П.А.Ламутскай “Сир иччитэ” романа

Аһаҕас уруок темата: П.А.Ламутскай “Сир иччитэ” романа.

Ыытыллыбыт күнэ-ыйа: сэтинньи 27 күнэ, 2015 сыл.

Кылааһа: 10-11 кылаастар.

Ыытыллыбыт сирэ: оскуола библиотеката.

Уруок көрүҥэ: төгүрүк остуол.

Уруок сыала-соруга:

1. биир дойдулаахпыт Степанов Платон Афанасьевич — Ламутскай 95 cылыгар анаан “Сир иччитэ” романын ырытыы;

2. үөрэнээччи толкуйдуур, истэр, ситимнээхтик саҥарар дьоҕурун сайыннарыы.

3. Биир дойдулаахпытынан киэн туттар санааны иитии.

Кэтээн көрөөччүлэр: Корнилова Е.И., Софронеева М.Н., Кычкина А.Дм.

Уруок хаамыыта:

1. Тэрээһин чаас.

Дорооболоһуу. Сыалы-соругу билиһиннэрии. Танара оскуолатын педагог библиотекара Ксения Егоровна Новикова кэпсиир: Кырдьык иһин охсуһар, Итэҕэли өрө тутар сүдү суруйааччыларбыт, үбүлүөйдээх биир дойдулаахтарбыт Степанов Платон Афанасьевич — Ламутскай 95, Андрей Васильевич Кривошапкин уонна Василий Спиридонович Кейметинов – Барҕачаан 75 сылларыгар аналлаах П.А.Ламутскай “Сир иччитэ” романын ырытыахпыт.

1. П.А.Ламутскай олоҕо, айар үлэтэ.

Мукучу модельнай библиотекатын үлэһитэ Им Ия Николаевна кэпсиир.

1. П.А.Ламутскай “Сир иччитэ” романын кылгас ис хоhооно.

Слайданы көрдөрө-көрдөрө, кинигэ туһунан кэпсиибин. Үөрэнээччилэр бэйэлэригэр бэлиэтэнэллэр.

Платон Афанасьевич Ламутскай “Сир иччитэ” диэн бөдөҥ историческай романы 1984 сыллаахха айан таһаарбыта. Саҥа роман суруллуута Саха сирин культурнай олоҕор ураты суолталаах кэрэ-бэлиэ түгэнинэн буолбута. Республика бары муннуктарыгар сонун айымньыны ааҕааччылар истиҥник көрсүбүттэрэ. Роман сахалыы тылбаастанан маҥнай “Хотугу сулус” сурунаалга, онтон 1987 сыллаахха туспа кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Сахалыы тылбааһын саха биллэр суруйааччыта Петр Аввакумов оҥорбута. Бу эбээн литературатын маҥнайгы романа. Романы ааҕа олорон, суруйааччы норуот дууһатын, тылын-өһүн,туттар малын-салын, таҥнар таҥаһын, үгэһин, итэҕэлин этинэн-хаанынан билэрин, суруйуута ис дууһатыттан тахсарын өйдүүгүн.

Ромаҥҥа автор Халыма сүнньүнэн көһө сылдьар эбээннэр тиийиммэт-түгэммэт олохторун ойуулуур. Манна дьиҥнээх буолбут түбэлтэ – 1901 сыллаахха Березовка өрүскэ мамонт өлүгүн булуу, онтон сылтаан тахсыбыт быһыы-майгы кэпсэнэр.

“Соҕотох ураһа”

