Принципы анализа художественных произведений на уроках литературы

Ədəbiyyat dərslərində bədii əsərlərin təhlilinin prinsip və yolları

Düzgün, dəqiq metodologiyaya, idrakın elmi metodlarına əsas­lan­madan təlim prosesində, o cümlədən bədii əsərlərin təhlili za­manı uğur qazanmaq mümkün deyil. Bu baxımdan ədəbiyyat dərs­lərində bədii əsərlərin təhlili prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi və nəzərə alınması zəruridir. Prinsip latın sözü olub (prinsipium) əsas, başlanğıc demək­dir. Pedaqoji anlamda prinsip dedikdə, müəyyən pedaqoji nə­zə­riy­yənin, təlimin əsasında duran, aparıcı, təməl müddəalar nə­zər­də tutulur.

Bədii əsərlərin məktəb təhlilinin prinsipləri aşağıdakılardır:

1. İdeyalılıq prinsipi (ideya baxımından təhlil istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi). Bu prinsipə görə, əsərin hansı istiqamətdən təhlil ediləcəyi, onun komponentlərinin hansı mövqedən dəyərlən­di­ri­lə­cəyi dəqiqləşdirilməlidir. Təhlil prosesində əsərdə müəllif niy­yəti ilə yanaşı, onunla üst-üstə düşən və ya fərqlənən oxucu möv­qeyi də müəyyənləşdirilməli, nəzərə alınmalıdır. Bu, nəticə etibarilə müəl­lifin ideya-bədii və estetik niyyətinin daha dolğun qav­ra­nıl­ma­sını təmin edir.

2. Tarixilik prinsipi. Bu prinsip bədii əsərin müəyyən tarixi dövrün məhsulu olduğunu nəzərə almağı tələb edir. Əsər yazıldığı dövrlə, təsvir edilən hadisələrin baş verdiyi tarixi şərait, ictimai mühitlə əlaqəli öyrənilməli, əsərə yazıçının yaradıcılığı və bütöv­lük­də dövrün ədəbi prosesi kontekstində yanaşılmalıdır. Tarixilik prin­sipinə uyğun ola­raq əsərdə təsvir edilənlər müasir dövrlə də əlaqələndirilməlidir. Şagird-oxucu üçün əhəmiyyətli olan ayrı-ayrı məqamları aktuallaş­dır­maq­la əsərin məzmunundakı tarixi və ümum­bəşəri aspektlərin uzlaş­dırılması zəruridir.

3. Bədii əsərin məzmun və formasının qarşılıqlı əlaqəsi və bir-birini şərtləndirməsi prinsipi.

Məlumdur ki, bədii əsərin məzmunu və forması bir-biri ilə sıx əlaqəli anlayışlardır. Məzmunu formadan, formanı məzmundan ayır­­maq mümkün deyildir. Əsərdə nədən danışılır dedikdə, məz­mun, necə danışılır dedikdə, forma başa düşülür. Sənətkarın təsvir et­dik­ləri, bu və ya digər hadisə ilə bağlı düşüncələri, emosional mü­­na­si­bəti əsərin məzmununu, bunları ifadəsi üçün istifadə üsul və va­­si­tə­lər isə formasını təşkil edir. Obrazın, hadisənin necə təsvir olun­ması (əsərin janrı, kompozisiyası, dili və s.) forma əla­mət­ləri­dir. Məlum­dur ki, epik əsərin ideyası, mövzusu ilk növbədə qəh­rə­manların qar­şılıqlı münasibəti vasitəsilə dərk edilir. Bu qarşılıqlı mü­nasibətlər ha­disələrdə, süjetdə üzə çıxır. Hadisələrin xa­rak­te­rin­dən asılı olaraq qəhrəmanların nitqi də fərdi çalarlar kəsb edir.

Beləliklə, məzmun xarakterlər, süjet, dil vasitəsilə ifadə olunur, sanki formaya keçir. Qəhrəmanların nitqini qavradıqca, hə­rə­kət­lərini müşahidə etdikcə isə, əsərin mövzusu və ideyası dərindən başa düşülür ki, burada forma bir növ məzmuna keçir¹.”

Forma bir tərəfdən əsərin məzmununu ifadə edir, digər tərəfdən oxu­cuya estetik təsir vasitəsidir. Sənətkar bədii əsər üzrə işə məz­mu­nu müəyyənləşdirməklə başlayır, sonra isə məzmunun xü­su­siy­yətlərindən çıxış edərək onun özünəməxsus formasını seçir.

Məzmun formasız ifadə edilə bilməz. Forma da məzmunsuz nəyi isə ifadə edə bilməz. Məzmun ifadə edilən, forma ifadə edən­dir. Bədii əsərin məzmun və forması üzvi vəhdətdə, bir-birinə qarşılıqlı keçiddə təhlil edilməlidir. Bu prinsipə əməl edilməsi mək­təb təhlilində sosiologizmin qarşısını alır.

