Салауатты ?мір салты

Бірінші байлы? – денсаулы? дейміз. Біра? осы с?зді? салма?ын, ж?ктер жауапкершілігін к?біне сезбейтін де, мойындамайтын да сы?айлымыз. Айтыл?ан с?тте к??ілімізге ?онады, ??ла?ымыз?а жа?ады. Келісеміз. Сонсо? ?зіміз ауа жайылып ж?ре береміз. С?йтіп к?ндерді? к?нінде бір арылмас дертке шалды?ып санымызды со?амыз. “Жал?ан – ай!” деп к?кірегіміз ?арс айырылып, ?мірден т??іле бастаймыз.

“Т?ннен жан арты? еді, - дейді Абай атамыз - т?нді жан?а бас ?р?ызса керек еді. Жо? біз олай ?ылмады, ?за?тай шулап, ?ар?адай бар?ылдады?. Жан бізді жас к?німізде билеп ж?рген еді. Ержеткен со?, к?ш енген со?, о?ан билетпедік, жанды т?нге бас ?р?ызды?, ешн?рсеге к??ілмен ?арамады?, к??іл айтып т?рса сенбедік. К?збен к?рген н?рсені? де сыртын к?ргеннен-а? тойды?…”

Т?ннен жан арты?… Билік жанда ?ой. Біра? ??мырымыз аз ба, к?п пе… кеше, б?гін, шамасы ерте? де билік жанда емес т?нде Пендешіліктен т?нді то?айтып, с?йтіп аурулар ?атарын молайтып ж?рген жай бар. Тым болмаса, жан мен т?н бірлігін, ара ?атынасында?ы бірлікті неге са?тамас?а? Біреу ?шін емес, ?зі? ?шін, отбасы?, ?зі?сіз толайым болмайтын к?кірегі? ?шін.

Денсаулы? - т?н, рухани ж?не ?леуметтік игілікті? жиынты?ы. Денені ?немі ширы?тыру, шыны?тыру, сананы? сапа де?гейін к?теру, интеллект ?рісін биіктету, рухы?ды шы?дау - б?рі де денсаулы??а ?ызмет етеді десек ?ателеспейміз. ?азіргі уа?ытта?ы ?леуметтік - экономикалы? жа?дай, тіршілік де?гейіні? ??лдырауы ж?не экологиялы? ?олайсызды? ?аза?стан Республикасыны? б?кіл хал?ыны?, ?сіресе, ?скеле? ?рпа?ты? денсаулы?ына кері ?серін тигізуде.

Ел Президентіні? “?аза?стан - 2030” жолдамасында?ы ?за? мерзімді басымды?ты? бірі – “?аза?стан азаматтарыны? денсаулы?ы, білімі м?н ?л ау?аты” тарма?ында,“…азамат-тарымызды? ?з ?міріні? ая?ына дейін сай болуы ж?не оларды ?орша?ан таби?и ортаны? таза болуы ?шін” азаматтарымызды салауатты ?мір салтына ?зірлеу ?ажеттігі к?рсетілген. Б?гінгі та?да ?з т?уелсіздігін ал?ан егеменді еліміз осы ба?ытта ?аза?стан мектептеріне жан-жа?ты дамы?ан, денсаулы?ы мы?ты, салауатты ?мір салтын м?рат т?т?ан дара т?л?аларды т?рбиелеу басты талап етіп ?ойыл?ан.

?аза?стан азаматтарыны? денсаулы?ын ны?айту, салауатты ?мір салтын ынталандыру туралы елбасыны? жолдауын, егемендікті? кілтін ?стар жастарды? болаша?ына апаратын, алтын с?рлеу десе болады.

