Презентация на тему: "Главные члены предложения"

Жумланы баш уьюрлери

• Къайсы буса да бир соравгъа жавап береген сёзге жумланы уьюрю деп айтыла.
• Жумланы уьюрлери экиге бёлюне:

1) баш уьюрлер

2) экинчи даражалы уьюрлер

Иеси

• Иеси жумлада оьзюню гьакъында аслу зат айтылагъан предметни англата. Жумлада аслу маънаны англатагъан ва ким? яда не? деген соравлагъа жавап береген уьюрге иеси деп айтыла.

• Иеси кёбюсю гьалда атлыкъдан ва орунчадан этиле: Зайнап уьйде янгыз къалгъан. (А.С.) Къаргъа къаргъаны гёзюн чокъумас. (Айтыв.) Мен гёргенмен хыйлы - хыйлы ерлени. (Й.Къ.)

• Бир - бирде атлыкъны ролюнда, маънасында къоллангъан башгъа тил гесимлер де иеси болуп гелме бола:

1) Осаллар бир керен оьлюп къалмай, гьар заман оьлюп туралар. (А.С.)

( Осаллар – иеси , аслусу - сыпатлыкъ ).

2) Ону сюймейгенлер башгъа юртлардан эсе, оьзюню юртунда кёп эди. (Аткъ.)

( Сюймейгенлер - иеси , аслусу - сыпат ишлик ).

3) Уьчев, атларындан тюшюп, алгъасап анакъгъа гирди. (И.К.)

( Уьчев - иеси , аслусу - санавлукъ ).

4) Ишлемек инсанны инг яхшы хасияты экенни менден сен яхшы билесен. (И.К.)

( Ишлемек - иеси , аслусу - ат ишлик ).

5) Яшамакъ да, озокъда тюрлю - тюрлю бола. (Аткъ.)

( Яшамакъ - иеси, аслусу - ат ишлик ).

6) Сёзлюкню тизип онгардылар, къумукъчасы русчасындан бираз уллу болду. (И.К.)

( Къумукъчасы - иеси , аслусу - гьаллыкъ ).

Хабарлыкъ

• Хабарлыкъ жумлада иесини гьакъында айтылагъан аслу затны англата, ону ишин - гьалын, хасиятын, сан янын белгилей.

• Хабарлыкъ иесиге бойсына ва ону булан бетде де, санавда да гелишип геле.
• Къурулушуна гёре хабарлыкълар эки тюрлю бола:

1) простой хабарлыкъ

2) къошма хабарлыкъ

Простой хабарлыкъ

• Простой хабарлыкъ бир сёз булан этиле. Булар аслу гьалда ишликлер болуп геле. О ишликлени бары да багъышларындан этиле: Айгъа батгъыч салынгъан, ал байракълар къагъылгъан. (Айтыв.)

( Салынгъан , къагъылгъан - хабар багъыш).

• Сиз, кёп сёйлемей, терекден тюшюгюз! (М.Я.)

( Тюшюгюз - буйрукъ багъыш).

• Къара къынлы къылычынгны берсене! (Йыр.)

( Берсене - тилек багъыш).

• Неге, къурдаш, ятып турмай, сен де ишлесенг. (И.К.)

( Ишлесенг - шарт багъыш).

• Хабар багъышдан этилген хабарлыкъ гьалиги, гетген ва гележек заманда бола: Моторну баягъы къаныгъывлу кюйде ишлейген тавушу янгыра. (М.А.)

( Янгыра - гьалиги заман).

• Тангаласында аранланы къаршысына гелип, бир танк токътады . (М.А.)

( Токътады - гетген заман).

• Биз де шолай айтарбыз. (Аткъ.)

( Айтарбыз - гележек заман).

• Простой хабарлыкъ болуп бар, ёкъ, герек, тарыкъ, тюгюл сёзлер гелмеге бола.
• Аранда атлар бар . Арба бизге тарыкъ . (М.Я.) Бизге эртен тез авлакъгъа чыкъма машин герек . (И.К.)

• Простой хабарлыкъ ишликден къайры тил гесимлерден де этилмеге бола.

1 . Атлыкъдан : Арив болмакъ гёздендир, кёп сюйдюрмек сёздендир . (Айтыв.)

2. Сыпатлыкъдан : Ер юзю уллу ва гёзел, онда тамаша танг эллер бар . (Чехов.)

3. Санавлукъдан : Сени дарсынг тангала экинчи. (Къ.Ш.)

4. Орунчадан : Шо ишни бажаражакълар бизбиз . (Р.Р.)

5. Гьаллыкъдан : Тили тилкъав буса да, юрюшю чю нече де чалт . (М.А.)

Къошма хабарлыкъ

• Эки яда бир нече сёз бири - бирине тагъылып этилген хабарлыкъгъа къошма хабарлыкъ деп айтыла.

Масала : Уланын макътамакъ - къумукъларда айып зат. (Аткъ.) Эртен йылы гьавагъа юртну бары да терезелери дырбайып ачылгъан эди. (Р.Р.)

Къошма хабарлыкъ эки тюрлю кюйде этиле:

1. Ишликге яда ишлик формалагъа (инфинитивге, сыпат ишликге, гьал ишликге) кёмекчи ишликлер тагъылып этиле: Хасавюртда Магьач Дагъыстандагъы гьалны аян кюйде билмеге сюйдю. (И.К.)

• Ишликни къалиплерине кёмекчи ишликлер къошулуп этилеген хабарлыкъгъа ишлик къошма хабарлыкъ деп айтыла.

• Ишлик къошма хабарлыкъда шулай кёмекчи ишликлер къоллана: эди, экен, къалмакъ, болмакъ, гетмек, гелмек, гёрмек, йибермек, къоймакъ, турмакъ, башламакъ, бармакъ, алмакъ, чыкъмакъ, бермек, тиймек, айланмакъ:

• Фронтда болгъан ишлени оьзю гёргенлерин Сергей айта башлай. (В.Д.) Гьар гюн эртен авлакъгъа чыкъгъанда гьабижай бар якъгъа багъып аякъларым оьз - оьзлюгюнден юрюп йибере . (И.К.)

2. Къошма хабарлыкъланы экинчи тайпасы - ат къошма хабарлыкъ аслу гьалда ат тил гесимлеге эди, экен, болгъан кёмекчи ишликлер къошулуп этиле: Ол чачгъан урлукъ белгили эди . (Аткъ.)

• Шо йылларда Татамны яшаву - турушу айтардай яман эди . (И.К.) Шо гюнден сонг ол Исакъны яшы бола . (У.М.)

• Ат къошма хабарлыкъланы баш, аслу сёзю болуп шулай тил гесимлер геле.

1. Баш гелишдеги атлыкъ : Мени атам кёп яхшы адам эди. (А.Къ.)

2. Сыпатлыкъ : Татамны савлугъу, гертилей де, осал. (И.К.)

3. Санавлукъ : Беш керен беш йигирма беш бола.

4. Орунча : Сени уланынгны къанын алажакълар биз эдик. (Аткъ.)

5. Гьаллыкъ : Ону къаркъарасы уьфюрюп толтургъан тулукъдай эди . (Р.Р.)

• Иеси ва хабарлыкъ – жумланы баш уьюрлери ва ону кюрчюсю.

Масала : Магьач Таргъутавну башында токътагъан. (И.К.) деген жумлада Магьач ва токътагъан деген сёзлер ону кюрчюсю, биринчиси - иеси, экинчиси - хабарлыкъ.