Ц. Дондогой "Эхэ тухай поэмэ"

Ц.-Д.Ц.Дондогой. «Эхэ тухай поэмэ»/ 2 ч

Хэшээлэй зорилго: Ц.-Д.Ц.Дондогойн намтартай, тэрэнэй “Эхэ тухай поэмэ” гэһэн зохёолтойнь танилсуулга.

“Эхэ тухай поэмэ” соо дайнай үедэ ара хүдэлмэридэ ажаллаһан, дайнай үеын ажабайдал зураглалга. Поэмэ соо эхын дүрэ харуулалга.

Хэшээлэй ябаса.

Багшын үгэ. Ц.Дондогой тухай тобшо хөөрөөн.

Шэнэ темэ.(класс соо Ц-Д.Дондогойн бэшэһэн номуудай выставкэдэ һурагшадай анхарал хандуулха).

Миндаһан дээрэ Эжы тухай шагнуулха. Хэшээлэй темэ элирүүлгэ.

-Энэ һайхан дуу шагнахадаа. Нюдэндэтнай хэн харагдахадал гэнэб?

-Хүгжэм шагнахадаа, сэдьхэлэйтнай байдал ямар болоноб?

Хэшээлэймнай темэ юун бэ? хэн тухай хөөрэлдэхэбибди?

1.Текст уншалга. Багшын жэшээтэ уншалга.

Асуудалнуудта харюу бэлдэхэ.(Самбарта үгтэнхэй байха)

1. Ямар үе саг тухай поэмэ соо хэлэгдэнэб?

2.Юундэ эжынь амитадай абяануудта анхаралыень хандуулнаб?

3.Эжыгээ ямараар зурагланаб? Тэдэ үгэнүүдыень түүжэ бэшэгты.

4.Дайнай үе зураглаһыень дүтэрхыгөөр хөөрэгты.

5.Дайнай үедэ эжынь ямар ажалтайб? Хэд холын гүүртэдэ байлсанаб? Яажа малаа харууһалнаб?

6.Сэндэмэ эжынь амитадта ямараар хандадаг байһыень хөөрэгты.

7. Буурал  эжынь басагандаа ходо һанаа зободог байһыень текстын үгэнүүдээр элирүүлэгты.

2.Текстын удха дээрэ хүдэлэлгэ. Түүжэ уншалга.

3.текст элдэб аргаар уншалга. (шангаар, гүнгинэн, шэбэнэн, хуби хубяар).

4.Удхыень хөөрэлгэ. Һурагшад ойлгоһоноо өөрынгөө үгөөр хөөрэнэ.

Хэшээлэй дүн.

Гэрэй даабари: һайшаагдаһан мүрнүүдые сээжэлдэхэ.

Хэшээлэй темэ: Цырен-Дулма Дондогойн “Эхэ тухай поэмэ”

 соо эхын дүрэ (2 хэшээл)

Хэшээлэй зорилго: Поэмэ соо эхын дγрэ харуулһан литературна ба уран һайханай ёһо заншал Цырен-Дулма Дондогойн “Эхэ тухай поэмэ”  гэһэн зохёолой жэшээ дээрэ ойлгуулга.

hургалгын: Эхын нангин γγргэ, уялга харуулһан авторай аргануудые нарибшалан тодоруулха, онсодхохо.

Хүгжөөлгын: эхын нангин уялга үүргые лирическэ геройн шадамараар харуулһыень тодоруулха; һурагшадай һанал бодолоо удаа дараалан дамжуулха ба зохёохы шадабарииень гүнзэгыдхэхэ. 

Хүмүүжүүлгын: эхэ хүн үридөө гэһэн оньһон үгын гол удха элирүүлхэдээ, һурагшадай сэдьхэл һанаа бодолые баяжуулха.

Хэшээлэй түхэл: онсодхолгын хэшээл.

Хэрэгсэлнүүд:  презентаци,  карточкатай асуудалнууд

hургалгын арганууд:  -асуудалда харюу

                                       - текстээр хөөрөөн

                                      - сээжэ уншалга.

Yхибүүд хоёр бүлэг болоод хубааранхай.

Хэшээлэй эпиграф:

«Эжын шарай – наранай урихан элшэ»

(оньһон үгэ)

Хэшээлэй ябаса:

1. Эмхидхэлэй үе.

Багшын оролто үгэ.

Хэшээлэймнай эпиграф иимэ: «Эжын шарай – наранай урихан элшэ».  

