"САЯСИ ГЕОГРАФИЯ. САЯСИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ" тақырыбы бойынша 8-сыныпқа арналған мәтін және қалыптастырушы бағалау тапсырмалары

Аты-жөні ........................................................................................................ сынып 8 «........» күні ...................

Тақырып: «Саяси карта. Саяси-географиялық жағдай»

Оқу мақсаттары:8.6.1.1 саяси картаның басты нысандарын атау және түсіндіреді;

8.6.1.2 елдерді басқару формасы және мемлекеттік құрылымы бойынша топтастыру;

8.6.1.3. саяси картаның сандық және сапалық өзгерістерін талдайды;

8.6.1.4 ел аумағының морфологиялық ерекшеліктерін талдайды (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде); 8.6.1.5 елдердің саяси-географиялық жағдайына баға береді.

Дүние жүзінің саяси картасы - Жер шарының мемлекет шекаралары, астаналары, ірі қалалары мен жол қатынастары көрсетілген географиялық картасы.

*Терминге анықтама беріңіз:

Делимитация дегеніміз ........................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Демаркация дегеніміз ............................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасу кезеңдері. Бұл - өте ұзаққа созылған, мыңдаған жыл тарихы бар процесс. Адамзат қоғамының дамуы бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізді. Қоғам дамуының негізгі заңдылықтарына сүйене отырып, дүние жүзі саяси картасының қалыптасуын төмендегідей кезеңдерге бөлеміз: ежелгі, ортағасырлық, жаңа және қазіргі заманғы. Осы себепті саяси картаны «дәуір айнасы» деп бекер айтпаймыз.
Ежелгі кезең (б. з. Vғ. дейін) – алғашқы қауымдық құрылыстың соны мен құл иеленушілік дәуірді толық қамтиды. Жер шарындағы ең алғашқы мемлекеттік құрылымдар - Египет, Ежелгі Қытай, Парсы патшалығы, Финикия, Ассирия, Ежелгі Грекия мен Рим империясының және басқаларының дамуымен немесе күйреуімен сипатталады. Осы мемлекеттер әлемдік өркениетке зор үлес қосты. Сол кезеңде жер бөліктеріндегі негізгі келбетті өзгерістер әскери күш қолданысы арқылы жеңіске жеткендердің есебінен жүзеге асырылды.
Келесі ортағасырлық кезеңде (V - ХVғғ.) саяси картаның қалыптасуы феодализм заманымен тұтас келеді. Феодалдық мемлекттердің саяси билік құрылымдары құл иеленушілік құрылыстан гөрі күрделі әрі жан - жакты еді. Оларда жер аумақтарын жаулап алу мүддесі айқын байқалып отырды. Осы себепті ұлан - байтақ жерді мемлекеттер үнемі бөлісумен келді. Ол заманда жер шарының көптеген аймақтарының саяси картасы өте тұрақсыз еді. Ондай мемлекеттер сапында: Византия, Араб халифаты, Киев Русі, Шыңғыс хан және Осман империялары, Франция мен Англия, т. б. болды.
Жаңа кезең (ХV ғ. cоңынан - ХХ ғ. басына дейін)- капитализм дәуірінің пайда болуына, өрлеуіне және орнығуына сәйкес келеді. Капиталистік қоғамдық қатынастардың бас кезінде болған Ұлы географиялық ашулардың өзі Жаңа Дүние материктеріне жол салып, дүние жүзі картасын үлкен өзгеріске ұшыратты. Ол адамзат баласына жат құбылыс - отаршылдық, құлдар саудасы және еріксіз түрде өз діндерін жергілікті ұлт өкілдеріне күштеп таңуға ұласты. Әсіресе дүние жүзінің саяси картасын бөлісу жолындағы күрес отаршыл мемлекеттер арасында ХІХ ғасырдың ортасынан ХХ ғасырдың бас кезіне дейін барынша өршіді. Мұны біз Африка материгі мысалынан айқын көреміз. 1876 жылы осы материктің бар - жоғы 10% - ы еуропалық мемлекеттердің отары болса, ал 1900 жылы бұл көрсеткіш 90% - дан асты. ХХ ғасырдың басында дүние жүзінің саяси картасы түгелдей өзгеріп, ендігі жерде оны күштеп қана қайта бөлуге тура келді. Ол ірі державалар арасында әскери - саяси топтар құруға және оны қайта бөлісу үшін болған аймақтық қақтығыстар мен Бірінші дүниежүзілік соғысқа әкеліп соқты.
Қазіргі заманғы, яғни саяси картаның қалыптасуындағы ең жаңа кезеңнің басталуы Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен тұспа - тұс келіп, ол бүгінге дейін созылуда. ХХ ғасырдың басында жер шарында тәуелсіз дербес мемлекеттер саны 55 болса, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары олардығ саны 81 - ге жетті. Бұл елдердің Исландиядан басқасы өз саяси тәуелсіздіктеріне қол жеткізе алған Азия құрлығының жас мемлекеттері болды. Олардың қатарында осындағы аса ірі елдер – Үндістан, Индонезия, Пәкстан, Филиппин, т. б. бар. Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстар аралығы мен одан кейінгі уақыт қазіргі саяси картаның бірінші немесе алғашқы кезеңі деп аталады. Бұл кезең Ресей, Австрия - Венгрия, Осман империяларының ыдырауымен, Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы (КСРО) т. б. мемлекеттердің құрылуымен және социалистік жүйе елдерінің саяси картада пайда болумен сипатталады. Сонымен бірге осы кезең аймақтық қақтығыстар мен дүниежүзілік соғыстарды болдырмай, ауыздықтау сипатында құрылған халықаралық ұйым - Ұлттар Лигасының (ҰЛ) (1920 ж), әсіресе қазіргі кезеңдегі аса беделді Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) (1945ж) құрылуымен ерекшеленеді.