Һо–Эйэн үрэх ойууланарыттан саҕаланар. Маркани икки уолаттара нээкуларыттан (хаһаастарыттан) эт ыла бара сылдьан, кураанах төннүбүттэрэ. Араҥаһы мээмэндьэ (тыатааҕы) алдьаппыт. Кураанахтаабыттар. Аҕалара миигин эккирэтэрин дьүһүнэ буолуо дии саныыр. Туох буолан буулаатаҕа буолла, сылдьар ыырын быһа хаампат этим дии саныыр. Инньэ гынан сүүһүн толоруохтаах кыылыгар Маркани Мэҥдуни диэн улахан уолун кытта барда. Эһэ икки атаҕар туран кэллэ уонна Марканины эккирэттэ. Киһи эргиллэ биэрбитигэр түҥнэри көтөн кэбистэ уонна ааһан иһэн тииһинэн тобугун таарыйда, сирэйинэн баппаҕайга оҕуста. Маркани охтон иһэн эһэни атаҕыттан харбаата. Кыыл киһини хам баттаан барда, саннын ытырда. Саа тыаһыыр. Быһахпын ылбыт киһи дии саныыр даҕаны, хамсаабат буолан сытан хаалар. Эһэ өллө дии саныыр быһыылаах. Ойуур иһигэр киирэр. Марканы тура охсон, уолугар ыты ыыт диэн хаһыытыыр. Оҕонньор хаһыытын истэн эһэ төттөрү ойууртан тахсан саба түһэн истэҕинэ, ыттар саба түһэллэр уонна дуолан охсуһуу буолар. Оҕонньор нэһиилэ быыс булан ытар. Эһэ өлөр. Суордуу саҥаардылар. Маркани бааһа ыалдьан, хаанынан суунан, сүлбэккэ хаалларан кэбиһэллэр. Сарсыҥҥы күнүгэр Мэҥдэк икки сурдьун кытта (Мэҥдуни уонна Гарпуни) эһэ этин аҕала бардылар. Көтөҕөнөн, отунан-маһынан көмүллүбүт эһэ хасааһын булаллар. Уот оттон алҕаатылар, эһэ курдук улуу кыыл хасааһын мэнээк үрэйэр улахан аньыы. Онно биир тайах этэ холобурдаах сытара. Эһэ тииһинэн суоллаабыт этин илдьэ барар аньыы. Сир иччитэ диэн ааттал күүһүнэн сылдьар кыыллар. – Мэҥдуни быһаарар. Эти табаларыгар тастылар. Эһэлэригэр тиийэн, бастаан Мэҥдэк уот отунна, сыа бытархайын бырахта. Хас да синньигэс ыарҕа талаҕы тоһутан ылан, эһэни тула хама сылдьан түүтүн тэбиир курдук сабдыҥныы-сабдыҥныы, алгыс этэр. Уолаттар эдьиийдэрин үтүгүннүлэр. Уолаттары эһэ иһин тыырыытыттан саҕалаатылар, атахтарын тулааһынын уонна айаҕын бүүрүгүн тэлэ быһан кэбиһээйэҕит диэн сэрэттэ. Эти быстахтарын ааййы суордар тоҥсуйдулар, кымырдаҕастар кычыгылаттылар дии-дии суордуу саҥардылар. Кыылы сүһүөхтэринэн араардылар. Сүгэнэн биитэр батыйанан уҥуоҕу алдьатан эттиир аньыы. Эттэрин биир сиргэ чохчолуу уран баран, тириитинэн саба бырахтылар. Төбөтүн быһан ылан, күн тахсыытын диэки хайыһыннаран маска ыйаатылар. Кыра ууга киирэн сууннулар. Мэҥдуни уу оҥхой оҥорбут сириттэн түүлээх эт быган сытарын көрөр. Кыыс бырааттарын ылан барар. Тиийэн тайах этин элийэн ылан ыт оҕотугар сиэттилэр, сарсыҥҥыга дылы туох да буолбатаҕына, ол аата киһи сиэн сөп буолар. Маркани эһэ тылынан баастарын “салатар”. Ымыыны ылан уот иннигэр уурар уонна алгыыр. Бааһын хаанын таба сиэлин кэриэрдэн, ол күлүнэн саба баайан тохтоппуттара. Эһэ үөһүн, хатыҥ үөһүн уонна таас отун оргутан иһэр. Ийэлэрэ Агундьа эһэ этин сиэбэт. Эһэ киһи аймаҕа буолар диэн итэҕэлтэн. Онон дьахтар этиттэн тугу да амсайбат, тириитин үрдүгэр олорбот, үрдүнэн атыллаан хаампат, таҥас тиктибэт. Маркани эһэни аҕалбыттарыгар сарсыҥҥы күнүгэр алҕаабыта(ыалдьар буолан тута алҕаабатаҕа).

Этэйлэ кырдьаҕас уола Тинькани үйэ тухары ытыктаан сылдьар тойон көтөрдөрүн өлөрөн улаханнык сэмэлэннэ уонна тыаҕа дэлбиргэ ыйыы таҕыстылар. Барыны-барытын кэмнээн-кэрдиилээн туһан. Түбэһиэх кыдыйыма, харыстаа, иит, дэлэт – диэн үөрэтэр Этэйлэ.Мэҥдэни уонна Гарпуни кэлэн аҕаларыгар ыҥырдылар. Бардылар. Маркани үтүөрдэ. Уола Мэҥдуни уонна быраата Тинькани барыстылар түүлээх кыылы көрө. Тиийэн Маркани муостан быһан ылар. Көппөҕүнэн, ыарҕанан, лабыктанан, талаҕынан, мутугунан сылбах оҥордулар. Ол үрдүнэн тиити кэрдэн, уһаты-туора быраҕаллар. Этэйлэ оҕонньор улаханнык кыыһырар, былыр өлбүт сэлии этин сиэннэр дьон бөҕө өлбүтүн кэпсиир. Марканины мээмэндьэ баттаан өлөрө сыспытын, Гарпуни баттаппытын сэлии көстүбүт содула дии саныыллар.

