Рабочая программа по якутскому языку для 7 класса специальной (коррекционной) школы VIII вида

Быьаарыы сурук

Улэлиир бырагырааманы Саха Ереспуубулукэтин Уерэх министиэристибэтэ биьирээбитэ. Ааптардар: Е.М.Поликарпова, Филиппова Н.И., Флегонтова У.М. – Тереебут литература «Бичик» 2016 с. Дьокуускай.

Бу тахсыбыт бырагыраама5а тирэ5ирэн, анал (коррекционнай) оскуола5а аа5ыы биридимиэтин уерэтиигэ уерэх бырагыраамата оноьулунна.

Россия уерэ5и суруннуур Федеральнай государственнай уерэх стандарда уунэр келуенэни киьилии сиэрдээх, ийэ дойдуга бэриниилээх сомо5о гражданскай уопсастыба5а тумэр сыаллаах. Стандарт Россия норуоттарын ураты култуураларын уонна тылларын чвелун харыстыыр, сайыннарар суолу тутуьар. Араас норуоттар олохторун сэьэнин, ейдерун кууьун, уйул5аларын кэрэьитин тумэн, модун кууьурэр, сайдар судаарыстыба буолуохтаа5а тоьо5олоон бэлиэтэнэр.

Киьититии, сиэр-майгы кииллээх уерэх стандарда сайдыы суолун, тускутун, хайысхаларын уонна ньымаларын тобулары, уерэнээччи толкуйдуур, чинчийэр, айар кыахтарын арыйары эрэйэр. Бу уустук соруктары ситиьии уерэх предметин ис хоьоонун билии, ылыныы эрэ соругунан мунурдаммат, о5о билиини ылар, инэринэр ньымаларын бэйэтэ тобулар, баьылыыр эйгэтин уескэтэри эрэйэр.

Бырагыпаама Российскай Федерация Уерэ5ин министиэристибэтэ бигэргэппит литература уерэ5ин федеральнай судаарыстыбаннай стандардын методологиятын теруттэригэр уонна дидактика5а ирдэбиллэригэр оло5урар. О5ону уерэтэр, иитэр, сайыннарар улэлэрин саналыы тыыннаах ейунн-санаанан сонуннук тэринэллэрин эрэйэр.

Бырагыраама сурун тирэх методологическай теруттэринэн:

- барыта киьи туьугар туеруйэ, олох, киьи сэьэнэ. Бу туеруйэ искусство уонна киьи сыьыанын урдук мээрэйинэн киьилии буолууну, киьититиини билинэр, ол эбэтэр айымньы уонна киьи ис киэлилэрин духуобунас, иэйии умсул5анынан алтыьыннарыы киьиэхэ ураты дьайар куустээ5ин, киьи ейун-сурэ5ин хамсатар, уларытар, сана таьымна таьаарар кыахтаа5ын чорботор;

- уус-уран айымньыны о5о тус суолталаахтык, эстетичэскэй кэриннэринэн ылыныытын туеруйэтэ. Бу туеруйэ уус-уран литератураны киьи бэйэтигэр тус суолталаахтык ылыныыта эрэ, киьи ейун-санаатын хамсатар, уйул5а5а уларытыыны киллэрэр суолу арыйар кыахтаа5ын бэлиэтиир. Аа5ааччы айымньы эстетичэскэй, духуобунай кэриннэрин ырытан ылыныыта – кинини суруйааччылыы иэйии, уйул5а хамсааьыныгар, айар, айымньылаах таьымна киллэрэр, ойууланар оло5у, дьон уустук сыьыанын диринник хорутан керуугэ ке5улуур.

- уус-уран литератураны аа5ыы, ырытыы, ылыныы – ей-сурэх уустук улэтин быьыытынан керуу туеруйэтэ. Айаымньыны аа5арга киирии, аа5ыы, ырытыы – барыта киьи толкуйдуур, иэйэр, анаарар уустук психологическай дьайыыларын тиьигинэн ситиьиллэрин, учуутал, уерэнээччи, суруйааччы, уус-уран уобарастар ей-сурэх, уйул5а уустук алтыьыытыгар киирэллэрин туоьулуур.

