Тері ??деу ж?не б?йым жасау

Та?ырыбы  «Тері ??деу ж?не одан б?йым жасау»        Ма?саты: Тері ??деу ж?не одан б?йым жасау туралы  т?сінік  беру.  Білімділігі:Теріні ??деу жолдары,тері т?рлері,тері б?йымдары ж?нінде ал?ан білімдерін, жина?ан а?параттарын негіздеу,?з ?олдарымен ?ажетті б?йым жасау?а баулу. Т?рбиелілігі: О?ушыларды ?лтты? ?нерді с?йюге,??рметеуге баулу. Дамытушылы?ы:О?ушыларды? к?ркемдік іс-?рекеті да?дыларын ?алыптастыра отырып, шы?армашылы? к?з?арастарын ?алыптастыру. К?ренкілігі:Компьютер,дайын б?йым,б?йым суреттері Т?рі: Жа?а білімді ме?герту ?дісі:С?ра?-жауап,проблемалы?,машы?ты?. П?наралы? байланыс: биология,математика,бейнелеу ?нері. І.?йымдастыру кезе?і -О?ушылрмен амандасу,саба??а дайынды?тарын тексеру ІІ.?й тапсырмасын тексеру ??растырып –бекітуд? бас?а т?рлері ар?ылы б?йымдар жасау та?ырыбы бойынша с?ра?тар ?ойылады. 1.Топтастыру дегеніміз не,ол ?алай ж?зеге асырылады? 2Т?тастыру дегеніміз не, оны? неше т?рі бар? 3.Б?лшектерді т?тастыру мен біріктіруді не ?шін ?олданады? 4. ?ластыруды? ?андай т?сілдері ?олданылады?  4.Тиекті б?лшектерді бекітуді? м?ні неде? ІІ.Жа?а саба? ?асырлар бойы уа?ыт елегінен ?тіп ?рпа?тан ?рпа??а жеткен ?ол?нер бабалардан ?ал?ан м?дени м?рамызды? е? асыл ??нды ?азынасыны? бірі. ?ол?нер туындыларын жасау белгілі бір к?ркемдік ?станымды са?тау?а талап етілетіні белгілі.        Адам баласы ?те ерте заманннан бері жан-жануарларды? етін тама?, терісі мен ж?нінен киім тігіп, с?йегі мен м?йізінен е?бек ??ралдарын, т?рмыс?а ?ажетті б?йымдар жасады. Мал терісі негізінде жонды?,сауыр,бауыр, ?абыр?алы?,?йектік, п?шпа?,мойын деген б?ліктерге б?лінеді. Теріні? е? сапалы т?сы  малды? жоны мен сауырында, ?абыр?алы? деп аталатын ?ос ?апталында болады. Мойын терісі олардан с?л ж??алау келеді. .     Ал бауыр терісі мен п?шпа?тары ?те ж??а болады.  Мал терілеріні? т?рлері   ?ой терілері    Сиыр терісі    Жыл?ы терісі    Т?йе терісі    Ешкі терісі        То?тыша?    Тайынша    Бие    Атан    Та?ыр        Ты?ыр    Б?зау    ??лын    Бота    Ж?ндес        Се?се?    ?гіз    Жаба?ы        Ла? мари        Со?ым                Т?бітті        Мари                Серке        Жылбыс?а                Ла?        ?ыры?па                        К?здік                        Жаба?ы                     

