Попов М.Н. - Баатара бастакы комсомолеһа.

Staalinskai yrdyk yynyy ihin.

2025 сыл.

• Ґлэ тірµтэ : Мин Балыктаах оскуолатын интернаатыгар олорон уірэнэбин. Иитээччим Мария Матвеевна а±атын Матвей Николаевич оло±уттан кэпсээнин иґиттим. Кини а±ата сахалартан биир бастакынан уґулуччулаах улэтин иґин САССР 15 сыла знагынан на±араадаламмыт.
• Ґлэ суолтата :Кырдьа±ас кілµінэ оло±ун µірэтии киэІ араІа±а сырдатыы. САССР 15 сыла знак туґунан дьоІІо сэргэ±э тиэрдиэхпин ба±ардым

Уһулуччулаах ситиһии иһин .

• Үлэм сыала : Саха сирин историятын үөрэтии, ааспыт кэмҥэ олорон улэлээн ааспыт чулуу үлэһиттэри үйэтитии.
• Үлэм сүрүн соруктара :
• Саха сирин знактарын үөрэтии.
• Ааспыт үйэ үлэһит дьонун билиһиннэрии
• Ґµнэр кілµінэ±э кинилэр олохторун сырдатыы. 
• Чинчийиибитигэр туттуллубут ньымалар: матарыйаал хомуйуу, булуллубут матарыйаалы тэҥнээн, ырытан көрүү.

Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үс улахан наҕараадалаах – “СӨ Бочуоттаах гражданина” үрдүк аат, “Хотугу Сулус” уордьан уонна “Гражданскай килбиэн” туйгун бэлиэ. Ону таһынан, СӨ Ил Дарханын харыга кэтэр кыһыл көмүс чаһылаах Бочуоттаах Грамотата баар.

СӨ бочуоттаах олохтооҕо.

Хотугу сулус.

Гражданскай килбиэн.

Саха АССР Киин Ситэриилээх Комитета муус устар 15 күнэ 1937 сыллаахха “САССР 15 сыла” диэн түөскэ анньыллар знагы олохтообута.

Оттон бу кэпсэниллэр түөскэ кэтиллэр “САССР ХV сыла” бэлиэ оччотооҕу Саха сирин саамай үрдүк наҕараадата этэ. Значок эскиһин саха оччотооҕу биллиилээх, норуодунай худуоһунньуктара Михаил Носов, Вячеслав Кандинскай тус-туһунан оҥорбуттар.

Михаил Михайлович Носов 1887 – 1960 с.-художник, этнограф, краевед.

Кондинский ВячеславАлексеевич 1901- 1945с. художник. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.

Ону барытын холботолоон, Саха сирин территорията киирбит сир шарын үрдүнэн дьүкээбил уотун суһумугар өрөспүүбүлүкэ аата-суола, сиэрпэ-өтүйэ уонна сир шарын иннигэр булчут саата, көмүһү сууйар драга стрелата ойууламмыттар. Аллараа өттүгэр бурдук куолаһыгар үбүлүөй датата суруллубут. Манна Москва айар талааннаахтара кыттыһан, дьүкээбил уотун араас өҥнөөх суһумун күн уотун сардаҥатын биирдии тардыылаах утаҕынан солбуйбуттар. СКСК Президиума 1937 сыл муус устар 13 күнүгэр “Саха АССР 15 сыла” диэн түөскэ кэтиллэр значогу олохтуур уонна бу бэлиэнэн кимнээх наҕараадаланалларын бэрээдэгин туһунан” 14 №-дээх уурааҕы ылыммыт.

Знак ньолбуһах быһыылаах , 35 миллиметр кэтиттээх , 40 миллиметр үрдүктээх , хотугу полушарие фонугар уста сылдьар фабрика , бурдук куолаһа, булчут саата уруһуйдаммыттар. Итилэр Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын сүрүн салааларын кэрэһэлииллэр . Знак үрдүгэр үөһээ өттүгэр рабочайдар уонна бааһынайдар созтарын кэрэһэлиир символ – өтүйэ уонна сиэрпэ уруүуйдамыт. Ити икки өттүнэн кыһыл эмалевай знамялар көстөллөр. Аллараа өттүгэр 15 сыыппара чуолкайдык ойууламмыт .

СКСК Президиума 1937 сыл муус устар 13 күнүгэр “Саха АССР 15 сыла” диэн түөскэ кэтиллэр значогу олохтуур уонна бу бэлиэнэн кимнээх наҕараадаланалларын бэрээдэгин туһунан” 14 №-дээх уурааҕы ылыммыт.

