Реас Алексеевич Кулаковскай «А5ам оло5о» диэн айымньытын 9 кылааска үөрэтиигэ эбии матырыйаал.

Аргунова Марианна Васильевна

саха тылын уонна литературатын учуутала

"Е.П.Сивцев аатынан 2 Хомустаах орто оскуолата"

Нам улууһа

Үлэм темата: Реас Алексеевич Кулаковскай «А5ам оло5о» диэн айымньытын 9 кылааска үөрэтиигэ эбии матырыйаал.

Үлэм сыала:

1. А.Е.Кулаковскай оло5о уонна айар улэтэ биир ситимнээ5ин итэ5этии, кини аатын үйэтитии, билиӊӊи ыччакка тириэрдии;

2. Төрөөбүт норуот оло5ун, историятын, культуратын, үгэстэрин, сиэрин - майгытын арыйыы;

3. Үөрэнээччи айымньылаахтык толкуйдуур уонна айар дьо5ура тобулларыгар суол арыйыы;

Үлэм проблемата: Билиӊӊи ыччат литератураны аахпат буолуута, суруйааччыларбыт олохторун, айар үлэлэрин интэриэһиргээбэт, умсугуйан, хасыһан үөрэтиитэ суо5ун кэриэтэ.

Үлэм актуальноһа: Суруйааччы, фольклорист, учуутал Реас Алексеевич Кулаковскай быйыл төрөөбүтэ 100 сылын көрсө;

Үлэм соруктара:

1. Реас Алексеевич Кулакоскай «А5ам оло5о» диэн сэһэнин аа5ыы, үөрэтии, ырытыы;

2. А.Е.Кулаковскай туһунан араас матырыйааллары хомуйуу;

3. О5о билэр - көрөр дьо5урун сайыннарыы, үөрэнэр ба5атын кө5улээһин;

4. А. Е.Кулаковскай Саха сирин кэрийбит, айанньыт буоларын сырдатыы;

5. Суруйааччы айымньытын иитэр суолтатын бэлиэтээһин;

Үлэм практическай суолтата: Саха литературатын уруогар Кулаковскайдар олохторун, айар улэлэрин сырдатарга эбии матырыйаал, учууталларга көмө буолуон сөп.

Билиӊӊи уустук, саха норуота өлөр - тиллэр, Орто Дойдуга дьоһуннаахтык олороро-олорбото торумнанар кэмигэр улуу киһи А.Е.Кулаковскай үйэлэри унуордуур, өйү - сүрэ5и өрүкүтэр айымньыларын кэнчээри ыччаппытыгар дириӊник тиэрдии учуутал биир дьоһуннаах соруга.

А.Е.Кулаковскай биэс о5отуттан олох араас эрэйдэрин – муннарын туораан, со5отох ордон хаалан, уһун уйэлэммит эрэйи аас диэн төлкөлөөбут уола Реас Алексеевич Кулаковскай «А5ам оло5о» диэн айымньыта саха литературатын уруогар 9 кылаастарга былаан быһыытынан үөрэтиллэр. Бу айымньытыгар уола а5атын улэтин – хамнаһын, айар улэтин уонна айанын туһунан суруйбут. Сахабыт сирин норуотун оло5ун, историятын, культуратын, угэстэрин, сиэрин - туомун туһунан бэлиэтээһиннэрэ үөрэнээччи бары өттунэн дьо5ура сайдарыгар суол арыйар. Бу айымньыны үөрэтэргэ мин сүрүн бол5омтону Кулаковскайы айанньыт быһыытынан көрдөрөргө уурабын. Реас Кулаковскай суруйбутунан а5ата ханан сылдьытын барытын испиһэктээн ылан, Саха сирин картатыгар о5олорго бэлиэ ууран көрдөрөбун. Мин бу улэбэр А.Е.Кулаковскайы сылайары билбэт айанньыт быһыытынан сырдатыахпын ба5арабын.

