Тамак сиңирүү системасы, зат жана энергия толуктоо

Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министирлиги Ош мамлекеттик университети

Тема: Тамак сиңирүү системасы, зат жана энергия алмашуу процесстеринин курактык өзгөчөлүгү

Аткарган: Токтосунова Малика Текшерген: Досназарова Айгул Ош шаары

2023- жыл

План:

▶ Тамак сиңирүүнүн физиологиясы

▶ Зат жана энергия алмашуу жөнүндө терең билим алуу

▶ Тамак сиңирүүнүн мааниси

▶ Витаминдер жөнүндө илимий маалыматтарга ээ болуу

▶ Илим техниканын тамак сиңирүүгө тийгизген оң жана тескери таасирлери

Тамак си ң ир үү системасы – жаныбарлар менен кишинин тамак си ң ир үү ч ү органдарынын тобу.

Омурткалуу жаныбарлар менен кишинин Тамак си ң ир үү системасы ооз к өң д ө й ү , кулкун, кызыл өң г ө ч, карын, ичеги, боор, уйку безинен турат.

Бакалоор менен дем алуучу омурткалуулардын кулкунунда бакалоор тешиктер болуп, ал азыкты ооздон кызыл өң г ө чк ө жылдыруудан башка, дем алууга да катышат.

К ө пч ү л ү к балыктардын, жерде- сууда жашоочулардын, сойлоочулардын, жырткычтардын жана ылгабай азыктанган с ү т эм үү ч ү л ө рд ү н карыны – ж ө н ө к ө й, айрым балыктардын,

куштардын, кепш өө ч ү с ү т эм үү ч ү л ө рд ү н, кит

сымалдардын карыны татаал т ү з ү л ү шт ө болот.

• кызыл өң г ө ч

• аш казан 3- ө т

4- ичке ичеги

6- жоон ичеги

Зат жана энергия алмашуу процесстеринин курактык ө зг ө ч ө л ү г ү

▶ Зат алмашуу- организмде бардык биохимиялык процесстердин

жыйындысы. З.а. организмдин ө с ү п- ө н ү ш ү н, ө з ү н- ө з ү сактоосун жана жаратуусун камсыз кылат. З. а- да организм айлана- ч ө йр ө д ө н т ү рд үү заттарды си ң ирип, аларды ө зг ө рт ү п ө з затына айлантат. З. а- да

витамин, ауксин, фермент, гормон, фотосинтез, гумордук

факторлор чо ң роль ойнойт.

▶ Ассимиляция- тир үү организмдеги химиялык процесстер; зат алмашуунун бир т ү р ү . Ассимиляцияда организм сырткы ч ө йр ө д ө н ө з ү н ө керек ар кандай органикалык же органикалык эмес заттарды алуу менен жашоосун, ө с ү п- ө н ү г ү ш ү н камсыз кылат. Бардык тир үү организмдер ү ч ү н энергиянын биринчи булагы - К ү н нуру.

▶ З. а. белок, май, углевод, суу жана минералдык алмашуу болуп б ө л ү н ө т.

▶ Белок алмашуу – малдын организимине тоют менен келип, ичеги- карында ферменттер, ичеги- карын зилинин таасиринен пептид жана амин к- тасына ажырайт. Ажыраган заттар канга си ң ип, ткандарга тарайт, белокту

синтездейт. Белок акыркы продуктулар – амин к- тасы, аммиак, к ө м ү р кычкыл газ жана сууга ажырап, сыртка б ө л ү н ү п чыгат.

▶ Май алмашуу – малдын организимине келип т ү шк ө н, ткандардагы май, ошондой эле май сымал заттардын химиялык айланышынын жыйындысы. Майлар негизинен малдын ичегисинде липаза, лецитиназа, коламин –

фосфотаза, глицерофосфотаза ферменттеринин катышуусу менен моноглицерид, глицерин, холестеринге ажырайт да ичегиге си ң ет.

▶ Углевод алмашуу – малдын организминдеги негизги энергия булагы.

Углеводду малдын организми негизинен тоюттан алат. Татаал углеводдор тамак си ң ир үү жолдорунда амилаза, мальтоза, сахароза ферменттеринин

таасири монсахариддерге (глюкоза, фруктоза, галактоза) ажыратат.

