Уьмумиламиш ап I бан дарс
Табасаран ч I алнан дарс:
«Лексика текрар ап I уб»
Дюзмиш гъап I ур: Дагъниарин асас бинайин уьмуми аьгъювалар тувбан мектебдин табасаран ч I алнан ва литературайин мялим
Муртузалиев Фейзулла Муртузалиевич
Табасаран ч I алнан дарс
Эпиграф :
Ч I ал ихь вафалу дуст ву, эгер ухьуз думу ужуди аьгъяш; ч I ал ихь душман ву, эгер ухьуз думу зяифдит I ан аьгъдарш ва ихь фикир ачухъуб шулдарш. Шлиз, лазим вуйи гаф абгури, аьзият гъябкъюндарш, дугъаз варит I ан уч I ру, варит I ан дюзи, лазим вуйи ялгъуз саб гаф бихъбан разивал гъябкъюндар. (В.Кодухов)
Уьлкейиъ бабан ч I алнан
Гьеле вари аьгъдархьуз,
Хъюгъдихьа сейир ап I уз,
Ва вари аьгъдруб дубгъуз.
Яратмиш ’ валиинди
учву улупуб
Разивал гьисс ап I уб
Баяр-шубар, дарснаъ
учвуз ккун ап I ураза…
Ичв мумкинвалар
ачухъ ап I уб
КЛАССДИН ЛЯХИН.
Гьарсабдиз тувна чан ччвур –
Гьяйванатдиз ва шейъназ,
Мутмйир хьа багахь агъзур,
Хъа ччвур алдруб сабкьан хьтар!
Вари, улиз рябкъюрайиб,
Ихь ликарикк ва к I ул ’ ин,
Вари ихь фикриъ айиб
Улупна гафниинди.
Мялумат тувраза учвуз дургъунагъ диъ ,
в ари саб къайдайиъди гъябгъбан бадали.
Эгер узу ккебехъну гъузиш,
фици у ч ву гъавриъ ахъди ч вахъа йиз?
Хъа кюмек апIуз узуз,
гьязур ву ккуни, багъри…
- Дарснан метлебар:
- «Лексика» темайиан ухьу аьгъю гъап I дар текрар ва уьмумиламиш ап I уб.
- Гафарин лексикайин мяна аьгъю ап I увал давам ап I уб, словарарихъди ляхин ап I бан вердиш ’ валар артмиш ап I уб.
- Улхбан культурайин тербия тувуб, ч I алнахьна вуйи гьюрмат артухъ ап I уб.
Табасаран ч I алнан уьлке аьхюб ву, хъа душваъ лексикайин чюллер яркьудар ву.
- Гаф ва гафнан лексикайин мяна
- Саб мяна ва гизаф мянйир хъайи гафар
- Гафнан диш ва илт I ибк I у мяна
- Синонимар
- Омонимар
- Антонимар
- Словарар
Ушвниан удубч I вру гаф ширинуб гъапиш,
Аькьюл, асул, чан фикир дерин гъабшиш,
Чан хайирси, халкьдин хайир ккун гъап I иш,
Хъасин дугъкан инсан шулу бахтавар .
АБЙИРИН МИСАЛАР
1. Уччвуб гаф йиччвт I ан ширин шул.
2. Гаф сифте дубжну ккун, хъа адап I ну.
3. Инсандиз мелз саб, ибар кьюб гьаддиз тувна: сабан йип, кьюбан
- 1. Уччвуб гаф йиччвт I ан ширин шул. 2. Гаф сифте дубжну ккун, хъа адап I ну. 3. Инсандиз мелз саб, ибар кьюб гьаддиз тувна: сабан йип, кьюбан
хъебехъ.
АБЙИРИН МИСАЛАР
1. Уччвуб гаф йиччвт I ан ширин шул.
2. Гаф сифте дубжну ккун, хъа адап I ну.
3. Инсандиз мелз саб, ибар кьюб гьаддиз тувна: сабан йип, кьюбан
- 1. Уччвуб гаф йиччвт I ан ширин шул. 2. Гаф сифте дубжну ккун, хъа адап I ну. 3. Инсандиз мелз саб, ибар кьюб гьаддиз тувна: сабан йип, кьюбан
хъебехъ.
АБЙИРИН МИСАЛАР
1. Уччвуб гафну гъван гъюдли ап I ур.
2. Мелзну йиччвра хуру, балара.
3. Йиччв, йиччв гъапну к I ури, ушвниъ меъли шлуб дар.
4.Вахтниинди гъапи аьриф гаф хян абц I ну девлетт I ан багьади шул.
5. Гапри гъап I у зиян сагъ шулу, гафну гъап I у зиян затра сагъ шулдар
6.Халкьдин ч I ал я масу тувруб дар, я масу гъадабгъруб.
7. Гаф жикъиб, мяна ярхиб ужу шул.
8.Дугъри гаф кьут I кьлиб шул.
9. Гафар дап I ну, фикир мап I ан, фикир дап I ну, гафар ап I ин.