“ САССР 15 сыла” знагынан бастыҥнары наҕараадалааһын 1937 сылтан 1945 сылга диэри барбыта. Саха АССР Верховнай Советын наҕараадалыыр докуменнара көрдөрөллөрүнэн, итинник знагынан 440 киһи наҕараадаланан турар.

Бу знагынан Саха сиригэр Советскай былааһы бөҕөргөтүүгэ активнай кыттыыны ылбыттар, норуот хаһаайыстыбатын сайыннарыыга уһулуччулаах көрдөрүүлэри ситиспит бастыҥ стахановецтар наҕараадаланыахтаахтара бэлиэтэммитэ.

• Комсомол төрүттэммитэ ХХ сыллаах үбүлүөйүнэн САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1938 сыл алтынньы 27 күнүнээҕи Ыйааҕынан бастакы 38 киһини наҕараадалааһын буолбута. Бу Ыйааҕынан комсомол Саха сиринээҕи обкомун сэкирэтээрэ, НКВД аатырбыт үлэһитэ Иван Ахчагныров, Саха тыйаатырын режиссера Спиридон Григорьев, Алдан шахтера Прокопий Гуляев (кэлин Социалистическай Үлэ Дьоруойа) уо.д.а. наҕараадаламмыттар. Сотору буолаат, Улуу Өктөөбүр бырааһынньыгынан 88 киһи наҕараадаламмыт! Наҕараадалыыр Ыйаах оччотооҕу Саха сирин улахан “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” хаһыаттарыгар бэчээттэнэрэ.

Ахчагныров Иван Федотович.1913г. 1935 с САССР ИДЬНК Государствоҕа куттал суох буолуутун управлениятыгар үлэлээбитэ.

Спиридон Алексеевич Григорьев. 1910-1986г. Саха тыйаатырын бастакы режиссера, артыыс, педагог.

Прокопий Гуляев. 1910- 1976с. Алдан шахтера, кыһыл көмүһү хостуур тэрилтэлэргэ үлэлээбит Социалистическай Үлэ дьоруойа.

Саха сирин чулуу уолаттара Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, бу значок оҥоһуллуутугар улахан кылааттаах Николай Бубякин, Семен Донской II, Александр Габышев бары репрессия сиэртибэтэ буоланнар, бу бастакы улахан наҕараадаҕа тиксибэтэхтэрэ. 1941 сылга диэри наҕараадалааһын толору ыытыллан, 300 значок бүтэн, эбии 150 устууканы сакаастаабыттар.

Ол иккис сакаас значоктарынан 1941 сыл ыам ыйыттан саҕалаан, 1944 сыл олунньу 16 күнүнээҕи Ыйааҕынан бүтэһик 41 киһини наҕараадалаабыттар. Бу сэрии кэминээҕи ыар сылларга дьон өйүн-санаатын өрө көтөхпүт артыыстар Анна Ивановна Егорова, Екатерина Афанасьевна Захарова, Иоаким Дмитриевич Избеков-Уустаах Избеков уо.д.а. “Саха АССР 15 сыла” значогунан наҕараадаламмыттар.

Анна Ивановна Егорова. 1915-1995г., Саха оператын бастакы үөрэхтээх режиссера, ырыаһыта. Екатерина Афанасьевна Захарова- ырыаһыт, Саха Күөрэгэйэ. 1920-1945г.

Биир значок ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Наҕараадалыыр отделыгар, биир значок хатылаан оҥорорго анаан Ленинградтааҕы манньыаты оҥорор собуокка уонна биир значок 1942 сыллаахха РСФСР бырабыыталыстыбатын кэнсэлээрийэтигэр ыытыллыбыт. Бу значогунан наҕараадаламмыттартан элбэх киһи репрессия хааннаах ытарчатыгар хабыллан уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии толоонугар охтубута. Билигин улахан мусуойдар саамай киэн туттар экспонаттарыгар кубулуйан, көрдөрүүгэ бэрт аҕыйах значок баар.

Монетный двор. Ленинград.

Саха АССР 15 сыла знак.

Биґиги «САССР 15СЫЛА» знагынан на±араадаламмыт биир µлэ ветеранын туґунан кэпсиэхпитин ба±арабыт. Попов Матвей Николаевич оло±о, µлэтэ-хамнаґа µірэ±э суох, тыа сирин ыччата Улуу Октябрь биэрбит быраабынан, сайдыытын ча±ылхай холобура буолар. Кини МэІэ-ХаІалас оройуонун Баатара нэґилиэгэр «Јргііннііх» колхуоска ыччат комсомольскай биригээдэтин салайбыт.

Попов Матвей Николаевич.

Баа һынаҕа. Сиэнэ С.А.Монастырева уруһуйа.2021.

