Тогтомол холбуулалнууд

Тогтомол холбуулалнууд уран зохеолой удха һонирхолтой, уян, хүгжэмтэ, уран һайхан болгодог гэжэ мэдээжэ. Уран зохеолшод тогтомол холбуулалнуудые, хэрэглэжэ, зохеолоо уран һайханай талаар тон үндэр шатада гаргана. Тогтомол холбуулалай хэрэглэлгэ жанрай янзаһаа дулдыдадаг. холбоо үгэнүүд зохеолойнь удха бүри һонирхолтой, уян, хүгжэмтэ болгоно, һайхан бодол түрүүлнэ.

Найруулгын талаһаа, эмоционально-экспрессивнэ сэгнэлтын талаһаа – буруушааһан, һайшааһан, нейтральна гэжэ бүлэгүүд илгарна. Хэрэглэлгынталаһаа үзэхэдэ, яряанай, ном бэшэгэй, нейтральна тогтомол холбуулалнууд илгагдана. Яряанай тогтомол холбуулалнууд ехэнхи хубинь болоно. Тэрээн соонь тон олониинь муушааһан сэгнэлтэтэй. Энэнь ажабайдалай муу юумэ усадхаха эрмэлзэлтэй холбоотой.

Буряад уран зохёолшод заншалай ёһоор ехэ үргэнөөр тус хэлэлгынзүйлнүүдые хэрэглэхэдээ, анханшье түхэлөөрнь, хубилгаадшье, хэлэлгэеэуран хурса болгохо зорилготойгоор зохёолнуудтаа оруулдаг. Тиихэдэньтогтомол холбуулалай удхань шэнэлэгдэжэ, уншагшадай һонирхолтүрүүлнэ.

Фразеологизмууд уран зохеолшын зохеол бэшэхэ хэлбэри маягта тон ехэ үүргэтэй. Буряад хэлэнэй фразеологизмуудые шэнжэлэлгын гол шухала асуудалые шиидхэхэ, мүн тиихэдэ тэдэнэй бии болоһон тухай шэнжэлэлгые үргэдхэжэ, тон шэнэ шатада гаргажа үгэнэ.

Д-Р. Батожабайн зохеолнуудайнь түхэл маяг онсо илгаатай. Тэрэнэй зохеолнуудынь үгэ хэлээр баян. Уран зохёолшо өөрынгөө бүтээл Һонирхолтой, баян хэлэтэй болгохын тула тон олон фразеологизмнуудые хэрэглэдэг байгаа. Фразеологизмууд зохёолнуудайнь хэлые баян, ойлгосотой, хурса болгоно гэжэ ойлгохоор. Уран зохёолшо яҺалахан наҺанайнгаа ошоҺон хойно, ажабайдал гээшын амта шэмтые Һайса үзэҺэн хойноо – гушаадтайдаа үнэн зүрхэнҺөө шиидэжэ, уран зохеолой харгы зам руу Һанаан сэдьхэлээ хандуулаа бэлэй. Тиигээд эсэхэ сусахые мэдэнгүйгөөр ажаллаҺанай хүсөөр оройдоол хореод гаран жэлэй турша соо олон тоото номуудые – үльгэрэй, рассказудай, туужануудай, зүжэгүүдэй, илангаяа гурбан романуудҺаа бүридэҺэн «ТөөригдэҺэн хуби заяан» гэжэ буряадай эгээл түрүүшын трилогии хэблэжэ үрдиҺэн байна. ϴөрынгөө хэҺэн энэ үндэр бүтээсэтэй, эрхим шанартай ажалай ашаар Даши – Рабдан Батожабай түрэл литературынгаа түрүү уран зохеолшодой зэргэдэ хүндэтэйгөөр ороо.Арбан юҺэдэхи зуунай хореод жэлэй эсэс багҺаа хоридохи зуунай эхинэй табан жэл абалсаҺан болзор соо трилогиин үйлэ үргэлжэлнэ. Трилоги соо үргэн дэлисэтэйгээр дэлхэйн бүмбэрсэгэй олон ондоо газар нютагуудта боложо байҺан ушарнууд харуулагдана.

