М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу – Илинни бэдэрээссийэлии унубэрсиэт
Хотугулуу – Илинни норуоттар тылларын уонна култууратын унустуутун
2 кууруhун ма5ыыстыра Аргунова Марианна.
«Сыhыат сана чааhа саха уонна английскай тылга көстуутэ».
Үтүө күнүнэн убаастабыллаах регионнаа5ы научнай – практическай конференция кыттыылаахтара!
Good morning dear participants. It’s me Argunova Marianna Vasilievna. I am a master the 2nd course . I am very glad to take part in this conference. I wish everybody good luck. My report is about the comparison English and yakut languages. Especially I would like to underline the meaning of the adverbs. So, let me start my report in yakut.
Төрөөбүт тыл – айымньылаах өй төрдө. Киһи үчүгэйдик билэр хайа ба5арар тылынан толкуйдуон сөп. Ордук дөбөңнүк тулалыыр эйгэтин тылын, күннэтэ туһанар халыыптарын туттар. Ол гынан баран, о5о ордук тэтимнээхтик, дөбөңнүк сайдарыгар, айымньылаахтык, араас дэгэттээхтик толкуйдуу үөрэнэригэр, ис иэйиитин толору этэр кыа5ар төрөөбүт тыла ордук көдьүүстээх.
Билиңңи кэмңэ омук тыла, чуолаан ааңгылыйа тыла оскуолаттан са5алаан бүтүн үнүбэрситиэккэ тиийэ сайдан турар. О5олор омук тылын ылыналларыгар бастаан бэйэлэрин төрөөбүт тылларын сиһилии билиэхтэрин наада. Мин бу үлэм саха уонна ааңгылыйа тылларын тэңнээн үөрэтиигэ ананар. Кырамаатыка саамай бөдөң көстүгүнэн саңа чааһа буолар. Ол курдук мин уларыйбат саңа чааһын сыһыаты көрөргө сананным.
Чинчийии то5оосто5о. Саха уонна ааңгылыйа сыһыатын анаан-минээн үөрэтии, киэңник сырдатар, дириңник ырытар хорутуулаах үлэ суох.
Үлэ сыала.
Ааңгылыйа, нуучча, саха тылларыгар сыһыат өйдөбүлэ сүрүннээн биир суолталаах. Ол курдук сыһыат хайааһыны быһаарар уларыйбат саңа чааһа буолар. Морполуогуйалыы бэлиэтинэн сүрүннээн маннык: уларыйбат саңа чааһа, түһүк, ахсаан, сирэй сыһыарыытын ылыммат, бэйэтэ туспа көстүгэ суох, төрүт эбэтэр үөскээбит оло5унан туттуллар. Этиигэ сиһилии оруолун толорор. Сэдэхтик быһаарыы буолуон сөп.
Ааңгылыйа тылыгар хайааһыны быһаарар уларыйбат саңа чааһын сыһыат дэнэр (The Adverb). Ааңгылыйа сыһыата -ly сыһыарыы көмөтүнэн да5ааһын ааттартан, аат туохтуурдартан, сорох аат тыллартан, ахсаан ааттартан үөскүүр.
