Сабактын иштелмеси

Үндүү жана үнсүз тыбыштардын алга жана артка карай ээрчип үндөшүүсү жана окшошуп өзгөрүүсү

11-класс

Кыргыз тили

Сабактын темасы:

Үндүү жана үнсүз тыбыштардын алга жана артка карай ээрчип үндөшүүсү жана окшошуп өзгөрүүсү

Эпиграф

• Кептеги тыбыштар үн түйүндөрүнүн дирилдегени менен өпкөдөн чыгып келе жаткан абанын агымынын сүйлөө органдарыбызга сүрүлүшүнөн пайда болот.
• Т.К.Акматов
• Келдим, көрдүм, жеңдим. Гай Светоний

Сабактын максаты:

• Үндүү жана үнсүз тыбыштарга мүнөздүү белгилерди,аларга фонетикалык талдоо жасоону үйрөнүшөт,эске салышат;
• Үндүүлөрдүн алга жана артка карай үндөшүүсүн айырмалап айтып бере алышат;
• Үнсүздөрдүн алга жана артка карай үндөшүүсүн аныктап,түшүндүрүп бере алышат;

Үндүү тыбыштар ,алардын мүнөздүү белгилери

• Үндүү тыбыштар  - акустикалык жагынан шыбышка караганда музыкалык тону басымдуу тыбыштар. Алар муун түзүү касиетине ээ.
• Үндүү тыбыштарды чыгарганда (артикуляциялаганда) өпкөдөн чыгып келе жаткан аба агымы тыбыш органдарынын тоскоолдугуна учурабай, үн түйүндөрү гана кыймылга келип, дирилдейт.

Үнсүз тыбыштардын жаралышындагы анатомия-физиологиялык жалпы шарттары

1) тыбыш органдарында тыбыш пайда кылуучу тоскоолук болбойт; 2) аба агымы алсыз болот; 3) жалпысынан тыбыш органдары чыңалган абалда турат. Үнсүз тыбыш негизинен тил, эрин жана жумшак таңдайдын тыбыш жасоо учурундагы абалына жараша классификацияланат.

Сингармонизм

• Үндөштүк бул гректин sin – “бирге” + harmonia – “үндөшүү”, “окшошуу” деген сөздөрүнөн алынган. Бул тыбыштардын фонетикаморфологиялык кубулжума, татаал, ырааттуу жана системалуу кубулушу. Кыргыз тилинде бир сөз ичиндеги, кээде сөздөрдөгү, айрым учурда сүйлөмдөгү баардык үндүү тыбыштар бир ырааттуулукка келип айтылат. Чечмелеп айтканда, үндүүлөрдүн жоон-ичкелигине, кең-кууштугуна, эринчил-эринсиздигине (жалжагайлыгына) жараша болот. Мында үндүү тыбыштардын таасири менен үнсүз тыбыштар да өзгөрүүгө учурайт. Ошол себептен аны мыйзамдардын мыйзамы же суперсегменттик системалык көрүнүш деп айтууга да болот.

Сингармонизм

• Кыргыз тилинде уңгу менен мүчөдөгү баардык тыбыштардын бирибири менен үндөшүп айтылышы кыргыз тилинин морфологиялык түзүлүшү менен тыгыз байланышта экендигинен кабар берет. Кыргыз тилинде үндүү тыбыштар тилдин горизонталдык абалы (жооничке), жаактын ачылышы (кең-кууш), эриндин катышы же чормоюшу (эринчил-жалжагай) классификациялангандыктан, үндөшүү – таңдай же тил жана эрин күүсү болуп экиге бөлүнөт. Таңдай же тил күүсү боюнча сөз ичиндеги үндүүлөрдүн жалаң жоон (тил арты) же жалаң ичке (тил алды) болуп айтылышы эсептелинет. Мисалы: жылкы, турмуш, топчу, сагызган, жолоочу, кийик, жибек, үлпүлдөк, күбөлүк, өрдөк, өзгөрүш.