Айан… Айанньыт…

Өксөкулээх Өлөксөй эдэр эрдэ5иттэн биир сиргэ өр тулуйан олорбот киһи эбит. О5о сааһыттан норуот тылынан уус – уран айымньыларын истэн улааппыт буолан, саха норуота итэ5элин, үтүө үгэстэрин, сиэрин – туомун, хомуйуутунан эрдэттэн дьарыктаммыт. Дьэ ол иьин төрөөбут Сахатын сирин буус – бутуннуутун кэрийбит. Суруйан хаалларбытыттан көрөн, аа5ан таһаарбыттара сир шарын икки анарда эргийбитигэр тэннэһэн тахсыбыт. Ол курдук сатыы 500 биэрэстэни, табанан – 17640, атынан – 48200, борокуотунан, тыынан уонна болуотунан устан 28700, тимир суолунан 13100 биэрэстэлээх сири, барыта 108160 биэрэстэни айаннаабыт. Бу айанын усталаах – туоратыгар төһөлөөх эрэйи – муну, кыһал5аны көрбутэ буолуой? Хас төгул аччыктаан – хоргуйан, буур5а5а мунан – тэнэн, ууга туһэн өлө сыспыт эбит.

Биирдэ Абыйга айаннаан иһэн, мунан, ачыыктаан өлө сыһар, ол да буоллар, тиийиэхтээх сирин диэки баран иһэр. Биэс тууннээх кун байааттаннаан, хайа тэллэ5эр киирэн, кыһын тохтоон ааһар эбэнки тордо5ун булан үөрэр. Ону – маны көрдөөн, этэрбэс алдьаммыт уллуна быра5аллыбытын булбут, таба сыар5ата хаалбытыттан ата5ын быатын сүөрэн ылбыт. Итилэри сууйан – тараан, хаста да оргутар да, ол астара сымнаабатах. Аһыан ба5арара сурдээх буолан, астарын кыра гына – гына кырбаан сиэбит. Сотору буолаат били «аһа» курта5ын ыарытыннаран, аалан муннаан киирэн барбыт. Өлө сыһан баран, дьону булан тыыннаах ордор. Арай онно ити астары сиэбэтэх буоллун. Оччо5о курта5ынан ыалдьан өлбөккө өссө уһуннук олорон, төһөлөөх элбэ5и суруйуо, уйэлээ5и айыа этэй?! Төһөтун да иһин тыыннаах хаалар туһугар, олох иһин охсуһуу бастын холобурун көрдөрбут дии саныыбын.

Кини тиийэ сылдьыбыт: Витимнэ, Усуйаана5а, Булунна, Хамчаакыга, Аллайыаха5а, Верхоянскайга, Лаамыга уо.д.а. төрөөбүт алааһыттан кыраман ыраах сытар сирдэргэ. Ол былаһын тухары онно олорор дьон олохторугар – дьаһахтарыгар туох уратылаахтарын, тылларын – өстөрун хомуйар, бэйэтин саӊа хоһооннорун аа5ан кундулуур эбит.

Биирдэ хоту сылдьан, ыалга аччык хоммутун туһунан кэпсэнэр. Ол дьон угэстэринэн, аһыы олорон ыалга киирдэххинэ, ыныртарыыта суох олорон аһаабытынан барыахтаах эбиккин. Ону Кулаковскай билбэккэ, хаһан ыныралларын кэтэһэ - кэтэһэ, хоьооннорун аа5а, кэпсии олорбут. Оннук угэс баарын мин эмиэ сана билбитим.

Кини биир сиргэ хастыыта да сылдьар угэстээх эбит. Ол курдук аан дойдуга аатырбыт Өймөкөөн улууһугар хас да төгул тиийэ сылдьыбыт. Онно барарыгар биьиги улууспут хатын чараннарынан киэргэммит Мэнэ- Алданынан, алла турар Саһыл бөһүөлэгинэн ааспыт. Мин төрөөбут - үөскээбит дойдум Кириэс -Халдьаайы айан суолуттан туора сытар да буоллар, А.Е.Кулаковскай анаан-минээн кырдьа5астары кытта көрсөн, хонон-өрөөн, кэпсэтэн - ипсэтэн барбыт. Амсахы диэн сиргэ Атаковтар диэн ыалга кэлэн туспут. Манна кэлэн ааттаах кэпсээннээх Бэскилээх Уйбаан диэн о5онньору кытта икки куну быһа сэһэргэспит да то5о эрэ астымматах. Ол иһин "Хонкудай" алааска олорор Баьылай Охлопков - Туһахта Уйбаан диэн о5онньорго тиийэн эмиэ икки хонугу быһа кэпсэппит - ипсэппит. Кулаковскай истэ-истэ кумаа5ыга суруйан иһэр эбит. Ол тумугэр "Модьуку Төрөнөх" диэн уьуйээммит "Научные труды" диэн улэтигэр киирбит.