Сыhыат сана чааhа саха уонна английскай тылга тэннээн үөрэтэн көрөн баран, сөп түбэһэр өруттэригэр манныгы бэлиэтиибин:
| Саха тылын сыһыаттара | Аангылыйа сыһыаттара |
Өйдөбүллэрэ биир: 2. Үөскээһиннэрэ майгынныыр: а) Төрүт олохтоох сыһыаттар: адьас, отой, арыый, улам, мээр, аара, урут, наар, олус,саас, түүн, ыраах, чугас, халты, супту, ончу, кэлти, дэлби, чыңха, босхо о.д.а. б) Үөскээбит сыһыаттар: -тык, -ын, -лыы, -та, -ы, -чы, -ча, -рыта, --бытча, -ыахча о.д.а. сыһыарыылар көмөлөрүнэн үөскүүр. Холобур: үчүгэйдик, батарыта, ийэлии, күнүһүн, нарыннык, биирдэ, булгуччу о.д.а. Суолтарынан быһаарар уонна сиһилиир сыһыаттарга арахсаллар. Биэс сөп түбэһэр араастаахтар: кэм, миэстэ, буолуу, кээмэй, төрүөт сыһыаттара. Холобурдар: Кини билигин да футбол оонньуу сылдьар (кэм сыһыата). Таһырдьа ардах түһэ турар (миэстэ сыһыата). Кини аангылыйалыы үчүгэйдик эрээри бытааннык саңарар (буолуу сыһыата). Кини үңкүлүүрүн олус сөбүлүүр (кээмэй сыһыата). То5о эн наһаа эрдэ турдун? (төрүөт сыһыата). Атын саңа чаастарыттан үөскүүллэр: а) аат тыллартан: түүннэри, суһаллык, сайыннары, уруулуу о.д.а. б) да5ааһын ааттартан: дэлэгэйдик, дьоллоохтук, эмискэтик, кыратык о.д.а. в) ахсаан ааттартан: алтата, биирдэ, уончата, сэттэлиитэ, ахсыа, үһүөн, иккиэйэ5ин о.д.а.
Да5ааһын ааттан суолтатынан эрэ туспатыйаллар. Холобур: Кини билэрэ кыра(сыһыат). Эн кыра (да5ааһын) о5олору сөбүлүүгүн дуо?
Этии чилиэнэ сиһилии буолаллар. Холобур: Уол үчүгэйдик аа5ар. Ыйытыылара тэңнэр: Хаһан? Ханна? Хайдах? Төһө?
|
а) Судургу сыһыаттар: now - билигин, well - үчүгэйдик, there - онно , soon - сотору, here - манна, when – хаһан, why – то5о о.д.а.
б) Үөскээбит сыһыаттар: -ly сыһыарыы көмөтүнэн үөскүүр. Холобур: badly – куһа5аннык , usually - үксүн, quickly - түргэнник, hourly – чаас аайы, daily – күн ахсын, weekly – нэдиэлэ ахсын, yearly – сыл ахсын о.д.а.
Холобурдар: He is still playing football (кэм сыһыата). It’s raining outside (миэстэ сыһыата). She speaks English well but slowly (буолуу сыһыата). She likes dancing very much (кээмэй сыһыата). Why did you get up so early? (төрүөт сыһыата).
а) аат тыллартан: hourly – чаас аайы, weekly – нэдиэлэ ахсын, monthly – ый ахсын о.д.а. б) да5ааһын ааттартан: badly – куһа5аннык, quickly – түргэнник о.д.а. в) ахсаан ааттартан: firstly – бастакытынан, secondly – иккиһинэн, thirdly – үсүһүнэн о.д.а.
Холобур: She knows little (сыһыат). Do you like little (да5ааһын) children?
Холобур: He is read well. When? Where? How? How much? How many? |
Төһө да майгыннаһар өрүттэрдээ5ин иһин, аны билигин уратылаһар өрүттэрин көрөбүн.
| Саха тылын сыһыаттара | Аангылыйа тылын сыһыаттара |
Араастарыгар ураты баар. Бу саха тылыгар маннык бэриллэр. Аангылыйа тылыгар ыйытыы сыһыаттара саха тылыгар ыйытар солбуйар аат буолаллар.
Үөскээһиннэригэр уратылаах. Саха тылыгар туохтууртан үөскүүр сыһыаттар бааллар: өрүү , дьөлө, ыыра, тута, соруйан, холоон о.д.а. Тыаһы үтүктэр сыһыаттар сэдэхтик көстөллөр: кыыс-куус, кыкыр-чыкыр, ньир-ньир, дабдыр –дабдыр о.д.а. Дьүһүннүүр сыһыаттар: олоор -молоор, көдөл-көдөл, эдьэң-ходьоң о.д.а. Нуучча тылыттан киирии сыһыаттар: бостуой, буопса, боруоста, бэриэт, оруобуна, нэһиилэ о.д.а. Ханыылыы уонна икки төгүл хатыланан туттуллар сыһыаттар: түң- таң, утуу-субуу, сиирэ-халты, кыра-кыратык, арыт-арыт о.д.а.