Бырагыраама сыала, соруктара:

- аа5ыы култууратыгар дьулуьуу, аа5ааччыны иитии;

- уус-уран айымньы духуобунай ис кууьун, кэрэтин о5о бэйэтигэр тус суолталаахтык ылынар кыа5ын сайыннарыы;

- тереебут норуотун ийэ тыынын иитийэхтээбит сахалыы саннаах, айыы тыыннах киьини иитии;

- бииргэ олорор, аймах, уруу омуктар (эбээн, эбэнки, дьукээгир, долган, о.д.а.), нуучча уонна аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын аа5ар, ылынар кыахха киирбит, норуоттар утуе, до5ордоьуу сыьыаннаьыыларын – олох сайдыытын тутулун курдук ейдуур аьа5ас эйгэлээх, киэн ыырдаах ейдеех-санаалаах киьини иитиигэ дьулуьуу.

Бырагыраама бэлиэ ерутунэн тереебут дитература кууьунэн о5о ей-санаа, ис турук еттунэн сайдыыта – киьи тас эйгэни ылынар кыа5ын бары еруттэрин тэнинэн, табыгастаахтык дьуерэлээьини эрэйэр уратытын бол5омто киинигэр тутуу буолар.

Бырагыраама тутула уонна ис хоьооно

Бырагыраама тутула уонна ис хоьооно сыалын уонна соруктарын ситиьии тосхолугар эппиэттиир.

Аа5ыы ньымаларын, култууратын баьылаабыт киьини иитэргэ дьулуур о5о бэрт кыра сааьыттан тереебут норуотун тылынан уус-уран айымньытыттан, уус-уран литературатыттан силис тардан сайынна5ына эрэ, ситиьиилээх, кэскиллээх буолар терутэ ууруллар. Улэ сыала, соруктара маннайгы кылаастан са5алаан кэскиллээхтик, о5о ей-санаа, эт-хаан еттунэн улаатан иьэригэр дьуерэлээн, сайдыы тускулунан толкуйдаахтык, уерэтии-иитии бары еруттэрин сатабыллаахтык алтыьыннарар.

Бырагыраама тутула ус олуктаах:

1. Айыы киьитэ, ей-санаа тыллар олуга – 5 – 6 кылаастар. Манна улаатан эрэр о5о ис турук баьылыыр суолталаах ерутугэр – бэйэтин киьи быьыытынан билинэр, дьонтон уратытын бол5ойор, оло5ор бэйэтин киьи быьыытынан билинэр, дьонтон уратытын бол5ойор, оло5ор бэйэтин ис санаалара, иэйиилэрэ улахан быьаарар, кини таска кестер дьайыыларын араас еруттээхтик (утуе, меку) салайар. Бу олукка киьи ис туругун, уйул5атын дьайыыларын сиьилиир, сырдык, кэскиллээх еттугэр тардар айымньыларынан сирдэтии.

Бу кэрдиис кэми о5о уус-уран литератураны бэйэтигэр тус суолталаахтык, айымньыны эстетическэй ис номо5ор киирэн диринник ылынар кыа5ын сайыннарыыга ураты то5оостоох. Улаатан эрэр о5о литература5а, уус-уран тылынан айар дьарыкка ордук аьа5ас, ылынымтыа буолар.

Бу кэмнэ о5о уус-уран литература тыл искусствотын быьыытынан уратытын ейдеен-тейдеен, ырытан аа5ар дьо5ура арыллар. Уус-уран айымньыны, суруйааччыны кытта кэпсэтиигэ, сэьэргэьиигэ киирэр толору кыахтанар. Бу олукка литература туеруйэтин уус-уран айымньы ис киэлититтэн таьааран билиьиннэрии то5оостоох.

1. Меккуер олук (утуе сиэр, беппуруек меку буппэт меккуерун олуга) – 7 – 8 кылаастар. Улаатан эрэр о5о уонна улааппыт о5о ураты кииллэрэ утарыта харсыьар олуктара. Манна о5о ис туруга ити икки кэрдиис меккуеругэр киирэр, кини эмиэ да о5о, эмиэ да улахан киьи курдук сананыыга тардыстар ураты кэмэ. Уйул5ата, ис туруга утуе уонна меку меккуеругэр киирэр, кини майгыта-сигилитэ, дьайыылара тосту уларыйар, тереппуттэри да, учууталлары да соьутар араас утуе, меку дьайыылары онорор кэмэ. Онон, бу олукка бырагыраама тосхоло утуе, меку улуу меккуердэрин тоьо5олоон ойуулуур, сырдык, кэскиллээх еттугэр тардыьыннарар тыыннаах айымньыларынан таныллыбыт.