“Көһүү”

Булт суох буолан, көһөргө күһэллэллэр. Дьахталлар оҕолорун кытта көһөн бара туруохтаахтар, кэннилэриттэн эр дьон бултуу-бултуу сыҕарыйан иһиэхтээхтэр. Экичи эмээхсин бастаата. Кини былыргы суол омоонун билэр. Ыт оҕотуттан үргэн, табалар үрүө-тараа барбыттар. Нэглэ кыыс аара сууллан хаалар, Эммэҥэ, өньэҕэ (ыҥыырга) кэлгиллибит буолан, барса турбут. Кырдьаҕас таба, оҕо мииниилээҕин билэн, олус быыппастыбакка сүүрбүт. Маска быаларынан сөрөнөн тохтууллар. Ураһа туруора сылдьан Экичи эмээхсин тайах маһын угун тоһутан кэбиһэр. Ньоораны сүтэрдэ да, киһи инники олоҕо табыллыбат диэн хомойор, ытыыр. Эр дьон кэлтин кэннэ Мэҥдуни солууртан тордуоҕунан тииҥ этин хостоору гынан эрдэҕинэ, Этэйлэ оҕонньор кыбдьыгырынна: Эр киһи ааттаах булт саҕана күөһү да, чаанньыгы да тыытыа суохтаах. Мээҥэ (булчута суох киһи) буолуохха сөп. Хаар анныттан бабылыанньыгы үргэтэн аҕалтаран, уокка сырайан буруолатта, Мэҥдуни буруо үрдүнэн төттөрү-таары ойуолаата (таҥаһыгар иҥпит аньыы суох буоллун диэн). Ханна кыстыыр туһунан сүбэлэстилэр: аймахтары кытта, бу сиргэ бултуу-бултуу, адьас саҥа сиргэ. Анюй диэки барар буоллулар. Инники Тинькани уонна Мэҥдуни барар буоллулар. Атыттар кэнники тиийиэх буоллулар. Уолаттар үс ураһаҕа тиийдилэр. Бастакы ураһаҕа тиийиэхтээхтэр. Ыалдьыбакка – сүппэккэ олорор ыал ыраахтан кэлэр киһиэхэ утары тахсыбат. Аны ыалдьыт киирэр ааны сыыспакка аһан иһирдьэ көстүөхтээх. Дьукаахтаах ыал ураһата икки ааннаах. Сүрүн аанынан дьахталлар сылдьаллар, эр дьон ааннара нөҥүө өттүнэн буолар. Бу ааннары ыалдьыт булкуйбата наада. Ааны бутуйан киирии ордук уол киһиэхэ, күтүөттээччигэ кыбыстыылаах. Оннук алҕаһаабыт киһи дьахталлар, кылын оҕонньор иннинэн хааман хоноһо миэстэтигэр тиийэригэр сир-буор сирэйдэнэр. Бу барыларыгар толоостук көстөр. Оттон тахсарыгар киирбит аанынан эрэ барыахтаах. Бу эмиэ куһаҕан. Ньукуу – бу ураһа баһылыга. Гявун диэн кыыстарын Мэҥдуни сөбүлүү көрдө уонна уот кыһыл саһылы бэлэхтээтэ. Онуоха Дьөлкээни (улахан уола Иркуни Бөтүүкэ – ойуун, орто – Этэ Ньукуу – сыты-хотуу, кыра – Сэбкэни Көөстөй – сымнаҕас майгылаах) тыһы табаны биэрэр буолла. Кинээс Чимэ Тимэндьэ бу ойууру бас билэн олорор эбит. Онон суолу ыйан биэрэллэр. Дьонноругар тиийдилэр. Табах кэһиилээхтэр. Оннооҕор оҕолор кытта хамсаны оборон соппойдулар. Дьөлкэни Этэйлэ оҕонньорго арыгы кистээн ыыппыт. Арыгыны эмиэ бары амсайдылар. Биир сиргэ кэлэн тохтоотулар.Гарпуни көмөтүнэн татаҕаларын толору балыктаатылар, кыһыл саһылы өлөрдүлэр. Гарпуни иккиһин саһыл өлөрөн аҕалбытыгар улахан сиэри-туому тутустулар, маанылаан көрүстүлэр.

“Кыстыкка”

Кытыыр сирдэригэр тиийэн, эһэлэрэ Этэйлэ Ойуун кыырар, былаайаҕы бырахта. Тыатааҕыны бултуу баралларыгар Гарпуни барыста. Икки улахан эһэни уонна икки кыра эһэни өлөрдүлэр. Гарпуни икки кыраны ытан өлөрөн, убайдарыттан итэҕэс курдук туттубат. Гарпук оҕолонно. Эр дьону барыларын таһырдьа таһаардылар. Этэйлэ тымтыгынан ураһа таҥан оҥордо. Ол ортотугар быыкайкаан отууну тистэ. Оҕунан ураһаны ытыалыыр. Ол быыһыгар алгыс этэр. “Өстөөх дьиэтин” түҥнэри ытан охторор. Дьон күлэн Айыыһыты үөртүлэр. Ытыстарыгар хоргуну биһэн ылан илиилэрин, сирэйдэрин оҕунуохтаннылар. Быара суох күлүстүлэр (сыа курдук сымнаҕас, көрдөөх олохтон диэн). Тымтык ураһа уот үрдүгэр сууллан түһэн, умайан хаалла. Бу үчүгэй билгэ уол оҕо өстөөҕө куруук итинник буола туруохтаах. Уол оҕоҕо үс ох түсчүт буолуохтаах: өстөөх баарын биллэрэр, өлөрсөргө бэлэмин этэр илдьит буолар, өстөөҕү самнарарга ананар. Бэппэкэ (киһи сүрдээҕэ) диэн ааттатылар. Ити кэмҥэ икки киһи кэллэ.Чимэ тойон илдьиттээбит: мин сирбэр билэ-билэ бултаабыттар. Онон бултаабыт бултарын аҥарын биэрдиннэр. Суукка кытта тиийиэх курдук буолла. Туох баар тииҥнэрин уонна саһылларын биэрэн ыытылар.

