Сэрии кэмин о5олорун оонньуурдара

Амма улууһун Соморсун орто оскуолата

«Сэрии кэмин оҕолорун оонньуурдара».

(мин коллекциям)

Суруйда: Сайаана Охлопкова,

Амма улууһун Соморсун орто

оскуолатын 7 кылааһын

үөрэнээччитэ.

Салайааччы: Охлопкова

Надежда Степановна.

2019 сыл.

Үлэм темата: «Сэрии кэмин о5олорун оонньуурдара».

Үлэм сыала: Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр оҕолор ханнык оонньуурдарынан оонньообуттарын үөрэтии, билии, саастыылаахтарбар тиэрдии;

Тоҕооһо: Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө, сэрии кэмигэр оҕолор туох оонньуурдарынан оонньуулларын, иллэҥ кэмнэрин хайдах атааралларын билии. Кинилэр эт-хаан өттүнэн сайдалларыгар, олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы кыра эрдэхтэриттэн билэллэригэр, доҕотторугар, дьоҥҥо –сэргэҕэ киһилии сыһыаннаһалларыгар ол оонньуур оонньуулара сүрүн суолталаахтара.

“1941-45 тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн ырыа тылларыгар этиллэрин курдук, биьиги, тыыннаахтар, Улуу Кыайыы сункэн суолтатын, хайдахтаах курдук улахан сиэртибэни толук ууран ситиьиллибитин уйэлэр тухары ойдуу-саныы сылдьар ытык иэспит буолар. Саха норуота бары, Советскай Союз атын омуктарын курдук, Ийэ дойду комускэлигэр туруммуттара. Кыайар-хотор өттө саа-саадах тутан, фроҥҥа сэриилэспитэ. Үгүстэрэ сэрии хонуутугар охтубуттара, төрөөбүт дойдуларыгар эргиллибэтэхтэрэ.

Тыылга кырдьа5астар, дьахталлар уонна о5олор эрэ хаалбыттара. Оччолорго 10-14 саастаах о5олор суту-курааны, аччыктааһыны сэргэ колхуос ыарахан улэтигэр кыһыннары-сайыннары эргиччи эриллэн, билиҥҥи о5олор өйдөөбөт ыарахан кэмнэрин көрсөн, үгүстэрэ доруобуйаларын сүтэрэн, кылгас үйэлэммиттэрэ. Кинилэр улахан дьону кытта тэҥҥэ бары эрэйи, быстыыны, аччыктааһыны, ас-таҥас кэмчитин туох да кыҥкыйа, саҥата-иҥэтэ суох дьарамай санныларыгар сүксэн, үлэлээн-хамсаан колхуостарын айгыраппакка, сэрии ыар кэмнэрин ааспыттара. Холкуостаах оҕото сыл устата 50 үлэ күнүн толоруохтаах, оҕо куҥҥэ 6-8 чаас үлэлиэхтээх диэн үрдүкү салалта уураах таьаарбыта. Ол эрээри холкуостаах оҕото бу былааны сыл устата толорон кэбиһэрэ. Оҕо үлэтин чааһын уһуна хаһан да тутуһуллубат этэ. Син-биир улахан дьону кытта тэҥҥэ сырдыгы-хараҥаны араарбакка, тымныыны, куйааһы аахсыбакка, ханнык да үлэҕэ биир өрөбүлэ суох сылдьаллара. Сэрии сылларыгар, ол да кэнниттэн тыраахтыр, массыына кэлэ илигинэ, кыһыннары-сайыннары эргиччи от-мас тиэйиитигэр, сир хорутуутугар, туох баар тиэллэр таһаҕаска барытыгар оҕолор улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьаллара. Инньэ гынан улэҕэ да, оонньууга да олус көхтөөхтөрө. Икки ардыларыгар уол-кыыс диэн аахсыбакка сүрдээх эйэлээхтик, ииссэр диэни билбэккэ биир ыал оҕолорун курдук үөскээбиттэрэ, улааппыттара. Ол да иһин үлэттэн быыс булан, сайын да, кыһын да ыҥырсан оонньуу тэрийэллэрэ. Бу көлүөнэ оҕолор төһө да ыар кэмҥэ үөскээбиттэрин иһин, түөлбэбит ытык кырдьа5астарын үтүөлэринэн, олус сырдык ыралаах, ыраас санаалаах, амарах дууһалаах, ханнык баҕарар үлэҕэ бэриниилээх, чиэһинэй буола үүнэн сайдан тахсыбыттара. Кинилэр төһө да сэрии ыарахан кэмнэригэр олордоллор, иллэҥ кэмнэригэр оҕолор-оҕолор курдук оонньоон-көрүлээн, сынньанан санааларын чэпчэтэллэрэ, улэҕэ-хамнаска барытыгар ырыа аргыстаах сылдьаллара. «Туох баар күүһү барытын өстөөҕү үлтүрүтэргэ», «Үлэҕэ үрдүк ситиһиини» диэн ыҥырыы баара, ол туһугар күүстэрин харыстаабакка үлэлииллэрэ.

Сэрии кэмигэр оҕолор туох оонньуурдарынан оонньообуттарын билээри сэрии кэминээҕи оҕолору кытта сэһэргэспитим, кэпсэппитим. Ол курдук, кылааспытыгар Жиркова Феврония Ивановнаны, Емельянов Николай Николаевиһы, Егоров Петр Алексеевиьы, Рязанскай Семен Семеновиһы ыҥыран көрсүбүппүт, истиҥ кэпсээннэрин истибиппит. Ыараханнык ааспыт оҕо саастарын чугастык ылыммыппыт. Кинилэр кэпсииллэринэн хабылык, хаамыска, тырыыҥка, күүгүнэй, күөрчэх ытыйыы остуол оонньуулара сүрүн оонньуурдара эбит, о5о барыта собүлүүр оонньуулара.

Хабылык. Барыта 60 мас буолуохтаах. Мастар уһуннара 20-23 см, халыҥнара 1 см аҥара, кэтиттэрэ 1 см. Хабылыгы 10 сааһыттан үөһэ саастаах оҕолор уонна улахан дьон оонньуохтарын сөп. Уҥа диэки олорор киһиттэн саҕалаан күн утары эргитэ бараллар. Хабылыгы барытын хомуччу тутан, уҥа ытыһын үрдүгэр ууран баран, өрө быраҕаат, ытыһын көхсүгэр түһэрэн ылар. Онно ытыһын көхсүгэр төһө мас хаалбытын эмиэ үөһэ быраҕаат, хабан ылыахтаах. Ол хабан ылбыт мастарын иккилии гына үллэрэр. Биир ордук хааллаҕына ону туспа уурунар уонна салгыы оонньуур.

«Хаамыска». Быһа барыллаан 1,5 см. Кубик мастан эбэтэр бил балык сиһин тоноҕоһунан оҥоһуллар. Хаамыска ахсаана 5. Бу оонньууга төһө баҕарар киһи кыттыан сөп. Биир хаамыска кэрдиистээх, ол - «баһылык» хаамыска буолар.Оонньууну ыытар киһи биэс хаамысканы ытыһыгар кумуччу тутан баран, үөһэ быраҕар. Оонньооччу дьон бука бары төттөрү түһэр хаамыскалары хабан ылыахтаахтар. Кимиэхэ кэрдиистээх хаамыска түбэһэр , ол саҕалыыр. Күнү батыһа кэрийэ оонньууллар. Бастакы оонньооччу биэс хаамысканы уҥа ытыһыгар хам тутар. Биир хаамысканы үөһэ быраҕар, ол кэмигэр түөрт хаалбыт хаамыскалары остуолга ыһыахтаах. Дьэ ол кэнниттэн хаамыскаларын биирдии хомуйан ыларыгар, үөһэ бырахпыт хаамыскатын олорго холбоон хабан иһиэхтээх. Иккис арааһыгар иккини бииргэ остуолтан ылан, үөһэ бырахпыт хаамыскатын кытта холбуу хабыахтаах.Үһүс арааһыгар биири, онтон үһү биирдэ хабыахтаах. Төрдүс арааһыгар ытыһыгар мунньубут хаамыскаларыттан биири үөһэ быраҕа-быраҕа, биирдии хаамыскатын остуолга субуруччу ууруохтаах. Онтон ол уурбут түөрт хаамыскаларын туспа ууран испэттэр. Ытыстарыгар холбуу илдьэ сылдьыахтаахтар.

Тырыыҥка. Тырыыҥка тутум уһуннаах, испиискэ маһыгар маарынныыр синньигэс буолар. Аҥар илиигэ сөпкө бобо тутуллар ахсааннаах. Биир тырыыҥка төбөтүн токурутан, ньуоска гыналлар. Оонньооччу тырыыҥканы аҥар ытыһынан остуол үрдүгэр туруору тутан баран, эмискэ ыһыктар. Тырыыҥка остуолга ыһылла түһэр. Туспа сытар тырыыҥканы саҕалааччы бэйэтэ хомуйан ылар. Баттаһа түспүт тырыыҥканы ньуосканан өйөөн-убаан соһон ылар. Атын маһы хамсатта да, бу киһи тохтуур, уочараттаах киһи оонньуур. Тырыыҥка бүтүөр диэри оонньуу салҕанан бара турар. Элбэҕи ылбыт оонньооччу бастыыр. Манна мээнэ долгуйан салҕалаабат, чуолкай туттуулаах, кыраҕы харахтаах, сэрэхтээх, тулуурдаах киһи кыайар.

Күөрчэх ытыйыы. Күөрчэх ытыгын эргитэр курдук күүскэ эргитэҕин уонна остуолга ыытан кэбиһэҕин. Сатыыр киһи киэнэ балачча эргийэн баран тохтуур. Кимиэнэ уһуннук эргийбит – ол кыайыылаах.

Маннык оонньууларга тарбах имигэс, сымса буолар. Ол да иһин буолуо биһиги өбүгэлэрбит үгүстэрэ уруһуйдьут, иистэнньэҥ, мас, тимир ууһа буолаллара. Уочаратынан киһи оонньуур. Оҕо бириэмэни сөпкө туһанар, аралдьыйар, сынньанар. Бу оонньуулар сүһүөх ыарыытыгар олус туһалаахтара биллэр. Ону таһынан уолаттар үксүн мас ураҕаһы миинэн ат оҥостон сүүрдэллэрэ үһү.

Катакинов Гаврил Алексеевич – Чурапчы көһүүтүн кыттыылааҕа, 1936 сыллаахха Чурапчы орйуонун Алаҕар нэһилиэгэр колхозтаах кэргэҥҥэ төрөөбутэ. Хоту Эдьигээн оройуонугар сылдьыбыта. Билигин Соморсун нэһилиэгэр олорор, элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх. Гаврил Алексеевичка дьиэтигэр тиийэммит сылаас үүттээх чэйдээх, минньигэс бурдук астаах сэһэргэспиппит. Кини кэпсииринэн ыарахан олохтоох сэрии кэмин оҕото оонньуур солото да, кыаҕа да суох эбит. Ол эрэн оҕо- оҕо курдук оччолорго үксүн отунан-маһынан, кыыл –сүөл уҥуоҕунан оонньууллара үһү. Талах ынахтар сүрүн аралдьыйар маллара эбит. Көһүүгэ сырыттахтарына, хоту дойду оҕолоро балык төбөтүн уҥуоҕунан оонньууллара диэн кэпсиир.

Талах ынахтар. Үксүн уолаттар бэйэлэрэ оностоллоро, талах маһы кылгас гына быһан, араастаан ойуулаан-бичиктээн, муостаан, кулгаахтаан сүөһүнү сааһын арааһынан арааран, араас кээмэйдээх гына оҥороллоро.

Туос ынахтары, сылгылары кыргыттар кырыйан оҥороллоро. Сүөһү быһыытын-таһаатын атын-атыннык кырыйан, мандардаан таһаараллара. Өбүгэлэрбит былыр-былыргаттан хатыҥ маска сүгүрүйэллэрэ. Хатыҥ мас туоһун бэс ыйын бүтүүтүттэн ол ыйын ортотугар диэри хастыыллара. Мас мутуга, бааһа суох буолуохтаах. Собулээбит хатыҥнарын ыраас өттүттэн буолбакка арыый мутуктаах өттүттэн сытыы быһаҕынан туруору тутан , маһын бааһырдыбакка араҥалаан ылаллара. Туоһу хастаат да өр буолбакка , тута чарааһатар ордук, кэнники кытаатан хаалар. Ол аата үлэлииргэ бэлэмнииллэрэ. Мас быһыытынан барбат гына сөрүүн, күлүк сиргэ баттата уураллара. Өбүгэлэрбит туоһу үксүн иһит-хомуос оҥоруутугар тутталлара, онтон хаалбыт кырадаһыннарынан оҕолор ылан, оонньуур ынах сүөһү, сылгы кырыйаллара.