▶ Энергия алмашуу — организмдеги заттардын химиялык айланууларынын

жыйындысы. Ал организмдин өө рч ү ш ү н, тиричилигин жана тукум бер үү с ү н,

ошондой эле айлана- ч ө йр ө менен байланышын, сырткы ч ө йр ө н ү н ө зг ө р ү ш ү н ө

ы ң гайлашуусуна камсыз кылат. Организмдеги белоктор негизинен

углеводдор менен майлар энергияны толуктоо ү ч ү н пайдаланылат.

Углеводдор организмде энергиянын негизги булагы болуп, энергнянын к ө б ү н б ө л ү п чыгарат.

▶ Т ү рд үү заттардын организмге кирген убактысынан тартып ажыроонун акыркы продуктулары пайда болгонго чейинки ө зг ө р үү л ө р метаболизм деп аталат.

Метаболизм шарттуу т ү рд ө бир нече процесстерге б ө л ү н ө т: тамак си ң ир үү

ичеги- карын жолдорунда тамак си ң ир үү ч ү ферменттердин таасиринен

тамак- аш организмге о ң ой си ң е турган т ө м ө нк ү молекулалуу бирикмелерге

ажыроочу, ал азык зат ичеги- карындан канга си ң ип, андан ар кайсы орган менен ткандарга барышы, ал заттарды клетка менен ткандардын заттарына айландыруу жана ошол организмге гана м ү н ө зд үү бирикмелерди пайда

кылуусу.

▶ Тиричиликте Зат жана энергия алмашуу дайыма бир калыпта ж ү рб ө йт, ошонун негизинде организм жашоо шартынын ө зг ө р үү л ө р ү н ө

ы ң гайланатомиялык Зат алмашуу тарыхый өө рч үү д ө — филогенезде

калыптанып, организмдин айлана- ч ө йр ө менен ө з ара аракетинде ж ү р ө т.

▶ Тамак си ң ир үү процесси ң изди те ң салмактоо ү ч ү н кайра иштетилген

тамактарды, тазаланган дандарды жана унду азыраак жеп, м ө м ө - жемиштер, жашылчалар, дан эгиндери, жа ң гактар, ү р ө нд ө р жана буурчак (т өө буурчак жана жасмык) сыяктуу клетчаткага бай тамактарды к ө б ү р өө к же ң из.

▶ Эрте ң менен ойгонгондон кийин канча чо ң стакан жылуу суу ичсе, тамак

си ң ир үү системасын активдештирет.

▶ Аз- аздан тамактаны ң ыз, тамактын ортосунда ачка болсо ң уз, м ө м ө - жемиш, жа ң гак сыяктуу же ң ил тамактар менен чектели ң из.

▶ Си ң ир үү н ү жакшыртуу ү ч ү н ромашка, жалбыз, тимьян, фенхель сыяктуу

дары ч ө пт ө рд ү колдону ң уз.

▶ Витаминдер

Витаминдер — организмдеги нормалдуу зат алмашууда жана тиричилик аракетинде мааниси чо ң биологиялык активд үү бирикмелер. Алар тамактануунун алмаштырылгыс фактору. Витаминдин ачылышы орус окумуштуусу Н. И. Луниндин ысмы менен байланыштуу. Ал 1880- ж. тамактын составында тиричилик ү ч ү н э ң керек белгисиз фактор бар экендигин экспериментте аныктаган. Поляк окумуштуусу К. Функ

1912- ж. «витамин» терминин сунуш кылган.

Витаминдердин к ө б ү — ферменттердин составдык б ө л ү г ү , алар зат алмашууну ж ө нг ө салат. витаминдер организмде болуучу химиялык реакцияларды тездетет, ошондой эле ферменттердин пайда

болушуна жана анын функциясына катышат. Организмдин азык

заттарды ө зд ө шт ү р үү с ү н ө таасир этип, клетканын нормалдуу ө с ү ш ү н ө жана б ү т ү нд ө й организмдин өө рч ү ш ү н ө т ү ртк ү берет. Мисалы А витамини т ө м ө нк ү азыктарда бар: сабиз,

шпинат,петрушка,ашкабак, ө р ү к,сыр ж.б.

▶ Илим техниканын өнүгүшүнүн тамак сиңирүүгө тийгизген оң жана

тескери таасирлери.

-Туздуу тамак аштар

- Тез татым тамак аштары

-Газдалган суулар

- Спирт ичимдик ж.б.