“Сурах”

Марканилаахха икки киһи кэлэр. Биирдэстэрэ Орто Халыма атыыһыта Явловскай маҕаһыынын үлэһитэ, биирэ сирдьит. Маркани агеҥҥа сэлии муоһуттан ылбыт лоскуйун көрдөрдө уонна: арыгы көрдөөтө. Аген Марканины итиртэ уонна хантан ылбыт сирин ыйыта сатаата. Сарсыҥҥы күнүгэр эмиэ барбатылар. Эмиэ арыгылаталлар. Тойонноругар илдьэллэр. Суолу ыйан биэрэригэр эттилэр. Хомойдор да, Маркани барыста. Айанньыттар Халымаҕа атыыһыт бирикээсчигэр тиийдилэр. Сэлии туһунан кимиэхэ да кэпсээбэтигэр манньалаата.Экичи эмээхсин табалары бөрө кэлэн ыспытыгар түүнү быһа уот отто сылдьан тымныйбыт, онтукатыттан өрүттүбэккэ, уолун Марканины күүтэ сытан өлөр. Сиргэ көмөллөр. Маркани кэлэн, ийэтэ өлбүтүн истэн олус хараастар уонна эдэргитигэр оҥорору оҥорон кэбиһэр ордук, мин тугу эрэ куоттаран баран өйдөнөн эрэбин быһыылаах диир. Уйбаан бирикээсчик тойонугар Орто Халымаҕа тиийдэ. Явловскай атыыһыкка кэпсээн биэрдэ. Маркани сирдиэхтээх диэн буолла. Кинини Явловскайга аҕаллылар. Быраатын Тиньканины бэйэтин оннугар ыытар буолла. Сэлиини Явлоскай бас билиитигэр барар буолла, онон бары аньыы киниэхэ сыыҕарыйар буолла диэн Маркани астынна. Явлоскай Халыма исправнигын көмөлөһөөччүтүгэр сурук ыытта. Онтон Николай Леонидович Горнаҕа Явловскай бэйэтэ эрэ аатын киллэттэриэн баҕарбытын, Сергей Иванович Мицкевич сыылынай аан дойдуга бүтүн мамоны эвен киһитэ булбут диэн этэн көртүн, болҕомтоҕо ылыллыбатаҕа. Онон Явловскай атыыһыт үтүөтэ ахтыллыбыта. Сурук Саха уобалаһын губернаторыгар тиксибитэ.Тойон Крафт Иркутскайдааҕы генерал-губернаторга суһал донесение ыыппыта.

“Анюйга”

Марканы анаан-минээн уолун Мэҥдунины кытта кыыс ыйыта Этэ Ньукуулаахха бардылар. Аны саас холбоһорго диэн буолла. Дьиэлэригэр төнүннүлэр. Этэйлэ оҕонньор аньыылаах кыыл көстөн эмээхсиним эрдэ бардаҕа диэн муҥатыйда. Уоллаах кыыс холбоһууларын тэрийэр түбүккэ түстүлэр. Күн айы тирии имиттилэр. Маркани уолаттарын кытта бултуу барда. Тайах өлөрдүлэр. Буурҕа түспүтүгэр, табалара бараннар, Мэҥдуни көрдүү баран мунан хаалар. Маркани иккис күнүгэр уолун булан ылла. Уол сыыры тарбачыһа сатыыр. Тоҥон эрэр. Уолун имэрийэн, айаҕар сылаас ууну тамалатан, арыый да киһитик оҥордо. Онтон кыр-кыратык , этэ сылыйбытын кэннэ, сылаас чэйи, онтон мини иһэртэ. Итини барытын Этэйлэ оҕонньор аньыы кыылыгар тэҥнээтэ. Онтон биирдэ Марканилаахха икки киһи кэллэ. Токорани уолу Пумара кэргэн кэпсэтэ кэлбит эбит. Сүүс биэс уон табаны сулууга Маркани көрдөөтө. Эһиил, хаар түспүтүн кэннэ, холбуурга быһаарыннылар.Аны Этэ Ньукуулаахха кинээс баай Чимэ Түмэндьэ уонна Киндэр суруксут тиийэн кэллилэр. Кинилэр өлбүгэ уонна ыраахтааҕы суолун хомуйардыы кэлбиттэр. Кинилэргэ Маркани тиийэр. Онтон уруу буолар: Мэҥдуни уонна Гявун. Мэҥдуни кыыһын дьонугар хаалар. Ийэтэ уолга төрөөбүт ийэ буорун биэрэр, дьонун санатыа, күүһүгэр күүс биэриэ.

