Проект «…Бууралһаа үгэ дуула». (Уридшалан сагай мэдэлгэ тухай).

Министерство образования и науки Республики Бурятия

Отдел образования МО «Еравнинский район»

МАОУ «Усть-Эгитуйская средняя общеобразовательная школа»

«…Бууралһаа үгэ дуула».

(Уридшалан сагай мэдэлгэ тухай).

Выполнил: Будаев Зандан Баирович, ученик 4 класса

Руководитель: Бардуева Оюна Жалсандоржиевна, учитель начальных классов

с. Усть-Эгита

1. Оролто.

Наран, тэнгэри, үүлэнүүд, газар, ургамал, амитад – эдэ бүгэдэ байгаали гээшэ. Ургамал, амитад, хүн – эдэ болбол амиды юумэнүүд, хүнэй гараар хэгдэһэн юумые байгаали гэжэ нэрлэжэ болохогүй. Наран, тэнгэри, үүлэнүүд, шулуунууд, уһан, бороо, саһан – эдэ амигуй бодосууд гээшэ.

Зунай һүүлээр намар, намарай һүүлээр үбэл болодогые, хүйтэн үбэлые дабаад, хабарые хүлеэдэг, дулаан, халуун зун болодогые хүн бүхэн һайн мэдэнэ. Энэ 4 жэлэй сагай һэлгэлдээн гэнэ.

Үбэлдөө саһан ородог. Хабартаа саһан хайлажа, гол, горход урдана. Зундаа сэсэг дэлгэржэ, жэмэс эдеэшэнэ. Жэлэй эгээл дулаан саг зун гээшэ. Намар болоходо модо бургааһанай набшаһад үнгөө хубилаад унадаг юм.

Боро хура, хюруу, сэн, шүүдэр, мүндэр, манан, аадар, ури уналга гэхэ мэтэ байгаалитай холбоотой сагай уларил тухай дуулажа байдагби.

Хюруу ямар сагта унанаб, үер хэды үедэ болоноб, саһан юундэ хабартаа хайланаб, мүнөөдэр тэнгэриин шэнжэ ямар бэ гэһэн олон асуудалнуудта харюу олохо хүсэлэнтэйб.

Нэгэтэ минии хүгшэн аба Цыдендамба Цыбикжапович хүгшэн эжыдэ газааһаа ороходоо иигэжэ хэлэбэ: “Наран арюунда оробо, үглөөдэр сэлмэг үдэр болохонь ха”. Эдэ хэлэһэн үгэнүүдые шагнажа, юумэ ойлгонгүй үлэбэб. Харин үглөөдэр нээрээ сэлмэг арюун үдэр болоо бэлэй.

Хүгшэн эжыдэ хандажа, баабай хайшан гээд иимэ юумэ мэдэнэб гэжэ һурабаб.

Минии хүгшэн абатан Хангир нютагта эбэртэ мал харууһалдаг ажалтай. Ажабайдалдаа арад зоной мэдэдэг байгаалиин тэмдэг, сагай уларилай шэнжэ адаглажа, хэрэглэжэ байдаг.

Хүгшэн эжы иигэжэ ойлгуулан хөөрэбэ. “Манай буряад ажалша малша зон табан хушуун малаа харууһалжа, зөөжэ байдаг байһан юм. Байгаалиин үзэгдэлнүүдые, тэнгэриин одо мүшэнүүдые тон хёрхоор, нягтаар адаглан шэртэжэ, тэрэнээ тайлбарилжа, уридшалан ямар уларил болохоб гэжэ мэдэхэ болодог, арга тэмдэгүүдые тон сэсэн удхатайгаар зохёоһон байдаг. Маанадта өөһэдымнай эхэ эсэгэ заажа, ойлгуулжа үгэдэг һэн. Шинии иимэ юумэнүүдые һонирхон, ойлгожо абаха һанаатай хадашни, мэдэхэ аргануудые хэлэжэ үгэхэб”.