“Дені сау адам - таби?атты? е? ?ымбат жемісі” деп тегін айтылма?ан. ?азіргі ?о?амымызда халы?ты? таби?и ?сімі т?мендеп, сыр?аттанушылы? ж?не ?лім–жітім де?гейі арта т?сті. ?сіресе, балалар мен жастарды? денсаулы?ы ?ауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткі ??марлы? ж?не улы заттар?а ?уестік, адамгершілікке жат мінез-??лы?, ерте жынысты? ?атынас ке?інен етек алуда. Д?ниеж?зілік денсаулы? са?тау ?йымы сарапшыларыны? дерегі бойынша халы? денсаулы?ыны? 49-50 % ?мір салтына, я?ни адамны? ?з денсаулы?ына ?алай ?арайтынына т?уелді, 17-20 % ?орша?ан орта ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен ?атар денсаулы? ?атеріні? негізгі факторларына мыналар да енеді: ?оз?алыс к?шіні? кему салдарынан ?имылды? кемуі (гиподинамия) дене массасыны? артуы, ж?йесіз тама?тану, ?орша?ан орта нысандарыны? барлы?ыны? к?птеген уытты заттармен ластануы, ?ндірісте ж?не т?рмыста к?йзеліс ту?ызатын жа?дайлар, зиянды ?деттерді? – шылым шегу, алкоголь пайдалану, наша?орлы? к?п таралуы.

?орыта келгенде, академик Н. М. Амосов айт?андай: “Денсаулы?ы? мы?ты болуы ?шін м?нді ?з к?ші? болу ?ажет, оны еш н?рсемен ауыстыру?а болмайды.”

??рбы - ??рдастар, егемен елімізді? болаша?ы біздер. ?о?амда болып жат?ан жаман ?деттерге кін?лі - адамдарды? ?зі. Осындай жат, жаман ?деттерден бойымызды аула? ?стап, т?зімділік, табандылы? танытып, адамгершілік ?асиеттерді жо?ары ?стай білуіміз керек. Болаша?ымыз н?рлы, елімізді? ерте?і н?рлы болсын десек, ел болып, халы? болып болаша?ымызды, ?лтымызды, тегімізді жо?алтып алмау ?шін наша?орлы?, СПИД, ішімдік, темекіден бойымызды аула? ?стап, ?о?амымызды? б?л т?нектен арылуыны? жолын іздеп, салауатты ?мір салтын насихаттайы?.

Ей замандас, алдыменен досы?ды ??. Досы? спорт, таза ауа, ?сімдік. Ала ж?ріп, осыларды? сыйлы?ын – Жа?а ?асыр?а біз берейік к?ріктік.

Халы?ты? денсаулы?ы – ел дамуыны? аса ма?ызды т?т?асы, болаша?ымызды? кепілі. Атамыз ?аза?ты? «Бірінші байлы? - денсаулы?», яки болмаса «Денсаулы? – тере? байлы?» деген даналы? м?телдері тіршілікті? на?ыз ?зегінен алын?ан емес пе? Денсаулы?ты? ?адірін, ма?ызын айры?ша ??ынып барлы? игіліктен жо?ары сана?ан. Та?ы да «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деп жан мен т?н саулы?ын ?орша?ан орта аясында д?рыс са?тап ж?не ны?айту?а т?рлі пайдалы ?рекеттер жасап отыр?ан.

Жасырары жо?, к?ні б?гінге дейін небір ??лама ?алымдар, біліктілігі к?шті д?рігерлер де «Денсаулы? деген не?» деген с?ра??а ?лі толымды, т?шымды, д?л аны?тама бере алмай келеді. ?олымызда тек ВОЗ (д?ниеж?зілік денсаулы? са?тау ?йымы) ?алыптастыр?ан аны?тама бар. Б?л бойынша Денсаулы? – жан, т?н ж?не адамны? ?леуметтік жа?дайыны? ?о?дылы?ы. Бай?ап отырса?ыз жан иесіні? жал?ыз анатомиялы? д?рыс ?алпына ?ана емес, оны? ?леуметтік жа?дай-т?рпатына да ерекше м?н берілген.