“Төннүү”

Саас. Марканилаах дойдуларын диэки төттөрү айаннаатылар. Ол баран иһэн чыычаах, көтөр-сүүрэр саҥатын истэ үөрэнэллэр, ууга хаайтараллар. Ити баран иһэн аймахтарыгар Гирканилаахха тиийдилэр. Манна Кирийээн кинээс тиийэн кэлэр уонна Марканины ыҥыттаран, сэлии муоһун туһунан ыйытар. Маркани дьоно-сэргэтэ үгэһи кэспитин иһин кулубаҕа үҥсэргэ быһаараллар. Ол кыыл аньыырҕаабат кытаанах илиигэ киирээри сытар. Итиччэтигэр мин буруйум улахан буолбатах диир Маркани. Дьон тыла өһүөмньүлээн хатанарыттан хомойдо. Манна Гиргини Петуканы уһаннардылар.

“Дьоннор”

Үс аттаах киһи кэлэр. Иваҥка, олохтоох эбээн, сирдьит. Хаппараал уонна Өлөөкө суруксут. Киэһэтигэр чэйи, табаҕы, испиискэни, иннэни, сибиниэһи, буораҕы олохтоохторго түҥэттилэр. Дарри кыыс Өлөкөөҕө сурукка үөрэнэбин диэн балааккаларыттан арахпат буолла. Даррины Байдаакын Өлөксөйгө кэргэн биэрээри гыммыттара, кыыс төрүөҕүттэн үлэспит уоллаах, ол үгэһи тэпсэр сыыһа буолар. Ол гынан баран үлэх булгуччу туолуохтаах диэн буолбатах. Ким бастаан сөбүлэппит, ол сыҥааҕы хоҥноруохтаах. Инньэ гынан Алдьимардаах бэйэ-бэйэлэрин сэмэлэспиттэрэ. Дарри Өлөөкөнү үөрэхтээҕин иһин Чиктиһуттааҕар ордорбута. Саат куттардылар, 100 табаттан итэҕэһэ суоҕу көрдөөтүлэр. Маркани Нөргүн кырдьаҕаһы кытта иирсээннэрин тохтотоллор. Өлөөкө туспа кэргэннээҕин, оҕолооҕун баараары сылдьан этэр. Кирийээн саат аҥарын 50 табаны төлөһөрүгэр ыххайда. Хаппарааллаах төнүннүлэр. Кинилэри уучахтаах икки киһи батыһан иһэллэрин билбэттэр. Үрэх туорааһыныгар сыыр үрдүгэр суол ортотугар кириэс мас анньыллыбыт: эккирэтимэҥ, сэрэниҥ диэн суолталаах. Аттарын ылан барбыттар. Болуот оҥостон барардыы сананнылар.

“Табалар”

Маркани кыыһын Мэҥдэкэни чукча уолугар Токоранига кэргэн биэрээри сырыттахтарына, Анибир оҕонньор Микулайчаан диэн уолугар суорумньулуу кэллэ. Инньэ гынан киниэхэ кыыстарын кэргэн биэрдилэр. Бастакы Ыспааһап саҕана Эрээдьин Костакиина уонна Сэмэндьэ кэлбиттэр. Кинилэр табалара атахсыттаабыттарын эттилэр. Бу ыарыы төрдө сэлии көстүбүтүгэр сытар. Маннык иэдээҥҥэ Маркани тэптэ диэн буолла. Этэйлэ ойуун кыыран көрдө. Марканилаах табалара эмиэ эһиннэ. Сүүстэн отучча эрэ хаалла. Аймахтарыгар Ньокааларга тиийэргэ быһаарыннылар. Ньокаалары нууччалар аһынан-таҥаһынан хааччыйаллар. Явловскай сэлии муоһун ыла кэлбитигэр Тинькани сирдьитинэн барыста. Марканилаахха кыыстарыгар Токорани кэллэ. Хомойон, кыраан барар. Онтон сыыһа быһыыламмытын кэлэн билинэр. Эйэлэһэллэр.

