растений. -М.: Просвещение, 1978.

4. Жизнь растений. -М.: Прос., 1974-1982. Т. 1-6.

5. Киселева Н.С. Анатомия и морфология растений. –Минск: 1976.

6. Курсанов Л.И. и др. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос.:1965.

7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. Современная ботаника. -М.: 1990. -Т. 1-2.

8. Серебрякова Т.И., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Батыгина Т.Б., Шорина Н.И., Савиных Н.П. Ботаника с основами фитоценологии: Анатомия и морфология растений. -М.: ИКЦ «Академкнига», 2006.

9. Тутаюк В.Х. Анатомия и морфология растений. -М.: Высшая школа, 1972.

10. Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. -М.: Высшая школа, 1976. –Т. 1.

11. Эзау К. Анатомия семенных растений. -М.: Мир, 1980. -Т. 1-2.

Дополнительная:

1. Александров В.Г. Анатомия растений. -М.: Высшая школа, 1966.

2. Блукет Н.А., Емцев Т. Ботаника с основами физ. растений и микробиологии. -М.: Колос, 1974.

3. Жуковский П.М. Ботаника. М.: 1964.

4. Кудряшев А.В. Ботаника с основами экологии. -М.: Просвещение, 1979.

5. Курсанов.Л.И. и др. Анатомия и морфология растений. -М.: Прос.,1965.

6. Яковлев Г.П., Челомбитько В.А. Ботаника. -Санкт-Петербург: Изд. СПХФА, 2003.

УЧЕБНО-ПОЛЕВАЯ ПРАКТИКА ПО БОТАНИКЕ

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Программа полевой практики подготовлена для студентов ВУЗов, обучающихся по специальности 540102 Биология и учитывает требования Государственного общеобразовательного стандарта.

Программа включает весеннюю и летнюю полевую практику, которая проводится на I курсе после завершения лекционно-лабораторного периода работ, как правило, в июне, и течение 9 дней (54 часов). Весенняя практика проводится после схода снега, продолжительность по 3 дня (18 часов).

Такая структура позволяет ознакомить студентов не только с летней частью годичного цикла сезонных изменений растительности, но и с состоянием растительного покрова в другие сезоны.

Учебно-полевая практика проводится на агробиостанции факультета, на временно оборудованных базах (па базе сельских школ, национальных парков, заповедников, заказников, лесничеств и т. п.), а также во время загородных экскурсий с последующей обработкой материала и лабораториях кафедры.

Программа составлена применительно к условиям лесной и лесостепной зон. При проведении практики в других районах региона следует ориентироваться на иные обөекты при сохранении общего содержания, направления и методов практики. В программе дан список литературы, рассчитанный на условия лесной и лесостепной зон. В иных случаях литература должна быть рекомендована преподавателем соответственно условиям проведения практики и тематике работы.

Примерное распределение дней учебно-полевой практики

№	Разделы	Дни
1	Вводная экскурсия. Ознакомление с местностью. Приемы коллекционирования. Методика определения и описания растений.	1
2	Деревья и кустарники, кустарнички и травянистые растения леса	1
3	Травянистые растения луга	1
4	Травянистые растения водоемов, прибрежий и болот	1
5	Культурные растения района практики	1
6	Сорные и рудеральные растения	1
7	Споровые растения	1
8	Степные, полупустынные растения. Эфемеры и эфемероиды	1
9	Выполнение тематических индивидуальных заданий	2
10	Обработка материала, оформление коллекций, составление отчета	1
11	Прием зачетов, зачетная экскурсия. Заключительная конференция	1
	Всего:	12

ПРОГРАММА

Введение

Знакомство студентов с задачами практики и с характером местной растительности. Понятие о массовых и редких видах. Правила бережного отношения к растительному покрову.

Методика сбора и сушки растений, методика морфологического описания.

Понятие о жизненных формах растений и экологических группах. Практическое значение различных групп растений (кормовые, лекарственные, сорные и т.д.).

1. Деревья и кустарники района практики

Дерево и кустарник как жизненные формы. Нарастание в высоту и толщину. Распускание почки и развитие из нее побега. Годичный побег. Типы побегов (по длине междоузлий, направлению роста, по функциональной роли в кроне). Определение возраста ветвей. Элементарный побег. «Ивановы» побеги. Нарастание и ветвление. Моноподиальные и симподиальные системы побегов. Годичная периодичность в жизни вечнозеленых и листопадных деревьев. Длительность жизни листьев у хвойных. Определение возраста дерева и кустарника.

