Школада хайи литература кIелунин ва чирунин вилик акъвазнавай кьилин везифаяр

Школада хайи литература кIелунин ва чирунин вилик акъвазнавай кьилин везифаяр.

Лезги литература, Дагъустандин халкьдин литературадин тIебии пай яз, акьалтзавай несил патал уьмуьрдикай жуьреба-жуьре чирвилер ва халис тербия гузвай зурба такьат я. Жуван чил ва халкь кIанзавай, гъейрат ва къанажагъ авай инсанар тербияламишунин карда художественный литературадихъ зурба метлеб ава. Гьавиляй ам милли школада, барабар ихтияр авай предмет яз, чирзава.

Школада хайи литература кIелунин ва чирунин вилик акъвазнавай кьилин везифаяр уьмуьрдикай ва тIебиатдикай чирвилер гун, литературадин эсерар кIелиз, аннамишиз ва лезет хкудиз вердишарун, аялар халис инсанпересар ва ватанпересар яз тербияламишун я. Малум тирвал, программади ва гьукуматдин уьлчмейри аялриз гьар предметдай гузвай чирвилерин ери дибдай хъсанарун истемишзава. Хайи литературадин тарсара муаллим и мураддив агакьунин рекьерикай сад чирвилер са тайин тир тартибда, яни системада, аваз гун я. Ихьтин система муаллимди вахт-вахтунда ишлемишзавай методикадин къайдайри ва амалри арадал гъизва.

Мектебда кIвалахай 11йисан къене хайи литературадин тарсар гунин карда зазни аялрихъ галаз кIвалахунин тайин тир система арадал атана. Гьаниз килигна за зи вилик ихьтин месэлаяр эцигнава: аялриз жуван дидед чIалан гуьрчегвал къалурун, хайи эдебият дериндай чирун ва аялриз ам кIанарун, инсанпересар ва ватанпересар тербияламишун, абур бубайрин адетриз лайихлу авун. Гьелбетда, хиве кьун лазим я, сифте мектебдиз кIвалахал атай вахтунда хайи литературадин тарсариз неинки аялри, гьакI абурун диде-бубайри гузвай къимет акурла, за жуван вилик шартI эцигна: виридаз хайи литературадин тарсарихъ зурба метлеб авайди къалурун.

Зи кIвалахдин кьетIенвилер вуч я, квекай ибарат я лагьайтIа, завай лугьуз жеда: аялриз дерин чирвилер гун, гьар са аял вичин къуватрихъ агъун, тарсара жезмай кьван аялриз яратмишдай мумкинвал гун, аялрал жуван фикир илитIар тавун, абурув чпив, фагьум-фикир авуна, къейдер ийиз тун.

Гузвай тарсунин ери хъсан хьун патал, зи фикирдалди, виридалайни важиблуди муаллимди тарс дуьз тешкилун я: доска виликамаз тарсуниз гьазурун, анал цIийи тарсунин тема, метлебар, план, лазим тир тадаракар (суьретар, ктабрин выставка, газетрин, журналрин материалар) хьун лазим я.

КIвалин кIвалах ахтармишунин карда за жуьреба-жуьре къайдаяр ишлемишзава. Гзафни-гзаф за тарсара суьгьбетдин къайдадикай менфят къачузва. Вучиз лагьайтIа и чIавуз вири классди иштиракзава, жавабар алава хъийизва, маса предметрихъ галаз авай алакъаяр къалурзава, художественный эсеррай мисалар гъизва. Идалай гъейри за тарсара гегьеншдиз ишлемишзава тестер, графический диктантар (саки гьар тарсуна), карточкайрай тарс хабар кьун, жуьреба-жуьре къугъунар («Муаллимар ва ученикар», «Вуна заз – за ваз», «Давамара…», «Таржума ая»),докладар гьазурун, рефератар кхьин ва икI мад.

Гьар са тарсуна саки вири аялриз къиметар жезва. Гьелбетда, къимет эцигдайла, аялдиз эсердин мана-метлеб чир хьун, кьилин фикир, игитдин къамат ачухарун, эсер устаддиз кIелиз, ам веревирд ийиз чир хьун, литературадин илимдин терминар чир хьун фикирда кьазва.

Тарсуна цIийи материалдин винел кIвалах тухудайла, муаллимди хъсан кIелзавай аялривай куьмек къачуртIа жеда. Зи тарсара аялри алава яз шаиррин ва писателрин яратмишунрикай докладар гьазурзава, рефератар кхьизва, «Лезги газетдай», «Самур» журналдай макъалаяр кIелзава. Идалай гъейри, литературадин тарсара аялриз вири илимар ва предметар сад-садахъ галаз сих алакъада авайди чирун лазим я. Месела, 8-классда «Ватандин дяведин йисарин литература» тема кIелдайла, чи тарсуна тарих, урус литература, география, музыка, изо, кино – вири ава.

За мукьвал-мукьвал адетдин тушир тарсар тухузва (тарс – сейр, тарс – къугъун , тарс – сегьне, тарс – лекция, тарс – литературадин ким, аялри чпи тухузвай тарс ва масабур). Ихьтин тарсар тухуни гузвай нетижа хъсанди я: аялрин чирвилер гегьенш жезва, гьевес хкаж жезва, яратмишунин кIвалахди кьилин чка кьазва, хайи литературадин важиблувал ва адан гуьчегвал ачухдиз аквазва.

Гьелбетда, аялриз хайи литературадин эсеррин гуьзелвал, рангар, метлеб, гьиссер анжах тарсунин вахтунда ачухариз жедач. Гьавиляй муаллимди хейлин кIвалах классдилай къецени тухвана кIанда: писателрин ва шаиррин яратмишунриз талукьарнавай литературадин вечерар тухун, шаиррихъ галаз гуьруьшмиш хьун, хайи литературадиз, тарихдиз ва культурадиз талукь чкайриз, музейриз экскурсияр тешкилун, цлан газетар акъудун.

Гьам дидед чIал, гьамни хайи литература гьар са халкьдин, инсандин тарихдихъ, алай девирдихъ, гележегдихъ галаз сих алакъада ава. Гьавиляй чи гележегдин несилар къанажагълубур, намуслубур, ватандал ва зегьметдал рикI алайбур хьун патал, хайи литературадин тарсарин ери, таъсирлувал хкажун чарасуз я. Уьмуьр дегиш жеда, литературани дегиш жеда, уьмуьрдани цIийивилер жеда, литературадани. Амма литературади гьамиша инсанпересар ва ватанпересар тербияламишда.