• Эрин күүсү боюнча бир сөз ичиндеги үндүүлөрдүн жалаң эринсиз (жалжагай) болушу же жалаң эриндүү (чормогой) болушу менен мүнөздөлөт. Мисалы: көгүчкөн, тоголок, күкүк, курулуш, чегиртке, чыпалак, кереге, тескей. Таңдай же тил күүсү эрин күүсүнө караганда төл сөздөрдө, ошондой эле уңгу менен мүчөдө да туруктуу. Эрин күүсү бир аз солгунураак, ошондон улам таңдай күүсү боюнча үндүүлөр үндөшүп, эрин күүсү боюнча окшошпой калышы ыктымал. Мына ушул белгисине карата үндөштүк – толук үндөштүк жана толук эмес (жартылай же жарым-жартылай) үндөштүк деген түрлөргө ажырайт.

Үндөштүк закону

• Мисалы:1) төгөрөк, мөлмөл, тоголок – булар толук үндөштүк, анткени сөздөгү үндүүлөр эки (же үч) көрүнүш боюнча:
• 1. тилге карай – ичке (төгөрөк, тоголок);
• 2. эринге карай – эриндүү (төгөрөк, мөлмөл, тоголок);
• 3. жаакка карай – кең [ө, о] болуп айтылды. Эрин күүсүнүн туруктуу жана күчтүү сакталышы боюнча кыргыз тили башка тилдерден айырмаланат. Азыркы кыргыз тилиндеги созулма үндүүлөр да (кыска үндүүлөрдөй эле) таңдай жана эрин күүсүнө баш иет: жээкте, күүлөр, тоого, тоолуктар, жайлоого. Бир эле сөздө (төл сөздө) эринчил үндүү да, эринсиз үндүү да катар келген учур бар: буудай, узак, жумуртка. Кыргыз адабий тилиндеги үндүү тыбыштардын үндөштүк мыйзамына төмөндөгү мисалдар көрсөтмө боло алат.

Жоон үндүүлөр

Үндүү тыбыштар

Сөздүн башкы муунундагы үндүүлөр

Сөздүн кийинки муунундагы үндүүлөр

а, аа

Жоон үндүүлөр

Мисалдар

а, ы, о, у

ы

ы, а, о, у

балапан, жайлоо, сагызган, балмуздак, карышкыр, аары

у, уу

у, а, ы, о

о, оо

жылкычы, кызылча, ырыскылуу, ыракмат, кыламык

булут, улак, уламыш, балалуу, бакырчаак, кунак

о, у, а, ы

торгой, топурак, жолоочу, бороондой, болжолдуу, тоорумай

Ичке үндүүлөр

Ичке үндүүлөр

э(е), ээ

и

э, и, ү, ө

термечик, кереге, кескелдрик, экинчи, элечек, жээкте

и, э, ү, ө

ү, үү

жигит, жетекчилер, көзөнөк, үлпүлдөк

ө, өө

ү, ө

бүгүн, мүчөлөрдүгү, өзгөрүш, үндөшүү, күүгүм

ө, ү

Көпөлөк, өтүкчөн, өрөөн, көпүрө, төртүнчү, сөздөргө

Сингармонизмдин түрлөрү

• Үндөшүү өзүнүн багыты боюнча прогрессивдүү7 жана регрессивдүү8 болуп бөлүнөт. Алдынкы үндүүгө карай арткы үндүүнүн окшошуусу прогрессивдүү деп талат. Мындай үндөшүүгө жогорудагы келтирилген мисалдар да күбө жана үндөшүүнүн бул көрүнүшү арбын учурайт. Ал эми регрессивдүү үндөшүү сейрек болот жана арткы үндүүлөрдүн алга карай үндөшүүсү айтылат: бир+өө→бирөө (орф. бирөө) – мында арттагы [өө] тыбыштар өзүнүн мурдагы [и] тыбышын [ү] тыбышына – үндүү тыбышка өтүшүнө эринчил [б] тыбышы да таасир этти. Бул+күн→бүгүн. Бул жерде [ү] тыбышынын таасири менен [у] тыбышы [ү] тыбышына өттү.