Сыһыаттары тэңниир халыып.
Үчүгэй диэн тыл суолтата. Саха тылыгар үчүгэй диэн тыл да5ааһын аат эрэ буолар кыахтаах. Сыһыат буолар түгэнигэр -тык сыһыарыы эбиллэр.
Этиигэ оруола уратылаах. Саха тылыгар сыһыат туохтуур иннигэр эрэ турар. Холобур: О5ом эрдэ уһуктубут. Эһэм кырдьар сааһыгар чуолкайдык аа5ар. Кэм, миэстэ сыһыаттара этии иннигэр тураллар. Холобур: Сарсын өссө элбэ5и ситиһиэм. Онно хайаан да барыаххын наада. |
Аангылыйа тылыгар икки атын, саха тылыгар суох. араастар бааллар Ол курдук, хайааһыны хатылыыр сыһыаттар (repetition): often seldom rarely always usually sometimes again never; ыйытыы сыһыаттара: why? how? how much? when? where?
Аангылыйа тыла уустук уонна састааптаах диэн көрүңнэрдээх. Уустук диэн тылга тылы эбии көмөтүнэн үөскүүр сыһыат: some -times – соро5ор, mean-times – ол кэмңэ, any-way – хайдах ба5арар, in-side – иһигэр, over-head – үөһэ о.д.а. Састааптаах сыһыакка көмө тыл сүрүн тылы кытта холбоһон, биир өйдөбүлү бэлиэтиир: at first – бастаан, at least – бүтэр тиһэ5эр, for ever – куруук о.д.а.
Аангылыйа тылыгар сыһыат сорох арааһа эрэ (буолуу уонна кэм сыһыаттара) тэңниир халыыбы үөскэтэллэр (The degrees of comparison). Холобур: Late (поздно) - хойут Later(позже) – хойутуу Latest(поздний) – олус хойут
Аангылыйа тылыгар үчүгэй – well диэн тыл сыһыат да, да5ааһын аат да буолуон сөп. Өскөтүн, well тылы сибээстиир туохтуур кэнниттэн (to be, to feel) туттуллар буолла5ына да5ааһын аат буолар. Холобур: He is well – Кини үчүгэй. Онтон арай, well диэн тыл туохтуур кэнниттэн турбут буолла5ына сыһыат буолар. Холобур: He works well – Кини үчүгэйдик үлэлиир.
Аангылыйа тылын сыһыаттара этиигэ турар миэстэлэрэ манныктар: Этиигэ туһаан уонна кэпсиирэ иннинэ Туһаан уонна кэпсиирэ икки ардыгар Туһаан уонна көмө туохтуур кэнниттэн Кэпсиирэ уонна ойо5ос толоруу икки ардыгар Этии кэннигэр.
|
Киһи омук тылыгар үөрэнэригэр атын тылга бэйэтин тылын халыыптарынан толкуйдаан саңарар. Онон, саха тылын сыһыаттарын ааңгылыйа тылыгар биэрии туһунан сиһилиири наадалаа5ынан аахтым. Ол быһыытынан, саха тылын сыһыаттарын ааңгылыйа тылыгар биэрии, сөп түбэһиннэрии туһунан сиһилиибин.
1.Саха тылын сыһыаттарын араастарын ааңгылыйа тылыгар биэрии. Биллэрин курдук, саха тылыгар сыһыат биэс көрүңэ баар.
Кэм сыһыата. Бу сыһыат хайааһын хаһан буоларын көрдөрөр. Саха тылыгар кэм сыһыата үс кэмнээх: ааспыт, билиңңи, кэлэр. Холобур: Бэ5эһээ бары дьиэ таһын хомуйдубут. Бүгүн олус бэһиэлэй күн. Сарсын самаан сайын саамай уһун күнэ. Күнүстэри – түүннэри самыыр түһэр да, түһэр. Ийэм сарсыарда эрдэ турарын ордорор.