- 1. Уччвуб гафну гъван гъюдли ап I ур. 2. Мелзну йиччвра хуру, балара. 3. Йиччв, йиччв гъапну к I ури, ушвниъ меъли шлуб дар. 4.Вахтниинди гъапи аьриф гаф хян абц I ну девлетт I ан багьади шул. 5. Гапри гъап I у зиян сагъ шулу, гафну гъап I у зиян затра сагъ шулдар 6.Халкьдин ч I ал я масу тувруб дар, я масу гъадабгъруб. 7. Гаф жикъиб, мяна ярхиб ужу шул. 8.Дугъри гаф кьут I кьлиб шул. 9. Гафар дап I ну, фикир мап I ан, фикир дап I ну, гафар ап I ин.
Ч I АЛ
Ч I ал — инсанар чиб-чпихъди улхбан алат ву. Диди жямяаьтдигъ яшамиш
хьуз кюмек ап I уру. Ч I алну багахь ап I уру гизаф жюрбежюр инсанар. Ч I алнан
кюмекниинди ухьхьан ихь фикрар ачухъ ап I уз шулухьхьан.
Бабан ч I ал ухьу гъахьихъанмина ухьуз ерхьурайи гафар ву.
Ихь гьюкуматдиъ гизаф миллетар яшамиш шула, чпин текрар
даршлу ч I аларихъди. Урусатдиъ гьюкуматдин ч I ал урус ч I ал гьисаб ап I урашра,
имбу халкьарин ч I аларра дургундар. Дурарихьан азадди чпин ч I алариинди
улхуз шулу, гьаци вуйиган, ч I ал имиди халкьра гъубзра.
Ихь бабан ч I ал — табасаран ч I ал вуйихь. Ухьу гизаф дамагълу вухьа, ихь ч I ал
мукьан уччвуб ва девлетлу вуйивалиинди. Ихь ч I ал варит I ан читин ч I аларикан
саб вуди гьисаб ап I ура. «Фонетика» темайихъди ухьу таниш шлуган, учвуз
аьгъю гъабхьунчвуз, фукьан ихь табасаран алфавитдиъ гьярфар ва сесер аш,
дурар фици арайиз гъюраш, фицдар группйириз жара шулаш, фицдар
читинвалар алахьураш. Хъанара ихь ч I алнан грамматика падежариинди
девлетлу ву. Дурар 46 а.
Гъийин йигъаз табасаран ч I алниинди мектебариъ урхуб-бик I уб гъябгъюра,
к I ул'инди вуйи предметси педучилищейиъна вузариъ кивра, ихь ч I алниинди
художествоейин эсерар дик I ура, газетар, журналар, учебникар ва жюрбежюр
пособйир чапдиан адагъура, халкьдин арайиъ бик I уб ва урхуб гъябгъюра.
Жвуван вая жара миллетарин ч I алар ужуди аьгъю ап I уб инсандин аьхю
бахт ву. Хъа жвуван ч I ал ккун ап I уб багъри Ватан ккун ап I бак гьисаб ву.
ЛЕКСИКА
-Табасаран ч I алнан лексика гафар арайиз гъюбаз лигну швнуб гъатнакан ибарат шула?
Асул табасаран гафар.
Жара ч I алариан гъафи гафар.
- Асул табасаран гафар. Жара ч I алариан гъафи гафар.
Асул табасаран гафар аьхюну пай ву. Мушвак ч I алнаъ айи гафарин
80-85% гафар кахьра.
- Фицдар гафариз асул табасаран гафар к I уру?
- Лап бинайиан мина ихь ч I алнаъ ишлетмиш шули гъаши гафариз асул табасаран гафар к I уру:
дада, бай, риш, биц I и, чру, саб, кьюб, п I акь, т I уб, к I ари, мурччв, узу, уву, лихуб, жаргъуб ва гь.ж.
Фицдар жара ч I алариан ихь ч I алназ дуфна гафар:
- фарс ( иран ) ч I алнаан: шекер, чайдан, ранг, бамбаг, душман, гьунар, дуст, десте, Зугьраб, Навруз, Пери, Мерден, Мирза, Жигьан, Ширинат;
аьраб ч I алнаан: Аллагь, дин, гуннагь, дюаь, табиаьт, мектеб, аьлим, илим, алгебра, гьисаб, гьярф, Багъир, Рягьим, Гьяйдар, Лейли, Майрам;
азербайжан ( тюрк ) ч I алнаан: агъ, ад, багъ, бурж, гюзел, гъачагъ, гъунши, дагъ, дюз, игит, гъирмаж, ягъли, ягълухъ;
урус ч I алнаан: трактор, автомат, ферма, космонавт, лексика, подлежащее, синтаксис ва ж.
.
ВАРИТ I АН
ГИРАМИ ГАФАР
Дада. Ватан. Ч I ал. Халкь.
ЧIалнан илмин табшуругъар
1.ЧIалнаъ айи вари гафарин хазнайиз сабишв'инди фу кIуру?
2. ЧIалнан лексика аьгъю апIру илимдиз фу кIуру?
3. Гаф арайиз гъюбан бадали сесери лан гъайри , дидик фу кади ккунду?
4.Кьюб вая сабшвнуб мяна хъайи гафариз фицдар гафар кIуру?