Понятие об основных биологических отличиях широколиственных и мелколиственных древесных пород. Эколого-морфологические различия листьев. Типы листорасположения. Листовая мозаика. Отношение различных древесных пород к свету. Световые и теневые листья. Изменение высоты и диаметра ствола, формы кроны в зависимости от освещения. Корневые системы. Цветение и плодоношение, семена и плоды деревьев и кустарников. Приспособления к распространению. Проростки. Определение возраста подроста. Вегетативное размножение и возобновление деревьев и кустарников. Спящие почки. Хозяйственное использование местных деревьев и кустарников.

2. Кустарнички и травянистые растения леса

Жизненные формы кустарничков. Разнообразие жизненных форм многолетних трав (длинно- и короткокорневищные, наземно-ползучие; розеточные и длиннопобеговые; длительновегетирующие и эфемероиды; летнезеленые и вечнозеленые). Особенности надземных и подземных побегов. Понятие о монокарпических и моноподиальных побегах. Малый жизненный цикл и полный онтогенез побегов. Возобновление, нарастание и ветвление, формирование системы побегов. Корни и корневые системы. Однолетние и многолетние части растения. Способы перезимовки, положение почек возобновления. Понятие о большом жизненном цикле, возрастных состояниях и фазах морфогенеза особей у многолетних трав. Длительность жизни многолетних трав и некоторые способы ее определения. Вегетативное размножение.

Проблема особи у вегетативно-подвижных растений. Особенности строения листьев лесных кустарничков и трав. Цветки и соцветия, приспособления к опылению. Плодоношение, морфология плодов и семян, приспособления к их распространению. Ядовитые и лекарственные виды; виды, нуждающиеся в охране.

Важнейшие биологические особенности и отличия растений, живущих под пологом хвойных и лиственных лесов.

3. Травянистые растения луга

Основные жизненные формы. Длинно- и короткокорневищные, кистекорневые, рыхлокустовые и плотнокустовые, стержнекорневые, корнеотпрысковые многолетние растения. Монокарпики и поликарпики, однолетние и двулетние растения. Полупаразиты и паразиты. Строение надземных и подземных органов. Кущение и его типы. Побегообразование у злаков. Явление отавности. Особенности корневых систем у бобовых, явление симбиоза. Вегетативное возобновление и размножение. Строение соцветий, цветков. Приспособления к опылению. Типы плодов. Приспособления к распространению плодов и семян. Семенное размножение. Возрастные группы особей луговых трав. Ядовитые и лекарственные травы луга.

4. Травянистые растения водоемов, прибрежий и болот

Погруженные, плавающие, полуводные и береговые растения. Специфические черты мест их обитания и приспособительные черты строения: изменчивость в связи с изменением экологической обстановки. Особенности анатомического строения листьев и стеблей гигрофитов, гидрофитов и гидатофитов. Приспособления к перезимовке. Вегетативное размножение, некоторые закономерности распределения в зависимости от условий увлажнения. Биология цветения и плодоношения водных и полуводных растений. Жизненные формы растений низинных и верховых болот. Болотные кустарнички, их приспособительные особенности: вечнозеленость, ксероморфизм и др. Способы нарастания и отмирания. Размножение. Практическое значение и охрана. Насекомоядные растения сфагновых болот.

5. Растения степи и полупустынь.

Основные жизненные формы. Эфемеры и эфемероиды. Многолетние длинно- и коротко корневищные, плотно- и рыхлодерновинные, луковичные, клубеньковые и подушковидные растения. Строение надземных и подземных органов, приспособительные признаки недостатки влаги. Закономерности размещений корневых систем в почве. Цветки, соцветия. Приспособление к опылению. Плоды, пути расселения. Приспособление к развитию ранней весной. Практическое значение и охрана. Изменение степных и полупустынных растительных сообществ по высотным поясам в зависимости от ландшафта. Саванноидные высокотравные степные растения.

5. Культурные растения района практики

Знакомство с морфологическими отличиями, хозяйственным значением, циклом развития и основными экологическими особенностями зерновых, овощных, плодово-ягодных, технических, кормовых, лекарственных и декоративных растений, а также других разводимых в районе практики растений.

6. Сорные и рудеральные растения

Понятие о сегетальных сорняках и рудеральных растениях. Адвентивные виды. Сорные растения как специализированная экологическая группа. Основные биологические группы сорняков по продолжительности жизни и способам воспроизведения и размножения. Энергия семенного и вегетативного размножения. Распределение сорняков в посеве по отношению к культурному растению. Способы борьбы с сорняками. Облигатные и факультативные сорняки. Жизненные формы рудеральных растений. Их экология, способы расселения и размножения.