“Кыһалҕа”

Марканилаахха икки киһи кэллэ. Биирдэстэрэ Охоноос Слепцов. Ыраахтааҕы ыыппыт дьонноро мамонт сытар сиригэр тиийдилэр. Онно сэлиини хостуулларыгар Маркани баара ордук үһү. Онон кинини ылан барардыы кэлбиттэр. Начальник тойон аньыыны бэйэбитин кытта илдьэ барабыт диэн үөртүлэр. Кэһиилээн төттөрү ыыттылар. Мэҥдуни баран сэлиини хостуулларын көрө сырытта. Сөхтө. Агундьа эмиэ баран көрө сырытта. Куттанна нууччалартан. Онтон сэлиини илдьэ барар кэмнэрэ кэлэр. Тойонтон Маркани аньыылаах кыыл дуо диэн ыйытар. Туох баар буруйга барытыгар миигин түһэрэллэр диир. Ону Тойон быһааран биэрэр: бу кыыл түҥ былыр өлбүт. Онон киһиэхэ куһаҕаны оҥорор ыарахан тыына күдэҥҥэ көппүт. Онон арааһынай түбэлтэҕэ түбэспитиҥ көннөрү түбэлтэ эрэ. Илии тутуһан, куустуьан араҕыстылар. Онтон аны Маркани икки кыра оҕото ыарыйдылар. Онно ыксаан Орто Кулуматтан нуучча Мицкевиһи аҕаллылар. Истиҥник кэпсэттилэр. Быраас ураһаҕыт тымныы диэн бүрүттэрдэ. Чааскылары сууйтарда. Киһи ыраастык туттан олоруохтаах диэтэ. Киргэ ол-бу ыарыы мустар диэтэ. Эр киһи дьахтарга көмөлөһүөхтээх. Олоххут чэпчиэ. Эһигини баайдаргыт кыһарыйаллар диир. Баайы утары Россияҕа дьадаҥылар охсуһаллар диир. Ленин туһунан кэпсиир. Ыраахтааҕыны эмиэ суох оҥоруохтаахпыт. Оччоҕо бары тэҥ буолуохпут диэн быһаарар. Сэлии аньыыта сымыйатын быһаарар. Өстүһэн сылдьар аймахтарын да иллэһиннэртиир. Мицкевич бу эвеннэри быыһыыр санаалаах. Марканилаах бары тахсаннар Мицкевичтээҕи сүтүөхтэригэр дылы көрөн хааллылар.

1. Ромаҥҥа көстөр сүрүн үгэстэр.

Слайданы көрдөрө-көрдөрө, үгэс туһунан кэпсиибин. Үөрэнээччилэр бэйэлэригэр бэлиэтэнэллэр, истэллэр.

Булка-алка сыһыаннаах итэҕэл

- Мэҥдуни солууртан тордуоҕунан тииҥ этин хостоору гынан эрдэҕинэ, Этэйлэ оҕонньор кыбдьыгырынна: Эр киһи ааттаах булт саҕана күөһү да, чаанньыгы да тыытыа суохтаах. Мээҥэ (булчута суох киһи) буолуохха сөп. Хаар анныттан бабылыанньыгы үргэтэн аҕалтаран, уокка сырайан буруолатта, Мэҥдуни буруо үрдүнэн төттөрү-таары ойуолаата (таҥаһыгар иҥпит аньыы суох буоллун).

-эр киһи сибиэһэй хааны иһэрэ, таба таалын,быарын сиирэ сатаммат: булда ханнан хаалыан сөп.

-бултуу барыах иннинэ эр дьон сирэйдэрин күлүнэн, көмөрүнэн бачахайдаан ойуулууллар. Ыраас сирэйдээх дьоҥҥо иччиоэр чугаһаабаттар, кыыллар күрэнэллэр, эһэ көхсө кыынньан кыыһырар диэн өйдөбүллээх.

-булду маһынан кырбаан өлөрүү – аньыы. Гарпуни чаарканыгар түбэспит кырынааһы маһынан кырбаан өлөрөн аҕалбытын, аҕата, аньыыргаан кырынаас этин туох да сиэбэт гына күлгэ буккуйан баран, тиит мутугар ыйаан кэбиһэр.

- саны сирэйинэн ааттаабакка “тайах мас” диэн ханалытан этэллэр.

Ытык кыыллар

-Эһэни уһулуччу кыыл быһыытынан билинэллэр. Ол курдук: бастаан уот оттон алҕаатылар, эһэ курдук улуу кыыл хасааһын мэнээк үрэйэр улахан аньыы. Эһэ тииһинэн суоллаабыт этин илдьэ барар аньыы. Эти быстахтарын ааййы суордар тоҥсуйдулар, кымырдаҕастар кычыгылаттылар дии-дии суордуу саҥардылар. Кыылы сүһүөхтэринэн араардылар. Сүгэнэн биитэр батыйанан уҥуоҕу алдьатан эттиир аньыы. Эһэ киһи аймаҕа буолар диэн итэҕэлтэн, дьахтар кыыл этиттэн тугу да амсайбат, тириитин үрдүгэр олорбот, үрдүнэн атыллаан хаампат, таҥас тиктибэт.

-саһыл эмиэ “саҥа хоноһо”. Гарпуни өлөрөн аҕалбытыгар, Экичи эмээхсин “Пахыый” диэн саҥа аллайар, ийэтэ уолу таһырдьа үтүтйэн таһаарар, аҕата, саһыл хараҕын моонньугар баана сылдьар былаатынан саба эрийэн баран, дьэ уруһаҕа киллэрэллэр. Ийэтэ саһылы киэргэллээх сарыы матаҕаҕа суулаан, таба мыычаһын уокка салата түһэн баран, саһылы муннугар оҕунуохтаан, аһатан “күндүлүүллэр.”