Онтон ааңгылыйа тылыгар кэм сыһыата эмиэ хайааһын кэмин быһаарар. Кэм сыһыата ааңгылыйа тылыгар этии иннигэр эбэтэр этии кэннигэр турар. Холобур: Tomorrow I shall go to the cinema./ Сарсын мин киинэ5э барабын. We shall go to the concert tomorrow./ Сарсын биһиги кэнсиэргэ барабыт. Come to see us today./ Биһиэхэ бүгүн кэлээрин. I haven’t lately seen him./ Мин кинини ыраатта көрсүбүтүм.
Саха тылыгар сыһыат, сүнньүнэн, сиһилии буолар. Оттон ааңгылыйа тылыгар кэм сыһыата туохтуур кэмин халыыбын кытта сөп түбэһэр.
Миэстэ сыһыата. Хайааһын ханна буоларын, миэстэтин көрдөрөр. Бу сыһыат хайааһын чопчу миэстэтин, ханан буоларын, хантан са5аланарын көрдөрөр. Холобур: Манан отон быйыл олох үүммэтэх./ The berries does not grow here. Аара баран иһэн, дьоммутугар сырыттыбыт./ On the way we visited our grandparents. О5олор костер тула кэпсэтэ олордулар./ The children were sitting and talking around the fire.
Төрүөт сыһыата. Хайааһын төрүөтүн бэлиэтиир. Холобур: Соруйан дьиэ5э үлэбин толорбото5ум./ I didn’t do my homework on purpose. Кыыһырбычча мээнэ-мээнэ саңарыма./ On abset don’t talk so silly.
Буолуу сыһыата. Хайааһын хайдах быһыылаахтык оңоһулларын бэлиэтиир. Холобур: Биһиги о5олорбут саамай ча5ылхайдык кытыннылар./ Our children took part very actively. Эдьиийим уола дэлэччи аһыыр эбит./ My sisters son is eating so much. Таһырдьа халлаан аа-дьуо хараңарар.The day is dakking slowly.
Кээмэй сыһыата. Хайааһын оңоһуллар кээмэйин көрдөрөр.бу сыһыат саха тылыгар бэлиэ бэлиэтин уонна хайааһын бэлиэтин көрдөрөр. Холобур: Сайыңңы кэрэ кэмнэр адьас кылгастар./ Summer nice days are much shorter. Убайым иккитэ күрэхтэһиигэ кыайан турардаах./ My brother took part in competitions and had won two times. Ийэбин олус күүскэ таптыыбын./ We love our mother very much.
Бу саха тылын сыһыатын араастара ааңгылыйа тылыгар эмиэ бааллар, ол эрээри ааңгылыйа тылыгар эбии икки атын сыһыат арааһа киирэр. Ол курдук, ыйытар уонна хайааһыны хатылыыр, түргэтитэр сыһыаттар бааллар. Ол маннык бэриллэр: He often tells us stories about hunting/ Кини наар биһиэхэ булт туһунан кэпсиир. We rarely get there in time/ Биһиги онно соро5ор эрэ кэмигэр тиийээччибит. Do you always study so late?/ Эһиги наар хойукка диэри үөрэнэ5ит да? Салгыы ыйытар сыһыаттар: When did it happen?/ Хаһан ити буолбутай? Where shall we meet?/ Ханна биһигини көрсө5үт? Why don’t you answer?/ То5о эппиэттээбэккин? How can we help them?/ Биһиги хайдах кинилэргэ көмөлөһөбүтүй? Оттон бу ааңгылыйа тылыгар ыйытар сыһыаттар саха тылыгар ыйытар солбуйар аат буоллаллар.
