Qədim Şumer gil kitabələrinə görə bəşəriyyətin mənşəyi

Qədim Şumer gil kitabələrinə görə bəşəriyyətin mənşəyi

Müasir İraq ərazisində indi də axan Dəclə və Fərat çayları arasındakı münbit torpaqlarda dünyanın ən qədim sivilizasiyalarından biri olan Şumer mədəniyəti təxminən 6500 il əvvəl meydana gəlmişdir. “Sivil padşahlar ölkəsi” kimi tanınan bu əsrarəngiz diyar inanılmaz bəşər nailiyyətlərinin beşiyi olmuşdur.

Sivilizasiyanın beşiyi

Bu elə bir dünya idi ki, insanlar ilk dəfə şəhərlərdə yaşamağa, mürəkkəb yazı sistemləri yaratmağa, möhtəşəm ziqquratlar - göylərə uzanan məbədlər tikməyə başlamışlar. Şumerlər bir çox sahələrdə qabaqcıl olmuşlar: onlar təkər, şumlamaq və dulus çarxını icad etmiş, ilk məktəblər və kitabxanalar yaratmış, riyaziyyat və astronomiyanın əsaslarını qoymuşlar. Onların dili, mixi yazısı o qədər mürəkkəb və çoxşaxəli idi ki, alimlərin deşifrə etməsi əsrlər çəkmişdir. Gil lövhələrdə yazılmış bu yazı bu qədim xalqın məişəti, mədəniyyəti və inancları haqqında bizim üçün əvəzsiz məlumatları qoruyub saxlamaqdadır. Şumerlərin dini dünyası maddi nailiyyətlərindən heç də az təsir edici deyildi. Onlar hər birinin özünəməxsus təsir dairəsi və xarakteri olan yüzlərlə tanrının varlığına inanırdılar. Şumerin hər bir şəhər dövləti özünün qoruyucu tanrısının himayəsi altında idi. İnsanlar özlərini tanrıları razı salmaq və onların iradəsini yerinə yetirmək üçün yaradılmış bu güclü qüvvələrin xidmətçisi hesab edirdilər.

Nippur “gil kitabə”sinin sirləri

Şumerlərin dünyanın yaranması ilə bağlı inanclarına işıq salan ən maraqlı kəşflərdən biri də qədim Nippur şəhərində tapılmışdır. Təxminən 7000 il əvvəl əsası qoyulmuş bu şəhər Şumerin ən mühüm dini mərkəzlərindən biri olub. Məhz burada arxeoloqlar dünyanın və insanın yaranması ilə bağlı bizə məlum olan ən qədim hekayələrdən birini ehtiva edən “gil kitabə” aşkar etmişlər.

“Enuma Eliş” (“Yuxarıda olanda” mənasını verir) kimi tanınan əfsanə ilkin xaosun poetik təsviri ilə başlayır:

“Yuxarıda səmanın adı çəkilməyəndə,

Aşağıdakı torpaq adsız idi,

Apsu ilk doğulan, hər şeyi yaradan,

Hər şeyi dünyaya gətirən ata Tiamat,

Sular bir-birinə qarışdı.

O vaxt qamışlıqlar yox idi,

Heç bir qamış kolluğu görünmürdü.

Hələ tanrıların heç biri zühur etmədikdə,

Heç nə adlanmır, heç nə tale ilə qeyd olunmur,

Sonra dərinliklərdə tanrılar doğuldu...”

(P.S. tərcümə təqribidir).

Bu epik mətn zamanın başlanğıcından əvvəl, hətta tanrıların özləri hələ mövcud olmadığı bir zamanda dünyanın mənzərəsini verir. İlk tanrılar tədricən ilkin xaos okeanından çıxır və Kainatın tarixi başlayır. Süjet inkişaf etdikcə öyrənirik ki, dünya nizamını qorumaq kimi zəhmətdən yorulan gənc tanrılar öz talelərindən gileylənməyə və şikayət etməyə başlayırlar. Bu təfərrüat təəccüblü insandır - belə çıxır ki, ölməz varlıqlar da öz işlərindən yorulub, narazı qala bilirlər!

İnsanlığın doğulması

Baş tanrı Anu, gənc tanrıların şikayətlərini eşidəndə, onların işinin həqiqətən çox ağır olduğunu etiraf edir. Müdriklik və şirin sular tanrısı Ea kimi tanınan oğlu Enki cəsarətli bir həll təklif edir: tanrıların işini öz üzərinə götürəcək yeni varlıqlar yaradılmalıdır. Ögey bacısı Ninkinin köməyi ilə Enki bu planını həyata keçirməyə başlayır. İlk insanın yaradılması prosesi mifdə heyrətamiz təfərrüatlarla təsvir edilmişdir:

“Siz tanrıya qurban verdiniz,

Onun mahiyyəti ilə zəhməti əllərindən aldıq,

İşinizi bir insana həvalə etməklə...