Бу кэмнэ уус-уран айымньыны аа5арга, ырытарга тирэ5ирэн, уерэнээччи сиэр-майгы кэриннэринэн тус бэйэтин санаатын, керуутун чопчулаан, итэ5этиилээхтик быьаарса, этэ уерэниитэ бол5омто5о ылыллар. Айымньы меккуердэрин ыатаран толкуйдуурга, онно айымньы суруллубут, ойуулуур кэмин уратыларын, суруйааччы дьыл5атын, оло5у керуутун сыьыаран ырытан улэлииргэ уерэнэр.

1. Ей-санаа оло5урар, суруннэнэр олуга – 9-10 кылаас. Бу олук биир еттунэн тумуктуур, иккис еттунэн идэ5э туьаайыылаах уерэххэ бэлэмниир аналлаах. Манна уерэнээччи аа5ааччы быьыытынан сайдыыта норуот оло5ун тыын меккуердэрин арыйар, ойуулуур уус-уран айымньылары ырытыьыы сиэринэн барар.

Уус-уран айымьылары киллэрии ус суолунан оноьулунна: аа5ыы уонна ырытыы (сурун); аа5ыы уонна сэьэргэьии; бэйэ аа5ыыта.

Бастатан туран, аа5ыы уонна ырытыы – бу сурун буолар, сиьилии аа5ыллар, ырытыллар айымньылар. Манна уус-уран еттунэн энкилэ суох, дьин тыл искусствотын кэринэр киирбит, норуот биьирэбилин ылбыт, норуот духуобунай, култууругай, историческай ейун, угэьин билиигэ, инэриниигэ тускулаах айымньылар киирэллэр.

Иккиьинэн, аа5ыы уонна сэьэргэьии – сурун жанр, тема, ис хоьоон, эстетическэй, духуобунай кэрин быьыытынан чугас, эбэтэр ураты керуулэри куоьар айымньыларынан таныллынна. Бу айымньылары аа5ыы уруокка да, кылааьы таьынан да ыытыллыан сеп, уратыта суруннэ киирбит сиьилии ырытыллар айымньы кэрэьэлиир, кскиллиир санааларын, иэйиилэрин кэнэтэр, диринэтэр аналлаах.

Усуьунэн, бэйэ аа5ыыта – икки инники испииьэккэ киирбит айымньыларга эмиэ жанр, тема, ис хоьоон, эстетическэй, духуобунай кэрин быьыытынан чугас, атылыы эбэтэр ураты керуулэри куоьар айымньыларынан танылынна.

Учуутал программа5а:

- бэйэтин керуутунэн биирдиилээн аымньылары (темалары) уерэтии тиьигин хамсатан, атастаьыннаран биэриэн сеп;

- то5ооьунан керен, сорох айымньылары олуктан атын туьумэххэ кеьеруен сеп;

- аа5ыы, сэьэргэьии, бэйэтэ аа5ыыта салааларга киирбит билинни литература айымньыларын, педагогическай, психологическай кедьуустэринэн быьааран, атын айымньыларынан уларытыан сеп;

- айымньылар чаастарын аттаран биэрэр.

Программа5а уус-уран айымныны талан киллэрии:

- уус-уран еттунэн энкилэ суох, дьин тыл искусствотын кэринэр киирбит, норуот биьирэбилин ылбыт, норуот култуурунай, историческай ейун, угэьин билиигэ, инэриниигэ тускулаах айымньылар;

- ис хоьоон еттунэн киьини сырдыкка, кэскиллээххэ куоьар, ей-санаа арыллыытын, иэйии, уйул5а чэбдигириитин тускулуур гуманистическай, духуобунай тыыннаах айымньылар;

- уерэнээччилэр саастарынан сурун уратыларыгар, уус-ура литератураны ылыныы психологическай кэриннэригэр эппиэттиир айымньылар;

- бииргэ олорор аймах, уруу омуктар (эбээн, эбэнки, юкагир, долган, о.д.а), нуучча уонна аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын утуе тыынын кытта алтыьыннарыыга тускулаах айымньылар.