ҮНСҮЗ ТЫБЫШТАР (КОНСОНАНТИЗМДЕР)

• Өпкөдөн чыгып келе жаткан аба агымы тыбыш жасоочу мүчөлөрүбүздүн бул же тигил жеринде тоскоолдукка учурап, анан мейкиндикке чыгат. Бул үнсүз тыбыштарды жаратат. Алардын негизин шыбыш түзөт. Дал ушунусу менен алар бири экинчиси менен айырмаланат. Азыркы кыргыз тилинде 25 үнсүз тыбыш бар [б, п, к, г, д, т, з, с, ж, ш, ч, х, м, н, ң, л, р, й, в, ф, ц, щ, кь, гь, жь]. Үнсүз тыбыштар үндүү тыбыштарга караганда сан жагынан көп жана жасалышы ар түрдүү. Ошондон улам аларды бөлүштүрүү, классификациялоо бир кыйла татаал жана оор.

Үнсүз тыбыштар

• I. Шыбыш менен үндүн катышына карай. www.bizdin.kg 32 II. Жасалуу орду боюнча III. Жасалуу ыгына карата. Шыбыш менен үндүн катышына карай алсак, чечмелеп айтканда, шыбыш жасоочу, чыгаруучу тоскоолдуктар тыбыш жасоочу мүчөлөрүбүздүн ар кайсы жеринде булчуңдарыбыздын ар түрдүү абалы жана даражасы менен шартталган. Дал ушул көз караштан алганда үнсүздөр: 1) каткалаң (эң күчтүү) үнсүздөр (п, т, с, ш, ч, к, кь, х, ф, щ, ц,); 2) жумшак (же алсыз) үнсүздөр (б, в, д, з, ж, жь, г, гь); 3) уяң (же эң алсыз) үнсүздөр (м, н, ң, л, р, й) болуп ажырайт. Үнсүз тыбыштар негизинен жасалган ыгы боюнча бөлүштүрүлөт. Үнсүз тыбыштардын жасалыш орду боюнча дегенде бул же тигил тыбыштын тыбыш жасоочу мүчөлөрүбүздүн кайсы жеринде жасалгандыгы эсепке алынат.

Бул боюнча алар мындайча бөлүнөт:

• Эринчилдер (эрин-эринчилдер же кош эринчилдер) [б, м, п].
• Эрин-тишчилдер [в, ф].
• Тишчилдер [д, т, з, с, н, л, ц].
• Уччулдар [ж, ш, р, щ].
• Орточулдар [жь, ч, й].
• Артчылдар [г – гектар, кереге; к – кино, китеп, х, ң].
• Түпчүлдөр [г – карга, к- мыкты].

Жасалыш ыгы

• Жарылмалар [б, п, д, т, г, к, кь].
• Африкаталар [жь, ч, щ, ц].
• Жылчыкчылдар [з, с, ж, ш, г, х, в, ф, л, й].
• Мурунчулдар [м, н, ң].
• Дирилдеме [р].
• Үнсүздөрдүн каткалаң жана жумшактыгы – алардын коррелятивдүү белгиси. Каткалаң жана жумшак үнсүздөр үн түйүндөрүнүн иштешине байланыштуу ажыратылат

Ассимиляция.