Попов Матвей Николаевич. 1985с.

Биригээдэ 1938 сыллаахха Комсомол 20 сыллаах үбүлүөйүн көрсө ыччат күрэҕэр кыттан, Ылыммыт эбэһээтилистибэтин үчүгэйдик толорбута. Кинилэр сааскы ыґыыны алта хонукка ыытан, гектартан 10,7 центнер бурдугу,сорох учаастактан гектаарыттан 29,5 центнер µµнµµнµ ылбыттар, бурдугу 굴µн эрдэ астатан,ыраастаан ыскылаакка уурбуттар.

Ыґыы былаанын 107%, от хомуурун 127%, сир оІоґуутун 103% суол солооґунун 120% толорбуттар.

Оройуоҥҥа бастаан “Ыччат-комсомольскай биригээдэтин” аатын ылбыттар Райсовет исполкомун уураа±ынан биригээдэни Махтал суругунан уонна патефонунан бириэмийэлээбиттэр. Попов Матвей Николаевич ити сыл µчµгэй кірдірµµлэрин иґин сэтинньи 22 кµнµнээ±и Саха АССР Верховнай Советын Президимун быґаарыытынан «САССР 15 сыла» знагынан на±араадаламмыт. Кини на±араадаламмыт нµімэрэ 290. Эдэр стахановец ити на±араада таґынан велосипедынан бириэмийэлэммит.

Матвей Николаевич сэрии сылларыгар иккис Баатара нэһилиэгин Совет исполкомун председателинэн үлэлээбитэ. Ыарахан сылларга нэһилиэнньэ ортотугар иитэр-өйдөтөр уонна тэрээһин үлэлэри ыыппыта. Партияҕа киирбитэ. Нэһилиэк олохтоохторо партия уонна правительство биэрэр сорудахтарын толорууга бары кыһамньыларын ууран туран бэриниилээхтик үлэлээбиттэрэ.Баҕа өттүлэринэн буойуннарга анаан ичигэс таҥаһы тигэн ыыталлара, үп-харчы хомуйаллара. Кинилэр 56000 солкуобайдаах үбү танковай колоннаны тутууга анаан ыытан, И.В.Сталин тус бэйэтэ илии баттааһыннаах ,эҕэрдэ телеграмматын , суругунан махталы ылбыттыра.

Саха сирэ танковай колонна.

Иосиф Виссарионович Сталин телеграммата.

Матвей Николаевич хайа да үлэҕэ үлэлээбитин иһин коммунист төлөннөөх сүрэҕин, кыһамньытын биэрэн дьонун-сэргэтин биһирэбилин ылбыта.Кини үйэтин-сааһын тухары тыа хаһаайыстыбатын араас эппиэттээх салаатыгар биригэдьииринэн, колхоз председателинэн, нэһилиэк советын председателинэн уһуннук үлэлэтэлээбитэ.

Сэрии ыар сылларыгар Матвей Николаевич кэргэнэ Мария Андреевналыын тулаайах хаалбыт аймахтарын оҕолорун иитиигэ көрүүгэ улаханнык түбүгүрбүттэрэ. 9 оҕо кинилэр илиилэрин сылаһын, кыһамньытын билбитэ.

Сэрии тулаайахтарын иитэн киһи-хара оҥорбуттар.

Онтон кинилэр бэйэлэрэ уон оҕону төрөппүттэрэ. Мария Андреевна “Герой-Ийэ” , сэрии,тыыл ветерана, Саха сирин бастакы президена М.Е.Николаев олохтообут “Ийэҕэ үрдүкү махтал” бэлиэ хаһаайката, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун, Бэдьимэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, улуус үгэс буолбут культуура уонна спорт эстафетатын хас да төгүллээх лауреата, дипломана, норуот маастара аатын чиэстээхтик сүгэр. Кинилэр сэттэ уол, үс кыыс оҕону көччөх гынан көтүппүт Поповтар.

Осипова Мария Андреевна.

Дьиэ-кэргэн.

• Бу дакылаакка Попов Матвей Николаевич үлэлээн-олорон ааспыт түгэннэрэ сырдатылыннылар. Кіріргµт курдук оло±ун эдэр ыччакка анаабыт.
• Попов Матвей Николаевич киһи быһыытынан үтүө өрүттэрэ: үлэни таптыыра, төрөөбүт айылҕатыгар сүгүрүйэрэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ иһирэх сыһыана, олоххо, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыыта, үөрэҕи-саҥаны сэҥээриитэ, ыччакка-оҕоҕо убаастабыллаах сыһыана бука барыбытыгар үтүө холобур буолар