Кемелте оскуола5а аа5ыы уруогар маннык сорук турар:

- уерэнээччи айымньыны бутуннуутун ейдеен баран, чааьынан арааран аа5ар, ону бэйэ-бэйэтин кытта сибээстээн ейдуур;

- аахпыт айымньыларын аатын, ааптарын билэр;

- айымньы геройдарын аатын булар, учуутал кеметунэн кинилэр майгыларын-сигилилэрин быьаарар;

- араас событиены, айыл5аны хоьуйар ньыманы билэр.

Итини таьынан, о5о иннибэккэ, сепке ейдеен, хоьоонноохтук аа5ар дьо5ура сайдар. Аа5ыы уруога о5о тыла сайдарыгар, байарыгар улахан кемелеех, аахпыты дьууллэьэн, кэпсиир уонна кэпсэтэр тыла тупсар. Улахан бол5омто аахпыты киьи ейдуур гына утумнаан кэпсиир дьо5ур сайдарыгар ууруллар.

Онон аа5ыы уруога уерэнээччи оскуоланы бутэрэн барарыгар кинигэни, хаьыаты, сурунаалы бэйэтэ аа5ан ейдуур киьи буоларыгар бэлэмниир.

Бары уерэтэркылааска быьаарыылаах аахтарыы ньымата туттуллар. О5о аахпыты учугэйдик ейдууругэр аа5ыах иннинэ кылгас киирии кэпсэтиьии (бэсидэ) улахан суолталаах. Киирии кэпсэтиьии айымньы ис хоьоонугар эбэтэр кэрэхсэбили уескэтэр соруктаах ыытыллар.

Айымньыны ейдуургэ ыарахан тыллары, тыл кырааскатын быьаарыллар. Сурун суолталаах тыллары киирии кэпсэтиьиигэ, оттон ойо5ос суолталаах тыллары аа5ыы да, ырытыьыы да кэмигэр быьаарыллар, сорох тылы о5о быьаарыыта да суох текстэн сирдэтэн ейдуен сеп.

Бастаан уус-уран айымньыны барытын эбэтэр чааьынан дор5оонноохтук аа5ар ордук. Айымньы уус-уран умсул5анын сутэрбэт туьугар бастаан учуутал бэйэтэ аа5ар. Онтон о5олор аа5аллар, онно сурун бол5омто о5о ис хоьоонун ейдеен аа5арыгар ууруллар.

Айымньыны чааьынан ырытыы кэмигэр таарыччы тыл суолтатын быьааран иьиллэр. Чааьынан ырытыы кэнниттэн быьа тардыы ис хоьоонун о5о бэйэтин тылынан кэпсиир, итинник ырытыыта суох ейунэн хаалыылаах о5о ситимнээн кэпссири кыайбат.

Айымньыга кестер дьон быьыытын-майгытын кемелте оскуола о5ото судургутук эрэ ейдуур, диринник, чуолкайдык анализтыыр кыаллыбат суол. Ол эрээри о5ону айымньы, герой туьунан бэйэ санаатын, сыанабылын суруйарга уерэтиллэр.

Хоьоону аа5арга бол5омто эмиэ ууруллар. Хоьоонноохтук аа5арга этии грамматическай тутулун быьаарыллар, олсептеех сиргэ тохтуурга, куолаьы сатаан уларытарга кемелеьер. О5о хоьоону этиинэн буолбакка, строканан аа5ар идэлээх, онно айымньы ейдебулэ токуруйар. Ол иьин текси бастаан тус-туспа этиигэ арааран анализтыыр сеп. О5олор бэйэлэрэ аа5аллара ол кэнниттэн ис хоьоонноох буолар.

Литература теориятыттан сорох термин, ейдебул эмиэ киирэр, ону табыгастаах айымньыга уруок этабын курдук аттаран бэриллэр.

Бырагыраама5а нойосуус уерэтэр айымньы испииьэгэ бэриллэр,ону учуутал керен уларытан, эбэн-ке5урэтэн туттуон сеп.

Аа5ыы: Уерэх сылын санатыгар, ортотугар уонна бутуутугэр аа5ыы техниката бэрэбиэркэлэнэр. Тиэкис урут аа5ыллыбатах уонна о5о кыа5ын иьинэн буолар. Сыл бутуутугэр аа5ыы тургэнэ мунуутэ5э маннык буолуон сеп:

5 кылаас- 45-60 тыл;

6-7 кылаас – 70-80 тыл;

8-9 кылаас – 90-100 тыл;

10 кылаас – 100-120 тыл.