Tanrı və insan palçıqda

Bir-birinə bağlanacaq;

Beləliklə, günlərin sonuna qədər

Ət və ruh,

Allahda nə yetişdi,

Onların qan qohumluğu olacaq”.

(P.S. tərcümə təqribidir).

Bu parça təəccüblü bir fikri ortaya qoyur: insan, Şumer mifinə görə, yer materiyasına qarışmış ilahi mahiyyətdən yaradılmışdır. Biz sadəcə gil deyilik, tanrılarla “qan qohumluğu” ilə bağlı olan ilahi qığılcımın daşıyıcılarıyıq.

İlk insan Edemdə (Adam) yaradılmışdır, bu söz şumer dilində “düz yer” deməkdir. Məşhur “Gilqameş” dastanında Edem Mesopotamiyada - Şumer sivilizasiyasının yarandığı Dəclə və Fərat arasındakı torpaqda yerləşən “tanrılar bağı” kimi təsvir edilmişdir.

İnsan təkamülü və ilahi qarşıdurma

Əvvəlcə yaradılmış insanlar təkbaşına çoxala bilməzdilər. Bu məhdudiyyət onların yaradılmasını dəyişdirən Enki və Ninkinin sonrakı səyləri sayəsində aradan qaldırıldı. Bu “işləmənin” nəticəsi ilk tam hüquqlu və müstəqil insan olan Adamın meydana çıxması oldu. Ancaq insanların yaradılış planına bu cür müdaxilə Enkinin qardaşı tanrı Enlil tərəfindən yaxşı qarşılanmadı. Bu hərəkət tanrılar arasında ciddi qarşıdurmaya səbəb oldu. Qardaşının icazəsiz hərəkətlərinə qəzəblənən Enlil insanlara qarşı düşmənçilik etməyə başladı, onları tanrılara xidmət prosesində çoxsaylı çətinliklərə və əzablara məhkum etdi. Əfsanənin bu hissəsi insan həyatının niyə çətinliklər və sınaqlarla dolu olduğunu izah edə bilər. Şumer nöqteyi-nəzərindən bu, insanların özlərinin günahı deyil, yaradıcı tanrılar arasındakı fikir ayrılığının nəticəsidir.

Şumerdə Adəm və Həvvaya paralel

İlk müstəqil insan olan Adap (Adam) hekayəsi Adəm və Həvvanın dini hekayələri ilə təəccüblü paralellərə malikdir. Şumer mifinə görə, Adapa öz yaradıcısı Enkinin rəhbərliyi ilə göylərə uca tanrı Anuya yüksəldi. Orada o, “həyat çörəyi və suyu”nun son sınağı ilə üzləşdi. Enkinin böyük müdrikliyi ilə bəxş edilmiş Adap, buna baxmayaraq, ölümcül bir səhv etdi: o, “həyat çörəyi və suyundan” imtina etdi və bununla da ölümsüzlük əldə etmək şansını əldən vermiş oldu. Bu hekayə, Adəm və Həvvanı ilanın “Dirilik ağacı”nın meyvəsini yeməyə sövq etməsi və onların cənnət bağından qovulmasına səbəb olan hekayəsini diqqətəlayiq şəkildə xatırladır.

Hər iki halda biz ilahi imtahanın mövzusunu görürük, burada seçim azadlığına malik olan insan geniş nəticələrə malik qərar qəbul edir. Bu paralellər şumer və dini nağılları arasında mümkün ortaq kökləri göstərir.

Nəticə

Şumerlərin dünyanın və insanın yaranması haqqında əfsanəsi təkcə sadəcə qədim əfsanə deyil. Bu, yer üzündəki ən qədim sivilizasiyalardan birinin dünyagörüşünə açılan pəncərədir, insanın Kainatdakı yeri, onun ilahi qüvvələrlə əlaqəsi və varlığın mənası haqqında təsəvvürlərinin əksidir. Qədim mətnləri öyrənməklə biz nəinki çoxdan yoxa çıxmış xalqın zəngin mədəniyyətini kəşf edirik, həm də daha yeni dini və fəlsəfi təlimlərlə heyrətamiz paralellər tapırıq. Bu, bizi dünya və insan haqqında müasir təsəvvürlərimizin köklərinin nə qədər dərin olduğu barədə düşünməyə vadar edir. Şumer mifologiyası mürəkkəb və çoxşaxəli hekayələri ilə zəmanəmizin tədqiqatçılarını, yazıçılarını və mütəfəkkirlərini ruhlandırmaqda davam edir, qədim müdrikliyin minillikləri keçə biləcəyini və müasir dünyada aktuallığını qoruyub saxlaya biləcəyini sübut edir.

Mənbə: https://bit.ly/4i5bddX

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).