2.Саха тылын ханыылыы сыһыаттара ааңгылыйа тылыгар бэриллиилэрэ. Ол курдук саха тылыгар ханыылыы сыһыаттарга маннык тыллар киирэллэр: аа-дьуо, олбу-солбу, хам-түм, хап-сабар, олоор-молоор, иңнэл-таңнал, кыбыах-ибиэх, чууп-чаап, кыкыр-чыкыр, лиһигир-лаһыгыр, түң-таң, сыыра –саара, сиирэ-халты, үөһэ-аллара, утуу-субуу, уңа-хаңас. Ааңгылыйа тылыгар ханыылыы сыһыат көрүллүбэт. Арай аа-дьуо диэн сыһыат бытаааннык slowly, хам-түм – rarely, хап-сабар – instantly, түң-таң – disorderly, сиирэ-халты – slightly, үөһэ-аллара – up and down, сыыра-саара – swiftly, уңа-хаңас – right and left, утуу-субуу - contract диэн өйдөнөллөр.
3.Саха тылын хоһулаһар сыһыаттарын аангылыйа тылыгар биэрии: ньир-ньир, лис-лис, лоһугур-лоһугур, ханар-ханар, мэтэх-мэтэх, наар-наар, дөрүң-дөрүң, арыт-арыт, кыра-кыратык, ыраас-ырааһынан, сып-сылаастык, биир-биир. Ааңгылыйа тылыгар бу хоһулаһар сыһыаттар маннык бэриллиэхтэрин сөп: дөрүң-дөрүң – seldom, наар-наар – always, арыт-арыт – sometimes, кыра-кыратык – little-by-little, биир-биир – one by one.
4.Саха тылын үөскээбит сыһыаттарын ааңгылыйа тылыгар биэрии:
Туохтууртан үөскээбит сыһыаттар:
-ы(-и, -у, -ү): утары - opposite, сытыары - horizontally, ситэри - completely, тобулу - through, туруору - vertically;
-чы(-чи, -чу, -чү): нэлэччи - broadly, курулаччы - stormily, арылыччы - openly;
-дыы(-тыы): дьиибэргээбиттии - wonderfully, өлбүттүү - deadly, эрэммэтэхтии – diffidently;
-бычча(-пычча, -мычча): көрсүбүччэ – on meeting , санаабычча - remembering , кыыһырбычча – on abset;
-ыахча(-иэхчэ, -уохча, -үөхчэ): бүтүөхчэ - , ситиэхчэ.
Аат тылтан үөскээбит сыһыаттар:
-тык(-дык, -лык, -нык): бытааннык - slowly, эйэлээхтик - peacefully, суһаллык - guickly, кылгастык - shortly;
-лыы(-тыы, -дыы, -ныы): чэпчэкилии - easier, нууччалыы - russian, со5отохтуу - solitude, хомойбуттуу - unlucky;
-лары(-тары, -дары, -нары): сайыннары – in summer, күнүстэри – in a day, түүннэри – in the night;
-та: иккитэ - twice, алталыыта – six time, биирдэ - once, элбэхтэ – many times, балаччата – so much;
-ыа(-иэ, -уо, -үө), -ыан(-иэн, -уон, -үөн): үһүө – thrice, иккиэн - both, алтыа – sixfold, онуон – ten times;
-ын(-ин, -ун, -үн): иккиһин – the second time, алтыайа5ын – six of us.
Сыһыат сыһыаттан үөскээһинэ:
-та(-рыта): быһыта - flatly, дьөлүтэ - through, хампырыта – in pieces;
-ыары, -лык: киэһэлик – in the evening, кыһыары – in winter, эрдэлик - early;
-чы(-ччы): булгуччу - absolutely, таһыччы - cleanly;
-лыы: хотулуу - nothern, ар5аалыы - easteren;
-тык: ал5астык - wrong, балаччатык - tolerably;
-ччы: сулбуччу – without delay , суптуччу - pointly;
-ын: арытын - sometimes, куруутун - always, наарын - importunately, кэнэ5эһин - afterwards.