-хотой – Тойон кыыл.Тинькани уол хотойу өлөрбүтүн билэн дьоно санааһа түһэллэр. Уонна ылан алгыстаах дэлбиргэ ыйыыллар.

Киһини көмүү.

-Бокуонньукка анаммыт уучаҕын уонна сэтии табатын өлөрөллөр. Кини ол табаларынан таҥара ханна ыйарынан сылдьыахтаах үһү. Сууйан-сотон баран сөбүлүүр малын аттыгар уураллар. Ол үрдүгэр бэйэтин иһиттэригэр ас ууран туруораллар.

-былыр эбээннэргэ сири хаһан бааһырдар бобуулаах, аньыы буолара. Ол иһин өлбүт киһини үрдүк мэндир тумул үрдүгэр таһааран араҥаска уураллара. Алгысчыкка этитэн эрэ баран, сири хаһыллара.

-бокуонньугу сиринэн соһор улахан аньыы буолар, көтөҕүллэн илдьэн кистэнэрэ.

Ыал буолуу.

-суорумньулаһыы, сыҥаах хоҥнорсуута кэрэ-бэлиэ күн.

-көс ыал ийэтэ буолуу үгүс тэрээһиннээх: иһит-хомуос, ураһаны сабар сарыы, утуйар таҥас, киэргэллээх таҥаһа, миинэр, ындыы малын олооччута, уучаҕа, сэтии табалара.

-күтүөт буолар уол хоһуунун, кыайыгаһын, сүрэхтээҕин үлэнэн көрдөрүөхтээҕэ.

-кийиит кыыһы сирэйин көстүбэт гына дьэрэкээн ойуулаах былаатынан саба баайан баран, ыһыы-хаһыы аргыстаах ураһатыгар аҕалаллара. Ураһаны тула күнү батыһа үстэ эргийэллэ. Ындыыны хостооннор кыыс баайын-дуолун дьоҥҥо көрдөрөллөр. Онтон аһааһын саҕаланар. Кыыс ол күн ас астыахтаах, асчытын көрдөрүөхтээх.

-күтүөт уолга сайын эбэтэр кыһын кэтэригэр үтүлүк, этэрбэс, сон тигиллиэхтээх. Уруулар бэйэ-бэйэлэригэр бэлэх оҥорсоллор.

Үҥкүү киэһэтэ.

-сахалар “ыһыах” бырааһынньыгын кэтэһэллэрин курдук, эбээннэр “Һээдьэ, дьэһэрийэ, киндивкан” диэн үҥкүү киэһэтигэр мусталлар. Манна сааһыттан тутулуга суох бары түмсэллэр. Бары киэргэллэрин, мааны таҥастарын кэтэллэр.

-бастаан һээдьэ этэллэр.

-оонньуу саҕаланар:маамыктанан оонньооһун, атах оонньуутугар күрэхтэһэллэр, таба муоһун былдьаһыы.

Оҕо төрөөһүнэ.

-эр дьону барыларын таһырдьа таһаараллар, ураһа иһин ыыс-быдаан буолуор диэри буруонан ыһаардаллар.

-кыһыл ооҕону соҕотох хаалларан баран, анараа аанынан киирэн, буруо үрдүнэн атыллаан ааһыахтаахтар.

-оҕону сыгынньахтыы масс саа кирсин иһинэн уган ыла-ыла, оҕунан ураһаны ытыалыыллар, ол быыһыгар алгыс тыл этэллэр. Тымтык ураһа уот үрдүгэр сууллан түһэн умайан бүттэҕинэ, бу үчүгэй билгэ буолар. Уол оҕо өстөөҕө мэлдьи итинник буола туруоҕа диэн өйдөбүллээх.

-кырдьаҕас киһи уол муннугар сыаны биһэн баран, аат биэрэр. Аата уларытыллыбат.

1. Чиҥэтии.

Үөрэнээччилэр уруок түмүгүнэн тугу өйдөөбүттэрин суруйаллар, туран кэпсииллэр.

11 кылаас:

1. Саввинов Климент: Бу романы ааҕан, Платон Ламутскай дьиҥнээх эбээн киһитэ буоларын билэҕин. Өбүгэлэрин итэҕэлин, үгэстэрин ытыктыыр уонна өйдүүр эбит. Бу роман улахан сюжеттаах, дириҥ идеялаах айымньы. Эбээн норуотун сиэркилэтэ, энциклопедията буолар эбит.

2. Ионова Алия: “Сир иччитэ” романы ааҕан, эбээн дьоно хайдах курдук ыарахан усулуобуйаҕа олорбуттарын өйдүүгүн. Ону таһынан олус элбэх үгэс көстөр.

3. Софронеев Айтал: Мин санаабар, бу ромаҥҥа олус элбэх сиэри-туому тутуһуу көстөр. Киһи хайаан даҕаны үгэһи тутуһуохтаах, хас биирдии оҥоруутугар эппиэттиэхтээх.