Д-Р. Батожабайн «Тɵɵригдэhэн хуби заяан» гэhэн зохёол соохи хүнэй шанар тэмдэглэhэн фразеологизмуудай толи:

Ан бунхан – тон номгон

Хорхойн мүрɵɵр мүшхэхэ – дахажа олохо

Хүйтэн хүлhэн адхарба – мэгдэхэ, айха

Хара эльгэтэй- злой, злопамятный

Гэр бүреэ гэбшэтэй, газар бүреэ габжатай- баян бардам, шадалтай байха

Нюур дээрэ hүхɵɵ бүлюудэхэ - загнаха

Үргɵɵ хабша – абяагүй бай гэхэ

Хэлээ бүлюудэхэ – үлүү ехээр дуугарха

Һүүлээ хабшаха - испугаться

Яhа хаяха – хүнүүдые хоорондонь эбгүй болгохо

Хилгааhаншье багтахагүй - уйтан

Шуhа бүлэхэ – муу юумэ бодохо

Дуhал дээрэ далай болгохо – хооhон бодол, бүтэхэгүй юумые бүтэхэ болгохо

Боошхо соо таглаhан дари – аюултай байдал

Обоолhон дари – аюул

Зүрхыень миисгэй маажажа байна- hанаата бололго

ɵɵрынгɵɵ горшоог бусалгаха- ɵɵрынгɵɵ һанаашаар хэхэ

сабиргай соорхой- ухаагаар тулюур

хии газар хорхой буудаха- үрэгү1 хэрэг хэхэ

хүл доро бии болоhон баахан хүрьhэн дээрэ тулгаха- арай гэжэ тогтохо

шандага хараад, алаагүй аад, арhыень үбшэхэ – бүтээгээгүй аад, баярлаха

уhа шудхаhан зумбараан- зүдэрүү

хүгшэн үнэгэн- хитрый

хүгшэн нохой-хитрый

бүлхи залгаха-проглотить неприятность

яhа залгиха- проглотить кость

үүлэгүй тэнгэридэ сахилгаан сахилха-гэнтэ намдуу байдалда аймшагтай юумэн болохо.

дариин үнэр абаха-почуять ссору, свару

дайнай үнэр абаха-почувствовать неприятность

һүүлээ һүбээ дээрээ хэхэ- тархяа үргэхэ, бэерхүү болохо

нюдэеэ халтируулха-харахагүй

нюдэндɵɵ галтай-ухаатай, hүбэлгэн

нюдэдтэ зулын гал носошобо-баярлаха

сагаанаараа сахаригтаhан нюдэн- аймшагтай, сухалтай

зүг мүрɵɵ алдаха-харгыгаа алдаха

хүл мүрɵɵ алдаха-тухашарха

газар дээрэ гозон толгой-ганса

газар уhан дээрэ ганса гозуули- ганса

зурхэн амаараа гараха- айха

нюдэнэй сагаанаар хараха-муухайгаар, үзэн ядажа хараха

уhан толгой-пустая голова

нюдэеэ үзүүрлэхэ-сердиться

арбан шүдэ хам-держать язык за зубами

нюдɵɵ үзүүрлэхэ-сухалдаха

ама хооhон-пустой, без наживы

шүдɵɵ зууха-тэсэмгэй байха

сарбуу шүүрэхэ-поймать за руки

хамараа үргэхэ-дээрэлхүү болохо

ганса бэе-гэр бүлэгүй

үргэнэй ута-олон үгэтэй

Нохойншье годондо болохогүй-

Дээдэ гарай хүн-үндэр тушаалтай, эрдэм ухаатай

Ган гэхэ нохойгүй, газар гэшхэхэ малгүй-

хорхойдо хорогүй-номгон

долоон голтой-бүхэ

Хара золиг – чёрт

Зэбүүн хүйтэн – отвратительный, омерзительный

Зэбүүн зэрлиг – дикий

Зэрлиг муухай – омерзительный

Нойтон мунса – хам, грубиян

дунда жиирэй-дунда зэргын

ама задагай – болтливый (рот, раскрытый)

аман байнал гэжэ – язык без костей (рот, есть)

задагай аматай-үлүү хэлэтэй

Хара дотор – черное нутро

Муу һанаата – зловредный

Бури һанаан – злое намерение

Аяг муутай – злонравный

мохоо модохи – тупой (тупой, неуклюжий)

хүнэй ухаагаар (өөрын гэхэ бодолгүй) – глупец, живущий чужим умом (человека, умом)

Үлбэр тахир – больной, хилый

Һүр дорьбогүй – слабовольный

бэеэ дээгүүр абаха – вести себя высокомерно

бэеэ дээгүүр табиха – ставить себя выше других

үхэрэй уусада шаагдаһан гуурнууд-

hорhон малгай үмэдхүүлхэ-

нохойн годон-тулюур

байра һууригүй-гүйдэhэн, тогтууригуй

харуу хатуу-хармуу

хатуу хүн-хайра гамгүй

нойтон мунса-тэнэг

гани галзуу- сухалтай

архи хаарта хэхэ-займал

һамуу һалгай ябадаг- һэбхи

бахын hанаан далайда- иметь завышенные притязания

тγрэлɵɵ урилаа- переродиться

далайн захада гараагγй- не совершивший ничего значительного

ажалда андагааритай- все в руках спорится

дааритай мориндоэмээл тохоhон мэтэ- тулюур

гартамни ороо- хүнһɵɵ дулдыдаха

Эдэ суглуулһан фразеологизмуудаа шэнжэлжэ, бидэ суглуулһан хүнэй һайн, болон муу шанар тэмдэглэһэн фразеологизмуудые илган гаргаабди, тиихэдээ hайн талын шэнжэ харуулһан фразеологизмууд үсɵɵн байна гэжэ элирүүлээбди. Харин хүнэй муу талын шэнжэнүүдые харуулһан фразеологизмууд ехэ олон.

Хүнэй hайн шанар тэмдэглэhэн фразеологизмууд:

хүл доро бии болоһон баахан хүрьһэн дээрэһээ тулгажа - твердо стоять на земле

долоон голтой-жизнестойкий

хорхойдо хорогүй-безвредный, мухи не обидит

дээдэ гарай хүн - человек высокого полета

хатуу хүн-волевой человек

ан бунхан – тон номгон

арбан шүдэ хам-держать язык за зубами

Хүнэй муу шанар тэмдэглэhэн фразеологизмууд:

хорхойн мүрɵɵр мүшхэхэ – дахажа олохо

хүйтэн хүлhэн адхарба – мэгдэхэ, айха

хара эльгэтэй- злой, злопамятный

гэр бүреэ гэбшэтэй, газар бүреэ габжатай- баян бардам, шадалтай байха

нюур дээрэ hүхɵɵ бүлюудэхэ - загнаха

үргɵɵ хабша – абяагүй бай гэхэ

хэлээ бүлюудэхэ – үлүү ехээр дуугарха

Һүүлээ хабшаха – испугаться

ɵɵрынгɵɵ горшоог бусалгаха-каждый варится в собственном соку

сабиргай соорхой-(дырявые виски)имеет значение дырявая голова.

хүгшэн үнэгэн - хитрый

хүгшэн нохой-хитрый

бүлхи залгиха- проглатить пилюлю

яhа илгаха-притеснять людей другого рода и национальности

һүүлээ һүбээ дээрээ хэхэ- тархяа үргэхэ, бэерхүү болохо

нюдэеэ үзүүрлэхэ-сердиться

нюдɵɵ үзүүрлэхэ- стрелять взглядом

ама хооhон-пустой, без наживы

шүдɵɵ зууха- скрепя зубами

сарбуу шүүрэхэ-поймать за руки

хамараа үргэхэ- задрав нос

ганса бэе- быть в одиночестве

нохойншье годондо болохогүй-не ной как собака

юдэеэ халтируулха-харахагүй

ган гэхэ нохойгүй, газар гэшхэхэ малгүй- ни кола,ни двора

зэбүүн хүйтэн – отвратительный, омерзительный

зэбүүн зэрлиг – дикий

зэрлиг муухай – омерзительный

нойтон мунса – хам, грубиян

дунда шадалтай-середняк

ама задагай – болтливый (рот, раскрытый)

аман байнал гэжэ – язык без костей (рот, есть)

задагай аматай- болтливый

хара дотор – черное нутро

муу һанаата – зловредный

бури һанаан – злое намерение

аяг муутай – злонравный

мохоо модохи – тупой (тупой, неуклюжий)

хүнэй ухаагаар (өөрын гэхэ бодолгүй) – глупец, живущий чужим умом (человека, умом)

үлбэр тахир – больной, хилый

Һүр дорьбогүй – слабовольный

бэеэ дээгүүр абаха – вести себя высокомерно

бэеэ дээгүүр табиха – ставить себя выше других

нохойн годон-собачья шкура

байра һууригүй- неусидчивый, непостоянный

харуу хатуу- скупой, твердый

нойтон мунса- хам, грубиян

гани галзуу- буйный, бешеный

архи хаарта хэхэ-вести разгульный образ жизни

һамуу һалгай ябадаг- развратный, безнравственный поступок

бахын hанаан далайда- иметь завышенные притязания

хэлээ бүлюудэхэ- точить язык

һүүлээ хабшаха – хвост поджать

яһа хаяха- бросить кость

хилгааһаншье багтахагүй – не пролезет и конский волос

боошхотой дари дээрэ һууха – сидеть на пороховой бочке

нюдэниинь уһа бүлэнэгүй – его сердце не бьется

дуһал уһые далай болгоод, тамархамни гэжэ сэдьхэһэнтэй адли хооһон бодол-(из капли воды делает море) имеет значение из мухи делает слона

зүрхыень миисгэйн маажажа байһандал - на душе кошки скребут

шоргооолжоной арбагашанһандал- мурашки бегают по коже

уhан толгой- тупой

дээрэ зүрхэтэй – трусливый, боязливый

аймхай хүн гурба үхэдэг – трус умирает трижды

гани галзуу – буйный, бешеный

һамуу һалгай ябадаг – развратный, безнравственный

хобууша худалша – сплетник, врун

эдеэнэй дарамта – обжора, раб желудка

гэдэһэн тулам – обжора, раб желудка