7. Споровые растения

Мхи. Их общий облик, расчленение побега. Гаметофит и спорофит. Мхи напочвенные и эпифитные.

Папоротники. Спорофит, его строение, рост. Развитие листа (вайи). Сорусы и спорангии. Заросток. Жизненные формы папоротников и их вегетативное размножение.

Хвощи. Строение спорофита и его рост. Спороносные колоски. Дифференциация побегов. Вегетативное размножение. Плауны: общий облик, образ жизни.

Лишайники. Образ жизни и местообитание.

Грибы. Понятие о мицелии и плодовом теле высших грибов.

Водоросли в водоеме и на почве.

Самостоятельные работы студентов.

Основные направления самостоятельных работ на I курсе соответствуют общей эколого-морфологической направленности практики. Обөектами могут служить отдельные виды растений и их группы. Основной метод изучения - сравнительный.

ПРИМЕРНАЯ ТЕМАТИКА САМОСТОЯТЕЛЬНЫХ РАБОТ

• Внутривидовая морфологическая изменчивость.

• Сравнительно-морфологическая и экологическая характеристика местных видов одного рода (например, родов лютик, вероника, клевер, фиалка, колокольчик и др.). Составление ключа для определения видов, в том числе по вегетативным органам.

• Сравнительно-анатомическая и экологическая характеристика родственных видов.

• Анатомические отличия листьев и других органов ксерофитов, мезофитов и гигрофитов, тенелюбивых и светолюбивых растений и т. д.

• Влияние экологических условий на морфологическую и анатомическую структуру органов одного и того же вида: сравнение структуры подроста деревьев в лесу и на вырубке, реакция светолюбивых растений на затенение и т. д.

• Рост и побегообразование у выбранного вида (группы видов) в сходных или различных экологических условиях. Реакция растений на отчуждение (срезание, обламывание, покос, выпас и т. д.), на способность к отрастанию после повреждения и механизм этого отрастания.

• Строение, разнообразие и запасы почек у многолетних растений разных жизненных форм.

• Типы подземных побегов у родственных видов или у видов одной экологической группы. Разнообразие корневищ, каудексов, луковиц, клубней по способам образования, форме, продолжительности жизни, способам отмирания и т. д.

• Метаморфозы побегов в связи с условиями обитания растений.

• Типы корней и корневых систем растений определенного местообитания и приспособительные черты в их структуре.

• Морфологические и анатомические особенности и образ жизни цветковых растений-паразитов, сапрофитов, насекомоядных.

• Жизненные формы травянистых растений в разных типах леса или луга.

• Возрастные изменения и (или) большой жизненный цикл многолетнего растения.

• Внешние морфологические или анатомические признаки возрастных изменений (например, смена покровных тканей, образование годичных колец и т. д.).

• Характеристика семенного и (или) вегетативного размножения группы видов (в качестве обөектов желательно брать сорные или рудеральные растения).

• Особенности цветения и опыления выбранных видов.

• Типы соцветий растений определенной систематической или экологической группы.

• Плодоношение и способы распространения плодов и семян выбранных видов.

• Морфогенез и рост листа. Этапы развития простых и сложных листьев, листьев разной формы, листьев однодольных и т. д.

• Морфогенез соцветия и (или) цветка.

• Морфогенез и гистогенез плода (предпочтительны растения, имеющие растянутый период цветения и плодоношения).

• Типы строения и прорастания семян у растений какой-либо систематической или экологической группы.

ЛИТЕРАТУРА:

Основные:

1. Бавтуто Г.А. Учебно-полевая практика по ботанике. -Минск, 1990.

2. Гордеева Т. Н. и др. Летняя полевая практика по ботанике. -Л., 1954.

3. Гуленкова М.Р., Красникова А.А. Летняя полевая практика по ботанике. -М.: 1981.

4. Деза М.И., Сухин В.С. Справочное пособие по сбору, определению и гербаризации растений. -Ф.: Кыргызстан, 1979. 240 с., с ил.

5. Деза М.И. Определитель сорных растений Киргизии. -Ф.: Кыргызстан, 1980.

6. Флора Киргизской ССР. Т I-XI.

Дополнительные:

1. Алексеев Ю.В. и др. Травянистые растения СССР. Т I, II. -М., 1971.

2. Бородина Н.А. и др. Деревья и кустарники СССР. -М., Мысль, 1966.

3. Воронов А.Г. Геоботаника. -М., 1973.

4. Качалов А.А. Деревья и кустарники. -М., 1970.

5. Рычин Ю.В. Древесно-кустарниковая флора. Определитель. -М.: Прос., 1972.

35