      Терісі е? ?алы? мал-сиыр, содан-со? т?йе  терісі, ал е? ж??а тері-жыл?ы терісі. А? терілеріні?  ( т?лкі,?арса?, ?оян,т.б) т?рт т?лік малды? терілерінен айырмашылы?ы-ж??а.  Терілері ж??а бол?анды?тан иіні жылдам ?абады. Олардан бас киім, жа?а, т.б. заттар тігеді. Теріні? ?зі негізгі ?ш ?абаттан т?зіледі. Эпидермис-теріні? сырт?ы берік, жылтыр ?абаты. Ол ыл?алды клеткалардан т?зіледі де ?са? ?ан тамырлары мен тері тесіктері ар?ылы ?орек алады. Теріні? т?гі эпидермис ?абатын тесіп ?тіп негізгі ?абатынан басталады. Теріні? негізгі -?те серпімді коллагенді талшы?тардан т?зіледі. Коллаген талшы?тары ?р т?рлі ба?ытта т?таса орналас?анды?тан теріні? серпімді ?рі ?те берік болуын ?амтамасыз етеді.  Шел деп аталатын ?абаты к?к етпен астасып жатады. Теріні? астында?ы клечаткалардан т?зіледі. Иленген теріні? шелі т?гел алынады.          Теріні тазалау ?шін жа?а сойыл?ан мал, ?сіресе ешкі терісіні? ішіне ?оймалжы? ?к борды (ізбес) жа?ып,теріні т?мшалап орап, арнаулы жылы су ??йыл?ан ыдыс?а батырып, салып ?ою керек.Б?л ?діспен даярлан?ан теріні? иісі м?лдем шы?пайды. Майлы теріні? майын сор?ыту ?шін о?ан ашыт?ыны немесе ?ызыл кірпішті? ?нта?ын, бор,сор,к?л сеуіп бірнеше т?улік б?ктеп тастайды. Оны халы? тілінде «былжыр» дейді.Теріні? жидігеніне ?бден к?з жеткізгеннен кейін тері жиырылып кеуіп ?алады. Оны екінші м?рте жылы су?а жібітіп,?олмен созып, тал?ымен еттерін ?ырып та?ыда керіп тастайды. Б?та?ы аша болып ?скен, ашасыны? арасына к?лдене? а?аш бекітіліп, к?дімгі А ?ріпіне ??сатып жасал?ан, жануарларды? терісін кигізіп, керіп кептіру ?шін кергіш ??ралын ?олданады.    Тері ?ол?нер б?йымдарыны? ішінде айырбасталмайтын шикізат?а айналды. Мал терісін илеуді? ел арасында ке? тара?ан к?птеген т?рлері бар. Соларды? ішінде негізгі екеуіне то?талайы?. Біріншісі, а?аш к?біге немесе бас?а ке? а?аш ыдыс?а айранны? сарысуына, ашы?ан іркітке ?н, кебек, т?з салып ашытады да, теріні со?ан салады. Екіншісі, теріні? бетіне ?н, т?з араластырыл?ан іркіт жа?у ар?ылы орындалады. Б?ларды иі жа?ып илеу дейді. Мал терісін ??деу т?сілдерінде к?птеген ерекшеліктер бар. Олар ?ай т?лікті? терісінен ?андай б?йым жасалатынына  байланысты. М?селен, сырт киім, бас киім тігуге арнал?ан ?озы, ла?, ??лын терілеріні? немесе ?р т?рлі а? терілеріні? ж?нін алмай илейді. Ая? киім не бас?адай ?й б?йымын жасау?а немесе оларды к?ркемдеуге арнал?ан теріні тал?ыдан со? ?олмен у?алап, ?ырып ?ндейді де, ?ара ?о?ыр т?сті бояу?а бояйды.              Теріні кептіру ж?нні? ?алы?ды?ына ж?не ауаны? ыл?алдылы?ы мен ауа алмасуыны? уа?ытына байланысты теріні? кебу процестері де ?р т?рлі болады. Егер ауаны? жылылы?ы 20-25 градус болса, онда 48-64 са?атта, ал 15-18 градус болса шамамен 72 са?атта кебеді.        Теріні бояу ?шін к?п ?олданылатын шикізат-а?аштарды? ?абы?ы мен ?сімдік тамырлары. Тері бояудын екі т?рлі ма?саты бар: біріншісі – теріге ?? беру, екіншісі – теріні не??рлым су ?тпейтін етіп ширы?тыру. Тері бояудын е? к?п тара?ан ?дісі – а?ашты? ?абы?ына салып бояу. Б??ан талды?, теректі?, еменні? ?абы?тары ?олайлы,сондай-а? жер ?ынасын, томарбояуды, ш?п тамырын, ше?гелдін, к?к тікенні? б?рлері де ке?інен пайдаланады.  Теріні талды?,еменні?,?ара мойылды?,май ?ара?айды? ?абы?тарымен бояйды.Оларды к?бінесе к?здіг?ні ?зірлейді.Тік т?р?ан а?ашты? ?абы?ын сыдыру а?аш?а ?лкен зиян келтіреді.Сонды?тан бояу?а алынатын ?абы?ты к?бінесе кесілген,?ура?ан а?аштардан жинайды.Жинал?ан ?абы?ты жылы сумен жуып,кепкен со? темір келіге салып т?йеді немесе ?ол дирменге салып тартады.Оны су?а салып,т?зын татытып ?айнатады.Бояуы шы?ып,?айнауы ?ан?аннан кейін ыдыста?ы ?абы?тарды с?зіп алып тастайды.?айнатыл?ан бояу ?анжылым болып суы?ан со?,теріні бояу?а ?олданады.

Тері бояуды? екінші т?рі-томарбояу. Тамызды? басында ?урайды? т?бін ?азып алады да,оны жуып ыдыс?а салып ?айнатады.Бояуы шы??аннан кейін теріге ?олданады.Теріні ?ынаменде бояйды.?ына жерге жабыса ?сетін ?сетін ?сімдік,м?ны к?здіг?ні жинап ?келісімен тазартып,жылы сумен жуып алады да,?айнату ар?ылы бояуын шы?арады.?ынаны? басыт?ысына т?з,ашудас, м?с?тір,аздап май ??яды.?ына бояуы ж?н жіптерге,теріге жа?сы ж??ады.Осы ?діспен боял?ан теріден неш т?рлі б?йымдар жсау?а болады.       Илеуі ?анып,бояуы сі?ген теріні немесе ?азіргі кезеде химиялы? ж?не механикалы? ?дістермен ??деу ар?ылы алын?ан материалды был?ары дейді.Одан жасал?ан б?йымны? тігісі ыдырамайды ж?не т?тыну?а т?зімді ?рі ?демі.Был?арыны? бірнеше т?рлері бар.Олар к?ксауыр,опайке,был?ары,хром,к?зел,шегірен,са?тиян,?лтан.         Ата-бабаларымыз теріден саз аспаптарын,ер т?рман жабды?тарын,ыдыс т?рлерін жаса?ан,киім кешектер тіккен.Саз аспапатарынан ?обыз,шертпе,адырна,?рмалы;ер-т?рман жабды?тарынан то?ым,??йыс?ан,?мілдірік,ж?ген,?амшы,торсы?;ыдыс б?йымдарынан торсы?,кесе?ап,саба,мес.т.б;киім-кешектерден сырт?ы киім,м?сі,кебіс,т.б тіккен. (та?тада?ы к?ренкіліктер ар?ылы т?сіндіреді)         

      Саба-?ымыз ??ятын ыдыс. Жа?а сойыл?ан жыл?ы терісін кептіріп,??рым?а салып ?атырып,ыстайды.Сыйымдылы?ы 100 литрге дейін болады.Сабаны той-думанда ж?не ?лкен астарда пайдаланады.     Ыс дегеніміз-т?тін тоза?нан байланатын ?ара да?.Ыс салу ж?мысы тобыл?ы б?ршіктенісімен ж?зеге асырылады.      К?ксауыр –жыл?ы мен серке терісіні? сауырынан(жонынан)жасалады. К?нек-бие сауу?а арнал?ан ыдыс(к?нек шелек) ш?угінге ??сас келеді.Оны т?йені? мойын терісінен тігіп,бедерлі ?рнекпен ?шекейленген,бие сауу?а ?олайлы,сыйымдылы?ы 3 литрге дейін.         ?аза? шеберлеріні? ішінде ел арасында т?рып, тері илеуді к?сіп еткендер аз емес. Ондай іскерлер негізінен Орал, ?скемен, Семей, Омбы, Орынбор, А?тау, Алматы, Тараз, ?ызылорда т.б. ??ірлерде теріні ке? к?лемде к?сіп еткен. Олар ер-т?рман жабды?тарыны? ішінен то?ым, ??йыс?ан, ?мілдірік, ж?ген, ?амшы, тартпа т.б. б?ліктерін теріден жаса?ан.  ІІІ.Машы?ты? кезе? ?амшы ер-т?рман жабды?ы.Ат?а мінген адамды ?амшысыз елестету м?мкін емес. ?амшы - біріншіден аты? жылдамды?ын арттыру ?шін ?ажетті ??рал болса, екіншіден ?ару ретінде де пайдаланыл?ан. Басына ?ор?асын ??йылып ?рілген б?заубас ?амшылармен д?лдеп ?р?анда ?ас?ырды? т?мсы?ын ?а? б?луге де болады. ?амшы т?рлері: д?ре ?амшы, дырау ?амшы, б?йге ?амшы, к?кпар ?амшы алты ?рім, сегіз ?рім, то?ыз ?рім т. б. Ата - бабаларымыз ?амшыны? сабын тобыл?ыдан, ?рімін таспалап тілінген ?айыстан ?рген. ?амшыны? білекке киілетін ілмек бауын б?лдірге деп атайды.  Халы? ?ніндегі: ?олымда бір ?амшым бар б?лдіргелі.  Бір с?з айт?ым келеді к?лдіргелі - деген жолдар осы с?зімізге д?лел бола алады. ?амшы  киелі б?йымны? бірі,оны сый?а  тарту?а болады. 8.Тапсырма.      Сый?а тарту?а мынадай ша?ын ?амшыны жасаймыз.  

Ол ?шін ?ажетті ??рал-жабды?тар: екі т?рлі был?ары,?айшы, біз,таспа,?а?ылтыр таспа,?арандаш. ?ауіпсіздік ережесін еске т?сіреміз 1.?айшыны біреуге ?сын?ан кезде, оны? ?шын ?зі?е ?аратып ?ста              2.?айшыны ашы? ?алдырма.              3.?а?азды ?стап т?р?ан сауса?ы?ды ?иятын сызы??а жа?ын ?стама. 4.?айшыны арнаулы орын?а са?та. 5.Инені аузы?а салма. 6.Инені киімі?е шаншыма. 7.?шы ?шкір ж?не ?ткір ??ралдарды аранулы орындарда са?та. 8.Бізді? ?шын жо?ары ?аратып ?ойма.

Технологиялы? карта

  Рет саны    Сызбасы    Орындалу т?ртібі        1        Екі т?рлі был?ары?а ?амшы сабын бастырамыз.?айшымен ?иып аламыз.        2    

    Алын?ан ?лгіні? тігіс орнын бізбен тесіп белгілейміз. Таспа жіп ар?ылы инемен жиектеп тігеміз.        3    

     ?амшыны т?рт ?ріммен   ?ріп,сабын ?а?ылтыр таспамен орап,бекітеміз.        4         Дайын б?йым     

Тері туралы білгендерін с?рап,жауаптары та?та?а жазылады.Кластер ??рылады (жазу стратегиясын ?олдану) Тері ??деу ?р малды? жасына ?арай тері атаулары болады. Мал терісі т?рлі б?ліктерге б?лінеді Теріні? ?зі ?ш ?абаттан т?зіледі Теріні тазалайды Теріні илейді Теріні кептіреді Теріден был?ары алады Теріден к?птеген б?йымдар жасайды Теріден киімдер тігеді  Саба?ты бекіту.«Алтын санды?» ?лтты? танымды? ойынын ойнаймыз.Ойын шарты бойынша алтын санды??а жету ?шін «Тас ?а?па», «К?міс ?а?па», «Алтын ?а?па»,«Алтын санды?» с?ра?тарына жауап береміз.Барлы? с?ра??а д?рыс жауап берген о?ушы,ішіндегі сыйлы??а ие болады. «Тас ?а?па» с?ра?ы  Малма дегеніміз не? «К?міс ?а?па» с?ра?ы Теріні бояуды? т?рлерін ата? «Алтын ?а?па» с?ра?ы Был?ары дегеніміз не? «Алтын санды?» с?ра?ы К?нек дегеніміз не?

?орытынды.  ?аза?стан жерінде теріні илеп,??деп ??сату,олардан б?йымдар жасап,к?ркемдеп безендіру,оюлап ?рнектеу ертеден ?алыптасып келе жа?ан ?нер.?азіргі та?да олардан к?ркем заттар жасау биік де?гейге к?терілуде. Ба?алау.Саба??а белсене ?атыс?ан о?ушыларды « ?те жа?сы»  деп,ж?не б?йымды талап?а сай орында?ан о?ушыларды ж?мыстарына ?арай ба?алау. ?йге тапсырма. Был?арыдан бас?а б?йым т?рін  жасап келу.