1950 жылдардың соңында егеменді мемлекеттердің саны 92 - ге жетті. Енді Азия елдерімен қатар Африка құрлығындағы елдер де саяси бостандық алды. Ең алдымен, оның солтүстігіндегі араб елдерінің көп бөлігі, оның артынша тропиктік Африкада - Гана (1957ж) ең бірінші болып, ал келесі жылы Гвинея өз тәуелсіздіктерін алды. 1960 жыл «Африка жылы» болып есептелінеді. Өйткені осы жылы аталған материктің 17 елі өз егемендіктеріне ие болды. 1990 жылы планетамызда егеменді ел 171 - ге жетті. Алайда осы жылдың мамыр айында, ұлттық - этникалық құрамы негізінде екі Йемен - Солтүстік және Оңтүстік Йемен Араб мемлекеттері қосылып, Арабия түбегінде жаңа мемлекет - Йемен Республикасы пайда болды. Ал қазан айында екі Герман - Батыс және Шығыс Германия мемлекеттері бірікті. Келесі жылы Берлин қаласы Германия Федерациялық Республикасының астанасы болып жарияланды. Осы себепті 1991 жылдың қаңтары картасында дүние жүзінің саяси картасында егеменді мемлекеттердің саны 169 - ға дейін қысқарды. 1991жылдың қыркүйек айында Балтық маңы елдері - Латвия, Литва және Эстония тәуелсіздіктерін алды. 1991 жылдың соңында КСРО ыдырағаннан кейін, оның орнына егеменді, жас тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Олар: Ресей Федерациясы, Украина, Беларусь, Молдова, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Әзербайжан, Армения және Грузия республикалары. Осы аталған мемлекеттер енді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құрды. Югославия Социалистік Федеративтік Республикасында басталған саяси науқан қарулы қақтығыстар мен соғысқа айналып, ақырында оның ыдырауына әкеліп соқтырды. Югославияның құрамындағы бұрынғы одақтас республикалардың орнына келесі тәуелсіз мемлекеттер пайда болды: Словения, Хорватия, Босния және Герцеговина, Македония. Тек Сербия мен Черногория республикалары ғана алғашқы - Югославия Одағына бірікті. 1993 жылдың қаңтарында Чехословакия Федерациялық Республикасы өзінің бірігіп өмір сүруін тоқтатып, оның орнында тәуелсіз екі мемлекет: Чехия және Словакия республикалары құрылды. Қазіргі кезде дүние жүзінің саяси картасында 200 - ден астам егеменді мемлекеттер бар. Бүгінгі таңда Біріккен Ұлтар Ұйымына 194 мемлекет мүше (1 кесте) Жоғарыдағы жаңадан құрылған мемлекеттер БҰҰ - ның құрамына, оның Бас Ассамблеясы сессиясының шешімі бойынша қабылданды.

Қазіргі саяси картадағы тәуелді елдер мен жер аумақтары. Егеменді мемлекеттермен қатар қазіргі кезде дүние жүзінде 30 - дан астам отар немесе тәуелді елдер мен жер аумақтары бар деп есептелінеді Көптеген елдер Палестина мемлекетінің өміршеңдігін мақұлдайды. Ал кейбірі оны қолдамайды, себебі ол автономиялық құрылымнан (1994ж) әлі егеменді елге толық айнала қойған жоқ

*Терминге анықтама беріңіз. Метрополия дегеніміз .................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Дүниежүзінің саяси картасының объектілері

*Терминге анықтама беріңіз.

Унитарлы .................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Федерация................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Монархия..................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Конституциялық М.................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Абсолюттік М..........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Теократты М............................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Конфедерация .........................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

Әлем монархиялары

*Тапсырма 1: кестедегі монархиялардың түрлерін жазыңыз.

Дүниежүзінің федерациялы мемлекеттері

*Тапсырма 2: Кестелерде аталған мемлекеттерді дүниежүзінің саяси картасынан көрсетіңіз.

Саяси картадағы сандық және сапалық өзгерістер.

Сандық өзгерістер көбіне территорияға байланысты немесе әкімшілік-аумақтық, жер аумағымен байланысты өзгерістермен сипатталады. Сандық өзгерістерге жатады:

• Жаңа ашылған жерлерді қосып алу;

• Соғыстар нәтижесінде жер аумағына ие болу немесе айырылу;

• Мемлекеттердің бірігуі немесе ыдырауы;

• Мемлекеттер арасында өзара келісім арқылы құрлық учаскелерін алмасу;

• Теңізден территорияны жаулап алу (территорияны су басу).

Сапалық өзгерістер көбіне әлеуметтік-экономикалық құрылысы, басқару формасының өзгеруі, егемендік алу немесе жоғалту сияқты сипатта болады. Сапалық өзгерістерге жатады:

• Қоғамдық-экономикалық формацияның тарихи өзгерісі;

• Елдің саяси егемендік алуы;

• Мемлекеттік құрылыстың жаңа формасын енгізу;

• Мемлекет аралық саяси одақтар мен ұйымдардың пайда болуы;

• Жер шарында мемлекет аралық қақтығыс ошақтарына айналған «ыстық ошақтардың» пайда болуы немесе жоғалуы;

• Елдердің атауы мен астаналарының өзгеруі.

*Тапсырма 3: Жоғарыдағы аталған сандық және сапалық өзгерістерге мысалдар келтіріңіз.

* Тапсырма 4: Қазақстан, Қытай, Ресей мемлекетері мысалында әр елдің саяси-географиялық жағдайына баға беріңіз. Жоспар: