Санаа күүһэ (“Суор”сэһэҥҥэ)

Санаа күүһэ (“Суор”сэһэҥҥэ)

Тулалыыр эйгэни, айылҕа көстүүтүн тыынар тыыннаах курдук көрдөрүү үгүс суруйааччыга баар. Ол курдук, литературовед Д.Е. Васильева суруйарынан, Николай Лугинов айар буочарын биир сүрүн уратыта – көтөрү-сүүрэри, оту-маһы барытын сатаан тыыннааҕымсытан, өйдүүр өйдөөх, саныыр санаалаах, ыалдьар эттээх, үөрэр-санньыйар дууһалаах гына ойуулуура буолар. Онон “Суор” – философскай айымньы диэбитэ.

В.Б.Окорокова “Проза сайдыыта: тиэмэ, жанр араастара” диэн үлэтигэр “Суор” айымньыга Санаа туспа уобарас буолар диир. Киһи санаалаах, санаалаах буолан киһи буолар. Манна Суор эмиэ санаанан эрэ олорор. Онон Н.Лугинов философскай сэһэннэригэр дьикти сюжеттары, уобарастары булар уонна олорунан киһи, көҥүл, олох туһунан дириҥ санаалары этэр.

“Суруйааччылыын сэһэргэһиигэ” Николай Алексеевич Лугиновтан суруйааччы быһыытынан туох санааны тутан ааҕааччыга тириэрдиэххин баҕарбыккыный диэн ыйытыыга Олоҕу үөһэттэн көрүөххэ наада. Киһи хараҕынан сиринэн көрүү олох кылгас, тутах, үөһэттэн көрүү атын. Түгэн уонна дьылҕа диэн баар. Сип-сибилигин аччыктаабыккын аһарынаары иэдэйэҕин, өлөҕүн. Олоҕурбут үгэһи, сиэри, майгыны кэспит кыыл да, киһи да олоххо дьылҕата табыллыбат. Киһилии сиэр, арыт суор сиэригэр атылыы буолан тахсара баар. Олох туһунан көрүүгэ, толкуйга уһун санаа ирдэнэр. Туохха барытыгар үөс сүбэтэ, кэтэҕэ ордук суолталаах диир.

“Суор” айымньыга киһини, кыылы-көтөрү, харамайы, тулалыыр эйгэни барытын санаа күүһэ хамсатар. Санаа күүһэ, “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар” сурулларынан, киһи санаабыт санаатын ситиһэр иһин дьүккүөрэ, күүрээнэ. Ол курдук бу айымньыга Суор, Ирикээлээх Орулхан, Баай Байанай, Доҕор, Аар Тайҕа, Хонуулар, Сыһыылар, Үрэхтэр, Сиккиэр тыал, Булчут оҕонньор, Айаал – бука бары олоҕу толору олоруу туһугар санаа күүһүн уураллар.

Түөрт сүүсчэкэ сыл олорор кырдьаҕас суор олоҕор арааһы барытын көрдөҕө. Дьон, айылҕа уларыйыытын туһунан туспа санаалаах. Сиэр-туом уларыйарыттан, дьон-сэргэ уруккуну, үгэһи умнарыттан, онтон сылтаан булт, от-мас кэхтэриттэн санаата түһэр, хомойор. Аныгы булчут туох санаалаах кэлэн, хайдах туттан-хаптан бултуурун таайбат буолуоҕар дылы уларыйбытыттан сэрэхэдьийэр. Киһи олоҕо кылгас, ол бэриллибит кэмин харыстыахтааҕын туһунан саныыр. Оннооҕор кини, төһө да уһун үйэлэммитин иһин, олоҕо түргэнник ааһан эрэриттэн сөҕөр, кэннэ уһаабытын, иннэ кылгаабытын сэрэйэр. Тулалыыр эйгэ мөккүөрүгэр, олоҕу ырытыытыгар кыттыспат, наадыйбат.

Булчут оҕонньору олус убаастыыр. Тугу гынарын, саныырын барытын дьүһүнүттэн, туттарыттан-хаптарыттан таайар. Оттон доҕор суорун аһынар, санаатын көтөҕө сатыыр. Кинини куобах этинэн маанылыыр. Онтон Айаал уол бастаан күн сиригэр кэлиэҕиттэн айылҕаны ис сүрэҕинэн таптыыр, харыстыыр дьиҥнээх иччи, көмүскэл, харысхал кэлбитин тута сэрэйэр, онтон олус үөрэр. Оҕо улаатан дойдутугар эргиллиэҕин туһугар суор санаатын күүһүн барытын онно уурар, ол туһугар олорордуу толкуйдуур.

Ирикээлээх Орулхан, Баай Байанай, Аар Тайҕа, Хонуулар, Сыһыылар, Үрэхтэр, Сиккиэр тыал – бары санааларын күүһэ биир: Айаал төрүүрүн күүтүү, улаатарын кэтэһии, киниэхэ көмөлөһүү, айылҕа маанытытттан бэрсии. Күнүн ааҕа сылдьар Доҕор суор санаатын күүһэ уһукка тиийбит: тугу эмэ булан үссэнэ түспүт киһи эрэ диэн.

Булчут оҕонньор сиэнин атаҕар туруорар, булчут үгэһин иҥэрэр, кини кэнниттэн дойдутун, сирин-уотун иччилиир киһи баар буоларын туһугар санаатын күүһүн мунньан, олоҕун тиһэх күннэрин барытын онно аныыр.

Айаал, тулалыыр эйгэ барыта кини туһугар санаатын күүһүн мунньубутун этинэн-хаанынан сэрэйэр курдук, курдаттыы дойдутугар тартарар. Өйдүүн-санаалыын, сүрэҕэ сылааһыныын, үтүө майгытыныын – барытыныын олоҕу сыаналыыр, киэҥник көрөр, инникигэ эрэл үөскүүр.

Ол иһин “Суор” айымньыны аахтахха, бары саныыр санаалаах, ол санааларын күүһүнэн олохторун олорор, өссө ордук гынар баҕалаах эбиттэр. Кинилэри барыларын, суор хараҕынан үөһэттэн анааран көрдөххө, Үөрүү, Эрэл, Итэҕэл кынаттыыр, онтон атын буолуон сатаммат эбит.

Суруйда Кэбээйи улууһун Танара орто оскуолатын саха тылыгар, литературатыгар учуутала Васильев Афанасий Спиридоновч.

10. 10. 2023