Жуырда ?ана ?ткен д?рігерлер мен провизорларды? съезінде с?йлеген с?зінде елімізді? президенті Н.?.Назарбаев: «Халы?ты? денсаулы?ы – ел дамуыны? аса ма?ызды т?т?асы, болаша?ымызды? кепілі» деп та?ы да айры?ша ай?ындап атап ?тті. Сонымен ?атар келешек ат?арылатын істерді? басты стратегиялы? ба?ыттарын да к?рсетті.

Бірінші: балалар мен жас?спірімдерді? денсаулы?ына айры?ша к??іл б?лу. Екінші: халы?ты ?ол жетерлік ж?не саналы медициналы? к?мекпен ?амтамасыз ету. ?шінші: отанды? медицина ?ылымын дамыту.

Осы ба?ыттама аясында ел бас?ар?ан а?алармен біріге отырып, т?рлі індеттерді? алдын алу керек. Салауатты ?мір салтын ?сынба?ан мемлекетті? экономикасы ??лдырайтыны с?зсіз. Ауру адам ?андай іс бітірмек!

Жастар – болаша?ымызды? алтын тірегі. Жастар арасында?ы наша?орлы? пен маск?немдікті? алдын алу ?шін мен мынадай деректер мен цифрларды ?сын?ым келіп т?р.

Жасыратыны жо? б?гіндері елімізде осынау ?ауіпті наша?орлы?пен айналысатындар саны ?сіп барады. Есірткіні? медициналы?-?леуметтік проблемалары республика орталы?ыны? м?ліметіне ?ара?анда, б?л кеселге т?уелді бол?андарды? саны 250 мы?нан асады екен. Ал 1,5 млн-дай адам наша?орлы??а бейімділік с?тінде отпен ойна?андай ?рі-с?рі к?й кешуде. ?сіресе к?мелетке толма?андарды? ?лгіндей ?атерлі дертке ?уестене т?суі ?атты ойландыруы тиіс. Міне, сонды?тан да ?о?амымызда ерте?гі болаша?ы ?шін м?ндай та?ылымды шараларды? ?ткізіліп т?руы ?анибетті іс болма?. Жылына Б??-ны? сараптауы бойынша есірткіні? негізгі массасы 65% Орта Азия ар?ылы ?теді, ал ?аза?стан ар?ылы жылына 150 тонна ?теді. ?аза?стан Республикасы бойынша 47 мы? адам есірткіні ?олданатындар тізімінде. ?аза?стан жерінде же?іл есірткіден г?рі ?те улы т?ріне к?бірек с?раныс болып жатыр. Республикада?ы есірткіні к?п пайдаланатын наша?орлар саны ?ар?ынды ?сіп келе жат?ан ?ара да?тар. Мысалы: Теміртау ?аласында 9 ай ішінде 633 наша?ор бар екені аны?талып, 111 за?ды б?з?анды?тан істері сотта ?арал?ан. ?з облысымызда 20 мы? 732 наша?ор, 637 СПИД ауруына шалды??андар тіркелген. Осыларды? 48%-ы ?ылмыскерлер.

Та?ы да айтарым, ?кінішке орай к?птеген азаматтарымыз ?з денсаулы?ын са?тау?а ж?не ны?айту?а жауапты емес, нем??райды ?арайды. Тіпті денсаулы?ы ?зіне емес, тек д?рігерлерге ?ажет сия?ты медицина?а т?тынушылы? немесе масылды? пи?ылы бар. Д?рігерлер ?анша ескертсе де жаман ?деттерден арыл?ысы келмейді. Темекі тартады, насыбай атады, салынып ара? ішеді. Мысалы: К-деген гипертониямен кісі жа?дайы ба?уат бола т?ра ?з (денсаулы?ына) кеселіне бір тиын ж?мса?ысы келмейді, тек ?кіметті? ?аражатына иек арт?ысы келеді. Кейбір аналарымыз ?она? келгенде к?л-к?сір дастархан жасап, ал ?з денсаулы?ына аса ?ажет анемия?а ?арсы бір д?ріні де сатып алып ішкісі де келмейді. Жалпы, хал?ымызды? «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген дана ?а?идасын ?рдайым, ?р?айсысымыз жадымыздан шы?пайтын биік ?станым болу?а тиіс. Себебі б?л ?аражат халы?тікі, ?рбір салы? т?леушіні? ?лесі екенін ?мытпа?анымыз ж?н.

Жас кезінен ауруша? бол?ан Поль Брегг «?зі?ді ?зі? жасай біл» деген ?а?иданы ны? ?стан?ан. Ол ынта-жігеріні? салауатты ?мір с?руге деген ??штарлы?ыны? ар?асында барлы? ауруларды же?іп, денсаулы?ы мы?ты болып ?мір с?рген. Ия, кісні? болса да денсаулы?ы ?з ?олында. Салауатты ?мір с?ремін десе?із ешкім о?ан ?арсы т?ра алмайды.

Салауатты ?мір салтына денешыны?тыру, спорт, дене т?рбиесі, туризм, халы?аралы? туризм, таби?ат?а серуен, таза ауада ж?ру жатады. Кешкі тама?тан со?, таза ауада бір-екі са?ат серуен ??рып, ?йы?тауды? пайдасы зор. ?й?ы 7-8 са?аттан кем болмауы тиіс. ?р адам жыл сайын бір рет е?бек демалысын тиімді пайдалан?аны ж?н. Барлы? кезде тама?ты жа?адан дайындап ішкен д?рыс. Алланы? таби?атты адам ?шін жарат?анын ж?не парыз еткенін, тіршілігінде ?ажетіне д?рыс пайдалануды, денсаулы?ына зиян келмейтіндей жа?дайда болуын ?ада?алауды салауатты ?мір салты деп ??амыз.

Адам денсаулы?ына зиянын тигізетін жат ?деттерден аула? бол?аны ж?н. Енді олар?а не жататынына то?тала кетейік: Олар – темекі тарту, спирттік ішімдіктерге, есірткілік заттар?а салыну. Ара?ты? орнына ?ымыз бен ?ымыран іш, темекі тартуды? орнына таза ауада к?бірек ж?р. Жастар?а есірткіні пайдаланба, к??іл к?теретін м?дени к?пшілік орындарына баруды ?детке айналдыр дер едім. Е?бек адамды т?рбиелейді. Сонды?тан ж?мыс істеуден ?ашпа?ан ж?н. Жал?аулы??а салынуды? со?ы жа?сылы??а апармайды. Имандылы? жолына т?сіп, жылына бір келетін оразаны т?тып, оны? т?ртібін са?та?аны?ыз д?рыс. Д?ниеде б??ан те? келетін еште?е жо?.

Біз таби?атты?, ?орша?ан ортаны? ластануына жол бермеуіміз керек. ?зі?ізді ?андай к?рсе?із, ?згелерді де солай к?рі?із. Адамдар бір-бірімен дос, бауырлас, сыйлас, ра?ымды, мейірімді болса, н?р ?стіне н?р жауады. ?р?ашан жаман ойдан аула? болы?ыз. Адам ?зін ?згеден кем сезінуі, денсаулы?ыны? нашар екендігін ойлап ?амы?уы, к?з алдына ?лім ?ор?ынышын елестетуі ойды б?зады.

С?з со?ында ?айра айтарымыз, халы? денсаулы?ы тек медицина ?ызметкерлеріні? к?сіби тірлігі ?ана емес, б?кіл ?о?амны? т?тас денсаулы? са?тау?а ж?не ны?айту?а арнал?ан ?йлескен іс-?имыл ?рекеттеріні? жемісі екенін баршамыз да ??ыну?а тиіспіз. Сонда ?ана ?орша?ан ортаны са?тай отырып, таза су ішіп, д?рыс тама?танып, иманды ж?не салауатты ?мір салттарын т?ра?ты ?алыптастырса? болаша?ты? жар?ын кепілі болма?.