Оттон ааңгылыйа тылын сыһыата -ly эрэ сыһыарыы көмөтүнэн үөскүүр. Бу сыһыарыынан үксүн да5ааһын ааттан үөскүүр. Холобур:
Bad куһа5ан badly куһа5аннык
Usual өрүү буолар usually үксүн
Quick түргэн quickly түргэнник
Hour чаас hourly чаас аайы
Day күн daily күн ахсын
Week нэдиэлэ weekly нэдиэлэ ахсын
Онон, саха тылын уонна аангылыйа тылларын сыһыаттарын тэңнээн үөрэтэн, көрөн баран маннык түмүккэ кэллим.
Төһө да икки атын омук тыллара буолбутун иһин, сыһыат саха да, аангылыйа да тылларыгар сөп түбэһэрэ баһыйар эбит. Сыһыат бары тылга бырытыгар бэйэмньи суолталаах уларыйбат саңа чааһа буолар, онон морполуогуйа өттүнэн атын тылы кытта тэңнииргэ судургу. Сүрүн сөп түбэһэр өрүттэринэн манныктары ыйабын:
Сүнньүнэн хайааһын бэлиэтин уонна араас сыһыаннарын бэлиэтииллэр;
Этиигэ үксүн сиһилии буолаллар;
Түһүктэринэн уонна кэм халыыптарынан уларыйбаттар.
Саха тылын сыһыатын ааңгылыйа тылыгар биэрии уустук эрээри, сыһыат суолтатын икки омук тылыгар билэр буоллахха киһи түргэнник ылыныан сөп.
О5о бастаан бэйэтин төрөөбүт тылын үчүгэйдик билэр эрэ буолла5ына, сахалыы толкуйдаах киһи буолар. Оччотугар ханнык ба5арар биридимиэти чэпчэкитик ылынар, өйдүүр. Икки тыл – кетер кынатын. Саха тыла – ийэ тылбыт, аангылыйа тыла – уунэр сайдар тылбыт. Онон хас да тылы баьылаан, тэннээн уерэтэн керун, оччо5о билиигитигэр билии, толкуйгутугар толкуй эбиллиэ5э.
Туһаныллыбыт литэрэтиирэ испииһэгэ:
Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. М., 1959.
Барсук Р.Ю. Основы обучения иностранного языка в условиях двуязычия. – М; Высшая школа, 1970.
Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка. – М; Высшая школа, 1973.
Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. – М; 1979.
Беляев М.А. Грамматика английского языка. – М; Высшая школа, 1971.
Бетлингк О.Н. О языке якутов. Перевел с немецкого д.ф.н. Рассадин В.И. – Новосибирск: Наука, 1990.
Буранов Дж. Сравнительная типология английского и тюркских языков. – М; Высшая школа, 1983.
Василевская Н.М., Ганшина М.А. Грамматика английского языка. – М; 1955.
Виноградов В.В. Русский язык / Грамматическое учение о слове/ - М; Высшая школа.
Грамматика современного якутского литературного языка. Фонетика и морфология. – М; Наука, 1982.школа, 1972.
Дмитриева Е.Н. Сопоставительная грамматика русского и якутского языков. Часть1: Фонетика и морфология. – Якутск, 2000.
Серебренников Б.А. Причины устойчивости агглютинативного строя и вопрос о морфологическом типе языка // Морфологическая типология и проблема классификации языков. – М; Л., 1965.
Филиппов Г.Г., Винокуров И.П., Антонов Н.К., Коркина Е.И., Слепцов П.А., Данилова Н.И. Саха билиңңи тыла. Морполуогуйа. – Дьокуускай, Бичик, 2009.
Фролова Т.В. Грамматика английского языка. – М; 1961.
Харитонов Л.Н. Неизменяемые слова в якутском языке. – Якутск, 1943.
Харитонов Л.Н. Современный якутский язык. Фонетика и морфология. – Якутск: Якгиз, 1947.
Харитонов Л.Н. Формы глагольного вида в якутском языке. – М; Л; 1960. Часть 2: Морфология. – М; 1956.
5
2 039
30 829 