• Сөздүн курамындагы айкалыша, жанаша турган үнсүздөрдүн акустико-артикуляциялык жактан бири экинчисине жакындашып, окшошуп айтылышы ассимиляция (лат. assimilation – «окшошуу») деп аталат. Кыргыз тилинде окшошуунун (үнсүздөрдүн жасалыш ордуна, ыгына, үндүн катышына карай бири экинчисине окшошуп айтылуусунун) 5 түрү бар: каткалаңдашуу, жумшаруу, эриндешүү, мурундашуу, көмөкөйлөшүү.
• Каткалаңдашуу – каткалаң үнсүздөрдүн таасири менен жанаша турган жумшак үнсүздөрдүн каткалаң тыбыштарга өтүшү айтылат, тактап айтканда, каткалаң [к, т, п, ч, с] тыбыштардын таасири менен жумшак [г, з, д, б, ж] тыбыштары каткалаңдашат, өзүнүн түгөйүнө өтөт. Каткалаңдашуунун багытына карай: регрессивдүү жана прогрессивдүү деген 2 түрү бар. М

• Жумшаруу . Азыркы кыргыз адабий тилинде жумшаруунун төмөндөгүдөй түрлөрү бар: 1. Эки үндүүнүн ортосунда, интервокалдык позицияда каткалаң [к, п] тыбыштарынын жумшарышы: а) [к] тыбышынын жумшарышы: бак+ы=багы, түбөлүк+ү=түбөлүгү, арык+ы=арыгы, күчүк+ү=күчүгү, [к] тыбышынын жумшарышынын төл лексикадан, бириккен сөздөрдөн да кезиктиребиз: карагат, кожогат, кызылгат, балагат ж.б. б) [п] тыбышынын жумшарышы: сатып+ал = сатыбал, топ ойно = тоб ойно, кап+ы = кабы, топ+у = тобу. 2. Жанаша келген эки сөздүн биринчиси уяң үнсүз менен аяктап, экинчи сөз каткалаң үнсүз менен башталса же мунун тескерисинче болсо, эки учурда тең уяң үнсүздүн таасири менен каткалаң үнсүз жумшарып айтылат. Мисалы: айтылышы: ар гандай, түң гирди, тең гел, тил гат, аг нан; жазылышы: ар кандай, түң кирди, тең кел, тил кат, ак нан.

Диссимиляция.

• Бири-бирине жакын турган тыбыштардын өз ара катышына байланыштуу тыбыштык кубулуш жаралат. Бул диссимиляция деп аталат. Мисалы, жол деген сөзгө -лар мүчөсүн уласак, жол+лар эмес, жолдор болуп айтылат да, [л+л] сыяктуу эки толук окшоштугу бар эки үнсүздүн бирөө башка бир тыбышка өтүп кетти. Дагы мисал: кой деген сөзгө илик жөндөмөсүнүн мүчөсүн жалгасак, -нын мүчөсүнүн башындагы үнсүз [н→д] болуп өзгөрдү. Анткени мында да окшошпой өзгөрүү пайда болду

• Бир катар (-ла, -лар, -луу, -лык, -ны, -нын, -ныкы) сыяктуу мүчөлөрдүн башкы [л, н] тыбыштары сөз аягында колдонулган жумшак үнсүздөргө жалганганда [л, д], [н, д] болуп өзгөрөт. Жазууда булардын ушул вариантына жол берилет. -ла, -лар, -луу. –лык мүчөлөрүнүн [з, л, н, ң, м] тыбыштары менен аяктаган сөздөргө жалганышы: -ла: көз+ла=көздө, пул+ла=пулда, жан+ла=жанда, чың+ла=чыңда; -лар: кыз+лар=кыздар, кол+лор=колдор, үй+лар=үйлөр; -луу: жаз+луу=жаздуу, кан+луу=кандуу, көл+луу=көлдүү; -лык: акын+лык=акындык, ой+лык=ойдук, берен+лык=берендик; -ны, -нын, -ныкы мүчөлөрүнүн [й, з, л, м, н, ң, р] тыбыштары менен аяктаган сөздөргө жалганышы: -ны: токой+ны=токойду, саз+ны=сазды, кол+ны=колду; -нын: өзөн+нын=өзөндүн, куурай+нын=куурайдын, там+нын=тамдын; -ныкы: кыз+ныкы=кыздыкы, той+ныкы=тойдуку, уул+ныкы=уулдуку.

• Көңүл бурганыңарга рахмат!

Вставка рисунка

Добавить заголовок слайда - 5