Талах маһынан оҕолор өссө «Үрүүскэ» (свисток) оностоллоро. Талах маһы кылгас гына быһан быран, үрүллэр сиринэн сэрэнэн субатын арааран салгын тахсар хайаҕастаан оностоллоро. Маннык оонньуур оҕо тыҥата сайдарыгар олус туһалааҕа.

Кыра уолаттар аан маҥнай талах ынаҕы, үрүүскэни оҥорон уһанарга үөрэнэллэрэ, кыргыттар кыптыыйынан туос ынахтары кырыйан иис үөрэҕэр маҥҥнайгы хардыыларын саҕалыыллара.

Тамара Егоровна Григорьеваны, Анастасия Егоровна Иванованы көрсөн ыйыталаспыппар, кыргыттар таҥаһынан сыахай оҥостон оонньууллар эбит. Үксүн ыаллаах буола оонньууллар. Ону барытын бэйэлэрэ тигэн, илиилэринэн оҥороллоро үһү. Ыал аҕатын, ийэтин, араас саастаах оҕолорун, эбэлэрин, эһэлэрин барыларын таҥас сыыһынан тигэллэр эбит. Ону таһынан дьэрэкээн дьүһүннээх таастарынан, өрүс хаамыскаларынан, тимэхтэринэн мунньа сылдьан оонньуурбут диэн кэпсииллэр. Үксүн ийэлэрэ, эбэлэрэ иистэнэллэригэр ордон хаалбыт таҥастарын кырадаһыннарыттан сыахайдары тигэн оҥороллоро. Бу оонньуурдар инникитин алаһа дьиэ хаһаайката, ыал ийэтэ буоларга аналлаах кыыс оҕо иистэнэ үөрэнэригэр, таҥаһы кырыйар , быһар сатабыллара сайдарыгар, сөптөөх сииги тутуһан таҥаьы тигэ үөрэнэллэригэр олус туһалааҕа.

Урут билиҥҥи курдук дьэрэкээн оонньуур арааһа суоҕа. Оҕо бэйэтэ көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл уҥуоҕун, тириитин кыылга-сүөлгэ, киһиэхэ майгыннатан оонньуура. Холобур, кус баттаҕа сүөһүлэр, кутурук уҥуоҕа дьоннор бааллара. Ол «дьоннорун» ньиэмэстэр уонна «сэбиэскэйдэр” диэн сэриилэһиннэрэ оонньууллара. Ону таһынан кус көхсүн унуоҕунан ынахтары, куобах төбөтүн унуоҕунан аттаах киһини оҕо бэйэтэ оҥосторо. Өбүгэлэрбит булдунан аһаан-таҥнан олорбуттара , араас булт уҥуоҕун оҕо бэйэтэ араастаан оҥорон көрөн оонньуур оҥосторо.

Былыр оҕоҕо эрэ барытыгар эрэһиинэ мээчик баар буолбатах этэ. Урукку оҕолор кылтан, сиэлтэн мээчик оҥороллоро, ыстанка (скакалка) өрөллөрө, угун маһынан эбэтэр муоһунан оҥороллоро.

Сылгыны саас сэлииллэр. Мээчиги оҥорорго сылгы сиэлин көп түүтүн ытыска төгүрүччү тутан кытаатыар диэри биир өттүн диэки эргитиллэр. Төһөнөн уһуннук, күүскэ тутан эргитиллэр да, соччонон чиҥ, кытаанах, үчүгэй буолар.

Онтон ыстаҥканы өрөргө уһун ситиини хатан баран, ортотунан бүк тутан халыҥатан хатыллар, төһөнөн халыҥ да ыйааһыннаах, оччоҕо ордук көтүмтүө буолар. Ситиини өрөргө төһө халыҥнаах гынаргыттан көрөн икки кыл эбэтэр сиэл утаҕын ылан тобукка наар биир хайысханан эргитиллэр. Биһиги өбүгэлэрбит кылы да сиэли да сууйбакка-тараабакка бэйэтинэн өрөллөрө, оччотугар ордук сыстымтыа, чиҥ буолара, ситиини өрөн бүтэн баран биирдэ сууйар ордук, ыраас кыл да, сиэл да өрөргө ыһылла турар буолар.