5. Гафарикан гизафдарихъ чпин диш мяна ктарди,
сарун фициб мяна хъади шулу?
6. Мяна жигьатнаан сабс д ар вуйи вая лап багахьлу вуйи
гафариз фицдар гафар кIуру?
7. Сесериз лигну чпин арайиъ саб тафавутра адру,
амма мянайиз лигну чиб жа-жара гафариз фицдар гафар кIуру?
8.Чпин мянайиз лигну чиб-чпиз къаршу (аькси вуйи) гафариз
фицдар гафар кIуру?
ЖАВАБАР
3. Мяна.
4. Гизаф мянйир хъайи гафар.
5.Илт I ибк I у мяна.
6. Синонимар.
7. Омонимар.
8. Антонимар.
Гьамус урус писатель Аркадий Гайдардин «Ярхла уьлкйир» к I уру повестдиан саб ч I ук I нахъди таниш хьидихьа.
Шубубпиб – гергмиб, амма ц I иб биц I иб, хилихъ хъап I ру сяътиз ухшар айиб, к I ак I хьайи стрелка алиб. Дугъу (Петькайи) думу шейъ за гъап I у. Стрелка гъут I убччву, минди-тинди гъажабгъу ва хъанара чан йишвахь дийибгъу.
«……………………..», – гъаври гъаши Петька.
Гафнан лексикайин мяна
Дургъунагъар адашвай. Суаларик зарафат кайивал фит ’ инди аьгъю шулаш, фикир тувай.
- Фуну рягъюхьди кушар жвурхуз шулдар?
- Узу дагъдинра шулуза, ккуртдинра. Фу к I уру узуз?
- Фуну крандиан шид убхъуз шулдар?
- Фуну багъдиан вичар ит I уз шулдар?
- Фициб мянайиъди ишлетмиш дап I на мушваъ гафар?
Гафнан илт I ибк I у мяна
Диш мянайиъди тувнайи гафарин ибарйир дик I ай
Хулар дивуб, планар дивуб
Дяхнин удар, дюзвалин удар
Арфарин рамаг, фикрарин рамаг
Вахт йибк I уб, гьяйванат йибк I уб
Уч I ру гарк I ал, уч I ру мелз
Гъюдли стул, гъюдли хасият
Дургъунагъ
Хьадну шулу швнуб гъат
Алди гъалин чру палат.
Хъа аязлу кьюрд диди
АдапIуру гъяцIлиди.
(М. Митаров) .
Лето – зима,
ясный – тусклый,
летний – зимний,
тепло – холодно,
солнечно – пасмурно,
жаркий – холодный,
прозрачное – мрачное,
чудесная – ужасная.
Антонимы
Гафарин диктант
1 . Йискьубан вахт, кьюрд у н кьяляхъ ва хьадан улихь гъюрайиб.
2. Гьяфтайин юкьудпи йигъ
3. Гужли микI.
4. Ушвар дисру ваз.
5. Календарин хьубпи ваз.
6. Абйирилан гъурубкьу мал-девлет
7. Варж йис .
8. Гизаф мани (йигъ).
9. ЧIалнан сесерикан улхру илим.
ЖАВАБАР
1. Хьадукар 6. Ирс
2. Хамис 7. Аьсир
3. Кулак 8. ЦIюхъюм
4. Рамазан 9.Фонетика
5. Май
Рягьятвалин дакьикьа
Ихь эрг ’ вал - физминутка,
Ичв йишварихь дийигъай :
Сабан ис йихьай, хъасин за йихьай.
Хилар зисди варди заай.
Ис йихьай, гъудужвай, ис йихьай, гъудужвай,
Гьамус жаргъай ичв йишварихь.
Хъасин ц I ибди ергай,
Ва ичв йишварихь деай.
Синонимар
Ляхин — пише, кеспи, гъуллугъ.
Тувнайи гафарихъ синонимар дикIай.
инсан - меъли - аваза -
кьаби - ччим - гъабгъу -
улхуб - уччвур - кьувват -
Синонимар
Мяна жигьатнаан сабсдар вуйи вая лап багахьлу гафариз синонимар к I уру.
Уччвур – гюзел, уткан, успагьи.
ОМОНИМАР
Учу гьюжат ап I урача хьадну ва кьюрдну, йигъну ва йишвну.
Уву узухъди, узу увухъди жарадар вухьа.
Фиткан мушваъ улхуб гъябгъюра?
Антонимар
Антонимы – слова, противоположные по лексическому значению : правда – ложь, вверх – вниз.
Употребление антонимов делает нашу речь ярче и выразительнее, поэтому они часто встречаются в одном и том же тексте, а иногда в одном и том же предложении : Родная сторона – мать , чужая – мачеха /пословица/
А.А.Пластов
«Сабпи йиф»
И.Э.Грабарь
«Февралдин ук I ушин»
Антонимы – слова, противоположные по лексическому значению : правда – ложь, вверх – вниз.
Употребление антонимов делает нашу речь ярче и выразительнее, поэтому они часто встречаются в одном и том же тексте, а иногда в одном и том же предложении : Родная сторона – мать , чужая – мачеха /пословица/