А.Е.Кулаковскай кэрийбит төрөөбут улууһун аттыгар ыаллаа сытар сирдэри барытын, тиийбит будулуйар буур5алаах, тамаһыйа суурэр табалаах хотугу улуустарга, тиийбит кини Лаамыга, Хамчаакыга, тиийбит Сахабыт кыраайын со5уруу сиригэр - уотугар.

Дьэ, ити курдук оччотоо5у кэмнэ, суол - иис мөлтөх эрдэ5инэ, туохтан да толлон турбат хорсун сырыылаах айанньыт, кэргэнин, о5олорун дьонно быра5а - быра5а барарын, то5о наар айаннаан тахсарын кэргэнигэр Дуня5а маннык быһаарбыт эбит: " Мин улэм хойут үөрэх туругурда5ына, сөптөөх сыанабылы ылыа5а. Норуот, былааһы бэйэтин илиитигэр ылла5ына сыаналыа. Кини сыанабыла, кырдьык, бутэһиктээх буолуо5а. Эрэнэбин, норуот мин улэбин сириэ суо5а. Хай5аабата5ына, мун саатар, матырыйаал быһыытынан туһаныахтара".

Кулаковскайдар Кириэс - Халдьаайыны кытта сибээстэрэ.

Айар тыл а5ата Алексей Елисеевич Кулаковскай уола Реас Алексеевич Кулаковскай мин төрөөбут дойдубар, Кириэс - Халдьаайыга, төһө да биир сыл улэлээтэр үөрэппит о5олоругар үтүө өйдөбулу хаалларбыт. Ол курдук киниэхэ үөрэммит педагогическай улэ ветерана, РСФСР үтүөлээх учуутала Дарбасов Пантелеймон Романович учууталын туһунан бу курдук ахтар: "Реас Алексеевич учугэйдик үөрэтэрин таһынан, о5олор ортолоругар киирдэ5инэ, бэрт элбэх кэпсээннээх, сэһэннээх, сайа5ас киһи этэ. Ону сэргэ кини физкультураны, спорду, булду сөбулуурун, саха биллиилээх дьонун туһунан бэрт элбэ5и кэпсиирин умсугуйан туран истэрбит. Кини биирдэ пьеса5а Кукур Уус оруолун бэркэ уутугар - хаарыгар киирэн оонньообутун уонна о5олор драмкуруьуоктарын салайарын өйдөөн хаалбыппын." Ити курдук, Р.А.Кулаковскай үтүө аата үөрэппит о5олорун өйдөругэр - санааларыгар билиннэ диэри сылдьар.