Һургуулидаа ерэхэдээ, нэн түрүүн багшатаяа һониноо хубаалдан хөөрэлдэбэб. Оюна Жалсандоржиевна баярлажа, дэмжэжэ, энэ мэдэхэ юумэеэ шэнжэн үзэжэ, тусхай ном хэрэглэжэ, шэнжэлгын хүдэлмэри бэшэжэ, олондо уншажа, хөөрэжэ үгэхэ арга намда даалгаба.

1. Гол хуби.

Би, Будаев Жаргал, 4 –хи ангиин һурагша шэнжэлэлгын ажал хүдэлмэри бэлдэжэ, өөрынгөө мэдэсэ үшөө үргэдхэхэ хүсэлэнтэйб.

Гол зорилгонууд:

1. Уридшалан уларил мэдэлгэ ямар “нюусануудһаа” бүридэнэб гэһэн ойлгосо.

2. Элдэб уларилай тэмдэгүүдэй жэшээнүүдтэй танилсалга.

3. Г.Д. Дамбаевай “Хэндэшье хэрэгтэй һургаал заабаринууд” гэжэ номһоо абтаһан жэшээнүүдтэй зэргэлүүлэлгэ.

Шудалха зүйл: сагай уларилай мэдэлгэ тухай жэшээнүүд.

Минии элинсэг эжы үндэр наһатай, (ная найматай) болоо, шэрүүн сагта бага наһанһаа малда ажал хэһэн, сагай уларилай хубилалта һайн мэдэхэ байһан. Элинсэг эжын хэлэһэн, хөөрэһэн жэшээнүүд. “Үглөөгүүр наран хүреэтэбэл (задарбал) хүйтэрхэ, бороо гү, али саһан орохо”. “Шэнэ һара хэбтэнхэй, үзүүрынь нарин байбал, тэрэ һара хүйтэн, хэрбээ үзүүрынь бүдүүн, сэхэ байбал, һара дулаан байха”. “Одо мүшэдэй тохёолдоходо, заабал хүйтэрхэ, һалхи шуурган болохо”. Тохёолгон хадаа намартаа, хабартаа, үбэлдөө болодог. Тохёолгон - һара мүшэдэй бэе бэедээ дүтэлһэн үе. “Субботын үдэр бороо, али саһан оробол, нэгэ долоон хоног соо үргэлжэлхэ”.

Буряад зон малаа ехэ анхаралтай, зүб мүрөөр харууһалдаг байhан юм.Сааша наашаа зөөжэ ябахадаа, жэл соо дүрбэ дахин тала дайдаяа, газараа һэлгэжэ, һайн ногоотой, уһалууритай газар шэлэжэ ябадаг байгаа. “Хониной шэмхэхэ юумэн гараа” – гэжэ хабарай саг элирүүлдэг һэн.

Улаан зудан – хабарай дунда һарын (апрель) урданай нэрэ. Энэ үе залуу малай (хурьга, эшэ, тугал) эмнилгын һара гэгдэдэг һэн.

Гэрэй амитадай зан абари дээрэ үндэһэлэн сагай уларилай байдалай жэшээнүүд. “Гахайн модо, шулуу зуугаад, тэдэнээ бамбаахайда абаашабал, хагсуу хүйтэн болохо”. “Үхэр малай мөөрэлдэхэ, нохойн хусахада, хүйтэрхэ, саһан гү, али бороо орохо”.

“Эртэ үглөөгүүр тугал буруунуудай һүүлэй үргөөд гүйлдэбэл, үдэртөө халуун болохо”. Энээниие батаганаархаа гэжэ хэлсэдэг юм. “Миисгэйн дулаан газарта бухаад хэбтээ һаань, хүйтэрхэ”. “Талын ба зэрлиг амитадай эртэ намар эшээндээ оробол, хүйтэн үбэл болохо”.

Намарай болоходо, набшаһанай шарлаад унаха үе адаглажа, хуһанай, бургааһанай шара ногоон набшаһадай шэлбэ эшэдээ үлөө һаань, дулаан үбэл болохонь лаб гэжэ хэлсэдэг байгаа.