Təlim prosesində bədii əsərlərin ancaq sosioloji təhlilinin apa­rılması hallarının hələ də qalması narahatlıq doğurur. Hazırda ədə­biyatın tədrisi metodikasında sxematizm, forma­lizm, ədəbi əsərin məzmununun səthi öyrənilməsi, bədii mətni üzrə işin bir kənara qoyulub ikinci dərəcəli nəzəri, ədəbi-tarixi faktlara aludəçilik, təh­lilə sosioloji yanaşma kimi mənfi hallar özünü göstər­məkdədir. Bə­zən unudulur ki, dərsdə ilk növbədə bədii sözün gözəlliyini, məna çalarlarını duymaq, ona həssas münasibət aşıla­maqla, ədəbiyyatın qavranılması üçün zəruri olan nəzəri və tarixi məlumatları mənim­səməklə əsərdəki ideyanı, qaldırılan prob­lem­lərin mahiyyətini dərk etmək, onlardan bəhrələnmək mümkündür.

T.Hacıyev ya­zır: “Hər hansı bir əsərin təhlilində ideyanı, süjeti dil, üslub, sənət­karlıq məsələləri ilə kompleks şəkildə daha təsirli çatdırmaq müm­kündür. Bədii əsərin tədrisində ancaq məzmun, çılpaq sosioloji söhbət, olsa-olsa kəmiyyət göstəricisidir ki, bədii məz­mun bədiiliyi təmin edən elementlərin təhlili ilə açılmalıdır. Bu halda əsərin bədii keyfiyyəti, estetik məziyyəti aşkar olur. Bu halda əsər oxucu-mək­təblinin yal­nız yaddaşına yox, həm də duyğularına hopur; du­yu­laraq, yaşana-ya­şana dərk olunan əsər ya gec unudulur, ya da heç unudulmur. Bu da məlumdur ki, bədii detalların şərhi məktəbliyə bədii zövq aşılayır, onda yüksək estetik səviyyə hazır­la­yır².”

K.Əliyevin fikrincə, klassik ədəbiyyatımıza indi başqa yöndə yanaşmalıyıq, hər bir şəxsiyyəti yaşadığı ictimai-siyasi mü­hitdən, məsləkindən, əqidəsindən, dini görüşlərindən ayıra bil­mə­rik. Ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin yaratdığı və dərslikdə nümunə ve­rilən əsəri sosioloji yox, əsl mənada bədii cəhətdən təhlil edil­mə­li­dir, başlıca məziyyətləri açılmalıdır³.

Təlim prosesində ədəbiyyata həm söz sənəti, incəsənətin bir növü, həm də ictimai, mənəvi, sosial problemləri əks etdirən hadisə kimi ya­na­şıl­ması özünü doğruldur. Ədəbi əsərin estetik, emosional təbiətinə, poetik dil xüsusiyyətlərinə bəsit yanaşma da, onun ictimai-tarixi, idraki, tərbiyəvi aspektlərinə diqqət yetirilməməsi də şagird şəx­siy­yətinə təsiri zəiflədir, ədəbi təhsilin səviyyəsini aşağı salır.

4. Pedaqoji prinsip. Bu prinsipə görə, əsərin təhlili prosesində şagirdin yaş xüsusiyyətləri, qavrama səviyyəsi, maraq və tələbatları nəzərə alınmalıdır. Dərsdə qarşıya qoyulan təhsil, tərbiyə, inkişaf vəzifələrinə uyğun olaraq təhlilin həcminin, müxtəlif məsələlərdə dolğunluq və dərinlik səviyyəsinin gözlənilməsi, təhlildə seçim imkanlarının gözlənilməsi də bu prinsipin mühüm məsələləridir. Pedaqoji prinsip ayrı-ayrı siniflərdə əsərin ideya-estetik məz­mu­nu­nun mənimsənilməsi ilə şagirdlərdə təhlil bacarıqlarının for­ma­laş­dı­rıl­ması üzrə işi vəhdətdə, ardıcıl, sistemli şəkildə aparılmasını nə­zərdə tutur.

5. Təhlil yolları və üsullarının uzlaşdırılması prinsipi. Bədii əsərin təhlili yolları müxtəlifdir. Təhlilin hansı yolla aparılacağı əsərin həcmi, janrı, mürəkkəbliyi, təlim-tərbiyə vəzifələri nəzərə alı­na­raq müəyyənləşdiri­lir. Ədəbiyyat dərsində bədii əsərin öyrənil­mə­si zamanı təhlilin bir yox, bir neçə yolundan əlaqəli şəkildə istifadə etmək faydalıdır. Təh­lilin müxtəlif səviyyələrinin düşünülmüş şəkildə əla­qə­lən­diril­məsi, onun həcminin, müxtəlif məsələlərdə dol­ğunluq və dərinlik sə­viyyəsinin gözlənilməsi, təhlildə seçim imkan­ları və s. çox­va­riantlılıq prinsipinə uyğundur. Təhlil üsulları əsərin təbiətinə uy­ğun olmalıdır.

Bu prinsiplərin konkret şəkildə həyata keçirilməsi bir çox amil­lərdən (əsərin janr və xarakterindən, sinfin səviyyəsindən, müəl­li­min qarşıya qoyduğu vəzifələrdən və s.) asılıdır.

1^ Краткий словарь литературоведческих терминов. Ред. составители Л.И.Тимофеев, С.В.Тураев. М.: Просвещение, 1985, с. 204-205.

2^ Hacıyev T.İ. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı: Maarif, 1979, s. 3.

3^ Dərsliklər: problemlər, mülahizələr. “Zəka”, 1992 N 1,s. 15. s. 13-19.