Онтон Реас Кулаковскай уола Атос Реасович Кириэс - Халдьаайыга үөрэммитин маннык ахтан суруйар: " Мин Кириэс - Халдьаайы оскуолатыгар биир үөрэх сылыгар, 1947-1948 сыллаахха үөрэнэ сылдьыбытым. Эдьиийим Раялыын биир кылааска үөрэнэр этибит. Кылааспытыгар олус элбэх этибит. О5олорбуттан өйдөөн хаалбытым Толмачев Вова, Иванов Ваня, Соловьев Коля, Андросов Вася, Захаров Вася уо.д.а. Ити о5олортон Соловьев Коля Дьокуускайга иккис оскуоланы кыьыл көмус мэтээлинэн бутэрбитэ. Захаров Вася (убаастабыллаах Василий Петрович) физкультура учуутала буолбута. Остуол тенниһигэр Дальнай Востокка биллэр тренер. Кини чиэһигэр Чурапчыга остуол тенниһигэр курэхтэһии сылын аайы ыытыллар. Вася быарынан ыалдьан эрдэ өлөн туораабыта. Андросов Василий Семенович Дьокуускайдаа5ы педучилищены 1959с бутэрбитэ. Мин а5ам саас халлаан ылаарбытын кэннэ детдом о5олорун мо5отойдото илдьэрэ. Онно биир мо5отой суон со5ус тииккэ тахсан баран туспэт. Вася ыттан тахсан, туһэриэм диэбитэ да, тииккэ ыттыбытынан барда. Мо5отой ыксаата. Тиити таннары сурулаата да, Вася хоонньугар дьылыс гынан хаалла. Уолбут сарылаабытынан хаарга кэлэн "пөс" гына тустэ уонна кулэ-кулэ төкунуйэ сырытта. Онно а5ам кэлэн ырбаахытын анныттан мо5отойу тутан таһааран ыраах быра5ан кэбистэ. А5ам ханнык предмети биэрэрин өйдөөбөппун. Ол гынан баран наар детдомна сылдьарын өйдуубун уонна о5олору мунньан остуоруйалыыр этэ. Уу чуумпуга Гримм, Перо, Андерсон остуоруйаларын Граф Монте Кристоны кэпсиирин кэлин анаара өйдуубун. А5ам сарсыарда эрдэ туран, суурэр идэлээх, кэлин гимнастиканан дьарыктанар этэ. Улахан кылаас о5олоруттан ойуччу кэрэ киһинэн Саша Егоров буолара. Кини биһигиттэн улахана, бэйэтэ учуутал курдук киһи этэ. А5абын кытта кэпсэтэллэрин ейдуубун. Кинилэр хардарыта убаастаһар дьон быһыылаахтара. Биирдэ Саша ата5ын өлөрөн балыыһа5а киирбитэ. А5ам онно олус долгуйбутун өйдуубун. Олохпор биир улахан тугэн кэриэтэ буолбута. Ол кэмнэ пионерга киирии буолбута. Көрүдүөргэ оскуола о5ото барыта стройдаан турбута. Онно анда5ар эттибит:" Я юный пионер Советского Союза перед лицом своих товарищей торжественно клянусь" диэн эрдэхпинэ, кэннибэр Егоров Саша "Ок, Атос саната улаханыын!" диэн үөртэ уонна кыһыл хаалтыспын моонньубар баайбыта. Ол умнуллубат тугэн. Мин элбэх оскуолаларга үөрэммитим да, Кириэс - Халдьаайы олохпор үтүө өйдөбулунэн иӊэн хаалбыт".

ТҮМҮК:

Улуу киһи Өксөкүлээх Өлөксөй, кырдьык да, барытын хайдах буолуохтаа5ын өтө көрбут курдук эппит. Өр сылларга кини айымньылара, аата - суола биллибэккэ сыппыта. Билигин кини тонору - хатары, аччыктыыры - хоргуйары, өлөру - тиллэри аахсыбакка туран айаннаан, элбэх сири кэрийэн, хомуйбут тапталлаах норуотун үтүө угэстэригэр, сиэригэр - туомугар, бэйэтэ эппитин курдук, саха дьоно барыта, ол иһигэр уунэр кэнчээри ыччат үөрэнэбит, иитиллэбит.

Уопсайынан, литература уруоктарыгар ахтыылары киллэрэн, о5олорго кэпсээтэххэ о5олор ордук сэргииллэр, кинилэргэ тиийимтиэ буолар. Ол иһин айымньылары оло5у кытта сибээстээн үөрэтэ сатыыбын.

Тумуктээн эттэххэ, саха литературатын төруттээччи, туохтан да иннэн турбат хорсун сырыылаах айанньыт киһибит А.Е.Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй үтүө, сырдык аата уйэлэр тухары умнуллубатын, кэрэ айымньылара, элбэх эрэйи көрсөн хомуйбут матырыйааллара саха дьонун, ыччатын үтүө5э, сырдыкка үөрэтэ, иитэ турдуннар!

Туһаныллыбыт литература:

1. "А5ам оло5о", Р.А.Кулаковскай, Дьокуускай, 1991с.

2. "Айар тыл а5ата" В.Б.Окорокова, Е.М.Поликарпова уо.д.а. Дьокуускай, 2002с.

3. "Оскуола биһиги сурэхпитигэр" сборник, Дьокуускай, 2004с.

4. "Мин Кулаковскайым" сборник, Дьокуускай, 2002с.