Намарай түрүүшын хагсуу, харалгын ольбон нэрэтэй. Шэлбүүһэтэ модоной ой һалхинда шууябал, дулаан болохо.

Монгол һарын 27-ой үдэрэй шэнжэ тон удхатай. Хэрбээ энэ үдэр хүйтэн, шэрүүн, һалхитай байбал, гараха һара соо хүйтэн байха. Иигэжэ, уридшалан ямар һара гарахаб гэжэ элирүүлдэг байгаа ха. Дулаан үдэр тогтоо һаань, дулаан һара гэжэ тэмдэгтэй.

Майн 22 –ой үдэр – буряад зон Михуула гэжэ нэрлэдэг, энэнь ород “Никола” гэжэ үгэдэ таарана. Энэ үдэр хүхын донгодохо саг. Хүхын сагһаа урид эртэ донгодоо һаа, хүйтэн намарай болохые зүгһөө хэлсэдэг, харин сагһаа оройтон, хойшоо донгодобол, дулаан намарые уряалха.

Харин тэрэнги, ургын хоёрдохиёо сэсэслээ һаа, ута ба дулаан намар болохо.

“Мартын 14 – эй үдэр манай буряад зон Ёгдохи гэжэ нэрлэдэг. Энэ нэрэ ородһоо “Евдокия” гэжэ үгэһөө бии болоһон ха. Энэ ехэ суутай үдэр”. Саһан хайлажа, борбилоогой ууха уһан элбэг гараа һаань, дулаан хабар ерэхэ. Харин, борбилоогой ууха уһанай үгы һаань, хүйтэн, һалхитай хабарай тэмдэг.

1. Тобшолол.

Байгаалиин үзэгдэлнүүдые шэнжэлдэг эрдэм байха. Сагай уларилай шэнжэ уридшалан мэдэхэ тэмдэгүүд тон һонирхолтой. Хүн байгаали хоёрой хоорондохи харилсаан нягта холбоотой байһан байна. Мүнөө сагта, оньһон арга боломжо, байгаалиин шэнжэлэлэй тайлбарилгын календарь элбэг болонхой. Тиигэбэшье, урданай юумэн улуу болоогүй, хэрэгтэй байха гэжэ найданаб.

Хүгшэн аба, хүгшэн эжын намда хөөрэжэ, ойлгуулжа үгэһэн сагай уларилай байдалай мэдэлгэ тухай арганууд Г.Д. Дамбаевай “Хэндэшье хэрэгтэй һургаал заабаринууд” гэжэ номһоо абтаһан жэшээнүүдтэй зэргэсүүлэн тон адли байба гэжэ ойлгон абабаб. Би энэ номой авторай тэмдэглэhэн үгэнүүдые тон зүб гэжэ тоолоноб, эдэ сэнтэй һургаал заабаринууд хэндэшье хэрэгтэй боложо магад.

1. Буряад арад зоной уридшалан сагай уларилай мэдэлгэ тон сэнтэй, ажабайдалда хэрэгтэй гэжэ тэмдэглэе.

2. Арад зоной зохёоһон календарь хэрэглэжэ, мүнөөнэй сагта тааруулан, туһатай байхань эли.

3. Олон юумэ мэдэхэ болоhондоо, баяртайб. Хүгшэн аба, эжынэртээ, багшадаа баярые хγргэнэб. Өөрөө энэ танилсаhан, мэдэхэ болоhон тэмдэгүүдые адаглажа, сасуулжа hурахаб. Сугтаа hурадаг үхибүүдтэ заажа үгэхэ аргатай болооб. Олон зондоо хөөрэжэ үгэhэндөө, би жаргалтайб.

Хандаһан хүнүүд:

1. Будаев Цыден – Дамба Цыбикжапович, 67 наһатай.

2. Будаева Галина Ламажаповна, 65 наһатай.

3. Дугданова Намжилма Ринчиндоржиевна, 88 наһатай.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Г.Д. Дамбаев “Хэндэшье хэрэгтэй һургаал заабаринууд”.