Кылаас: 7

Туьаныллар учебник: «Тереебут литературабыт. 6 кылаас». Ааптардар: П.И.Оконешникова, Е.М.Поликарпова, С.Г.Гоголева

Нэдиэлэ5э 2 чаас. Сылга 68 чаас.

1. Аа5ар дьо5ур сайдыытын тускула – уус-уран айымньыны тус суолталаахтык ылыныы кууьунэн дириниир. Манна 6-с кылааска уерэнээччи айымньылаах аа5ааччы кэрининэн сайдыытыгар тирэ5ирэн, айымньы проблемаларын, меккуерун ырытан, суруйааччы керуутун, сыьыанын, керуутун олохтоохтук быьаарар таьымнар. Уус-уран тыл, уобарас, проблема, тиьигин ырытар, тумуктээх толкуйга тиийэр суолга уктэнэр. Уус-уран айымньыны ылыныы эстетичэскэй кэриннэнэр. Онон 7 кылааска о5о:

- айымньылаах аа5ыы ньымаларынан айымньыны ырытыы араас керуннэрин, ньымаларын баьылыыр;

- уус-уран айымньыны аа5ыыга олохтоохтук умсугуйар, аа5ыыга тардыстар, уус-уран айымньыны ырытыыттан олох уустук кестуулэрин быьаара уерэнэр.

2. Санарар сана сайдыытын тускула – о5о тылынан ситимнээх санатын тиьиктээхтик сайыннарыы. 7 кылааска уерэнээчи 6-с кылааска ылыммыт уеруйэхтэрин салгыы сайыннарыы ситиьиллэр. О5о кэпсээьин бары керунун барытын ырытан, бэйэтин санаатын сыьыаран, быьааран кэпсиир дьо5уру баьылыыр. Айымньы ойуулуур-дьуьуннуур ньымаларын ис номохторун, тиэкискэ ылар суолталарын ырытан, тылынан быьааран биэрэр кыахтанар. Айымньылаах, айан кэпсээьин ньымаларын таба туьанар, сэьэргэьиигэ бэйэтин санаатын этэр.

3. Суруйар дьо5уру сайдыытын тускула – айар, айымньылаах ньымаларынан сурук тылын салгыы сайыннарыы, сурук тылын уеруйэхтэрин оло5урдуу. Проблемнай кэриннээх ейтен суруйуулар, уобарастары ырытыы, уус-уран ньымалар суолталарын быьаарыы, таба туьаныы. Мэтириэти, герой характеристикатын, уус-уран ньымалары быьаарыы, бэйэ улэтигэр туьаныы, литературнай диктант, аахпыттан суруйуу, кыра кэриннээх айар уонна ейтен суруйар дьо5урга сыьыарыы.

4. Литературнай билии, дьо5ур сайдыытын тускула – фольклорнай айымньы уус-уран ньымаларын билиьиннэриини диринэтии. Норуот ырыата-тойуга, олонхо. Автор (суруйааччы) туьунан ейдебулу диринэтии. Автор – уобарас - -аа5ааччы ситиминэн уус-уран айымньы сюжетын, сюжет олуктарын (элеменнэрин), айымньы композициятын ырытыы.

Герой, персонаж туьунан ейдебулу меккуеннээх, утарыта уобарастар тыл-ес, ис турук, уйул5а, дьайыы еттунэн кестуулэрин суруйааччы айар ньымаларын тиьигинэн билиьиннэрии.

Суругунан уус-уран литература керуннэрэ, жанрдара, кинилэр уус-уран уратылара. Айымньы айыллар кистэлэнэр сыьыаннаахейдебуллэр: хоьоонунан уонна кэпсээнинэн этии уратылара (аллитерация, ритм, рифма, строфа, олук, техтеруйэн этии; сэьэргээьин, ойуулааьын, диалог, монолог); айымньы геройа уонна быьыы-майгы сайдыыта; айымньы сюжета уонна тутула; ойуулуур-дьуьуннуур ньымалар (уус-уран быьаарыы, кубулуйбат быьаарыы, тэннээьин. Хатылааьын, тыыннаа5ымсытыы, омуннааьын, кыратытыы; холуйан этии, кубулутан этии, ханалытан этии); автор сыьыанын арыйар ньымалар: кер-кулуу, хаадьы (юмор), элэк, э5э (ирония), сатира.