«Сылгы туйа5а». Мохсуо. Күүгүнэй. Мас ат. Бу оонньуурдар саамай тэнийбит оонньуурдар буолаллар. «Сылгы туйа5ын» хатын маһынан оҥороллоро, кылгас гына быһан, быалаан баран атахтарыгар кэтэн, ким түргэнник сүүрэригэр күрэхтэһэллэрэ.

Мохсуо – кыра төгүрүк мас лэкээлэри туруортаан баран тэйиччи сиртэн эпчиргэ маһынан таба быраҕан элбэх лэкээни суулларбыт ол кыайыылаах. Сахалар уол оҕону үөрэтэр үөрэхтэригэр бу оонньуулар биир сүрүнүнэн киирсэллэр. Бу оонньуулар оҕо күүһүн эрчийэллэрин таһынан таба хамсаналларын , таба быраҕалларын сайыннараллар.

Күүгүнэй. Оҕо барыта сиэбигэр укта сылдьан хаһан баҕарар муста түстүлэр эрэ оонньообутунан бараллара. Бу оонньууру ньолбоһох быһыылаах маһы чараас гына быһан, ортотунан икки хайаҕастаан, онон быа угаллара. Дьэ уонна быатыттан тутан баран, икки өттүттэн эрийэн-эрийэн баран тардаллара, оччоҕо кини күүгүнээн тыас таһаарара.

Мас ат. Ураҕас маска ат төбөтө быһыылаах маһы быһан олордон уолаттар ат курдук миинэн «сүүрдэллэрэ”.

Сулҕаччы нэһилиэгэр тиийэммит Тарасова Анна Дмитриевнаны көрсөн, сэрии сылларыгар ааспыт ыарахан оҕо сааһын кэпсээнин уйадыйа истибиппит, олус чугастык ылыммыппыт. Сэрии ыар тыына хас биирдии ыал олоҕун аймаан, биир да киһини тумнубакка таарыйан ааспытын өссө төгүл итэҕэйбиппит. Биһиги эһэлэрбит, убайдарбыт хорсуннук сэриилэһэн биһиэхэ эйэлээх олоҕу аҕалбыттарыгар тугунан да сыаналаммат махтал буолар.

Урукку оҕолор билиҥҥи курдук бэлэм оонньууру хантан да ылбаттара, кинилэр кыптыыйы тутар, быһаҕы туһанар буоллулар да бэйэлэрэ оонньуурдарын оҥостоллор этэ. Бэйэ киэнэ бэйэҕэ күндү, ол да иһин ол оонньуурдарын олус харыстыыллара, күндүтүк туталлара, алдьаппаттара. Бу - оҕо туохха барытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһарыгар үөрэтэрэ саарбаҕа суох.

Түмүктээн этэххэ, уоттаах сэрии сылларыгар улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ ыарахан үлэҕэ сылдьар соҕотох оҕо, эбэтэр оҕолор муста түстэллэр эрэ, иккиэ уонча буоланнар оонньууллара, күнү-дьылы атаараллара, сылааларын таһаараллара. Оҕо эт-хаан өттүнэн сайдарыгар, олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы кыра эрдэҕиттэн билэригэр, доҕотторугар, дьоҥҥо-сэргэҕэ киһилии сыһыаннаһарыгар ол оонньуур оонньуулара сүрүн суолталаахтара, ыарахан кэми этэҥҥэ туоруулларыгар күүс-күдэх эбэрэ, Улуу Кыайыы буоларыгар эрэл кыымын саҕара.

Туһаныллыбыт литература:

1. Стручкова Р.И., Данилова В.В. «Оҕо уонна оҕус күүһүнэн – кыайыыны», изд. Дом «Көмүөл», 2010;

2. Н.К. Шамаев «Эдэр ыччаты эт-хаан сайдыытыгар сахалыы ньымаларынан иитии», Дьокуускай 1994.