4. Ноговицына Катя: Бултааһын, киһини көмүү, ыал буолуу, үҥкүү киэһэтэ, оҕо төрөөһүнэ – бу үгэстэр олус толору суруллубуттар. Ол курдук бу романы ааҕан баран, суруйааччы бэйэтин өбүгэлэрин үгэстэрин олус да билэр эбит дии санаатым. Киһи истэ олоруох курдук. Роман үгэстэри ытыктыахха наада диэн үөрэтэр эбит.

5. Прокопьева Лия: Мин санаабар, бу олус үчүгэй роман. Эбээн дьонун олоҕо-дьаһаҕа, үгэстэрэ толору көстөр. Сүрүн герой Маркани олоҕо ойууланар. Ромаҥҥа толорутук ытык кыыллар тустарынан, киһини көмүү, ыал буолуу, үҥкүү киэһэтэ, оҕо төрөөһүнэ, бултааһын көстөр. Роман түмүгэр киһи бэйэтэ сир иччитэ буолар эбит, кини барытын харыстаан, өйдөөн оҥоруохтаах эбит. Хас биирдии түһүмэҕэ харахпытыгар киинэ курдук көстөр.

6. Яковлев Дима: Платон Ламутскай эбээн норуотун биир бөдөҥ, улахан, үтүө суруйааччыта эбит дии санаатым.

7. Баишев Айсен: Мин санаабар, булчуттарга аналлаах үгэс наһаа элбэх эбит. Ону таһынан араас сиэр-туом эмиэ элбэхтик көстөр.

10 кылаас

1. Иванов Максим: Олус дириҥ ис хоһоонноох роман эбит. Айымньы уопсайа 9 түһүмэхтэн турар. Олус интэриэһинэй. Эбээннэр олохторо толору көстөр. Мин санаабар, Платон Ламутскай бэйэтин норуотун олохторун атын омуктар биллинэр-көрдүннэр диэн суруйбут. Уопсайынан, бүгүҥҥү тэрээһинтэн олус элбэҕи биллим: хотугу норуоттар оччотооҕу олохторун, культураларын, тыатааҕыны бултуур үгэһи уо.д.а.

2. Эверстова Ира: Биһиги олус үчүгэй романы билистибит. Кырдьык, наһаа интэриэһинэй эбит. Манна эбээннэр үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара олус толору суруллубут.

3. Каратаева Марианна: П.Ламутскай романын олус сөҕө, интэриэһиргии иһиттим. Хотугу норуоттар олохторун-дьаһахтарын, үгэстэрин биллим. Олус элбэх ураты үгэстээҕин сөҕө-махтайа санаатым.

4. Ноговицына Паша: Бу романы истэн баран, суруйааччы өбүгэтин олоҕун, сиэрин-туомун элбэҕи да билэр эбит диэн өйдөбүлгэ кэллим. Айымньы олус элбэххэ үөрэтэр эбит.

5. Иванов Гриша: Бу роман эбээн норуотун сиэркилэтэ буолар. Эбээннэр, мин санаабар, наһаа да элбэх үгэстээх, итэҕэллээх эбиттэр. Айымньы киһини араас сиэргэ-туомҥа үөрэтэр.

6. Саввинов Гриша: “Сир иччитэ” роман – эбээн норуотун энциклопедията буолар. Мин санаабар, бу олус үчүгэй айымньы буолар. Бэйэм наһаа интэриэһиргээтим, эбээн олоҕуттан элбэҕи биллим. Роман олоххо наһаа наада, биһигини элбэххэ үөрэтэр.

7. Андросова Ксения: Бу ромаҥҥа П.Ламутскай эбээн норуотун урукку олоҕун суруйбут эбит. Сүрдээх элбэх үгэс баар эбит. Ону таһынан сэлии уҥуоҕун булуулара олус интэриэһинэй. Мамонт уҥуоҕун булууларыгар бастаан хайдах сыһыаннаспыттара ойууланар.

8. Кычкина Cандаара: Роман олус дириҥ ис хоһоонноох. Биир роман иһигэр эбээн олоҕун, үгэстэрин толору суруйбуттар эбит.

9. Стрекаловский Артем: Эбээннэр олус элбэх үгэстээх, итэҕэллээх норуот. Көс омук. Олус элбэх кыһалҕаны көрсөллөр. Нууччалар сэлии муоһугар наадыйаллар. Ромаҥҥа киһини “сир иччитигэр” хоһуйаллар.

1. Түмүк.

Платон Афанасьевич Ламутскай “Сир иччитэ” романын ааҕан баран, өбүгэтин үгэстэрин элбэҕи да билэр эбит диэн өйдөбүлгэ кэлэҕин.

Өйдүүн-санаалыын, тыллыын-өстүүн дьиҥнээх эбээн омук киһитэ диэн итэҕэйэҕин.

Онон бу роман - эбээн норуотун сиэркилэтэ, энциклопедията буолар.