II. Хэшээлэй темэ найруулжа хэлэлгэ. (Формулирование темы урока)

- Наашаа анхарагты. (слайд фото памятника Мать Бурятии)

- Харагты даа, энэ  хүшөө мэдэхэ гүт? Хаана табигданхайб? Хэндэ зорюулагданхайб? (Дэлхэй дээрэ эгээл hайхан, эгээл дγтэ хүн Эхэ болоно. Тиимэһээ Буряад ороной Эхэ холын айлшадые хадагаар угтажа байна.)

2.  Энэ хүшөө хараа һэн гүт? Хаана хараабта? (Хори хатан эжы)

      Зүб, Хори хатан эжы гэжэ хүшөө 2013 оной октябрь һарада Хориин, Яруунын, Хэжэнгын аймагуудай уулзуур дээрэ табигдаһан байна. Хори хатан аян замда гараһан хүнүүдые һүн сэржэмээр сүршэжэ, харгыдаа урагшатай ябахыень үреэнэ.

- Хэнэй дүрэнүүдые суглуулһан хүшөөб гэжэ мэдэнэ гүт?

        Эдэ хадаа, Бальжан хатан, Абжаа удаган, Шойжод хатан, Цырен-Дулма Дондокова ба Цырен-Дулма Дондогой гэhэн гайхамшагта хори буряадуудай эхэнэрнүүдтэ, бүхы эжынэртэ зорюулһан хүшөө болоно.

 - Эжынэртэ зорюулһан хүшөөнүүд хэрэгтэй гү? Юундэ?

        Тиимэһээ, Эхэ – хүн түрэлтэнэй эгээл үнэтэй хүн болоно.

- Поэмэ сооhоо эхэ тухай hайшаагдаhан мγрнγγдые сээжээр хэлэжэ γгэгты.

          Эжы  манай эгээл дүтын, хүндэтэй хүн болоно.

- Танай анхаралда хальмаг ба буряад уран зураашадай бγтээлнγγд дурадхагдана.

-Энэ зурагууд дээрэ хэнэй дγрэнγγдые харанабта? (Эжын)

Зγб, ямаршье арад хэтын хэтэдэ Эхын дүрэ элдэб аргаар зураглана гэжэ ойлгобобди. Тэдэнэй тоодо: скульпторнууд, уран зураашад, уран зохёолшод болоно. 

III. Дадабарииень дээшэлүүлгэ. (Активизация навыков)

1. Эдэ бγгэдые нэгэ юун холбоноб? (Темэ) Ямар? (Эхэ тухай).

  Ц-Д.Дондогой хадаа литературна ёhо заншалда хандан, “Эхэ тухай поэмэ” бγтээhэн байна. Литературна ёhо заншал зохёолой темэ харуулдаг.

1. Лирическэ зохёолнуудые нэрлэгты. (шүлэг, поэмэ). Баллада гэжэ байдаг.
2. Поэмэ шүлэгһөө юугээрээ илгарнаб? Энээниие нэрлэгты. (түхэлөөрөө хэмжээгээрээ ехэ, олон геройнуудтай. Удаан сагай туршада ямар нэгэ үйлэ хэрэг харуулна).

Поэмэ хадаа хэмжээгээрээ ехэ лирическэ зохёол: лирическэ геройн ба үйлэдэгшэ нюурнуудай сэдьхэлэй байдал уран аргануудай хүсөөр харуулһан байдаг.

1. Поэт шүлэг бэшэхэдээ, ямар уран аргануудые хэрэглэдэг бэ? (эпитет, метафора, зэргэсүүлгэ, олицетворени г.м.)
2. Поэмэ соо шүлэгүүдэй уран аргануудһаа гадна, үшөө ямар аргануудые хэрэглэдэг бэ? (диалог, пейзаж, портрет, тодорхойлон ба түүхэлэн бэшэлгэ)

          Эдэ арганууд уран hайханай ёhо заншал болоно.

- Тиихэдээ энэ ямар зохёол болоноб? (Поэмэ.Уянгын зохёол).

- Гол геройнь хэн бэ? (Эхэ)

- Поэмэ соогоо ямар үе саг харууланаб?

3. Тиимэһээ бидэ хэн тухай энэ хэшээлдээ хөөрэлдэхэбибди? (Эхэ тухай)

4. Хэшээлэймнай проблемэ ямар болоноб? (хэшээлэймнай проблемэ: Эхэ хүнэй ажаябадал, наһан соогоо гаргаһан баатаршалгыень яажа, ямар арга, ёһо заншал хэрэглэн поэт харуулаа гээшэб гэжэ элирүүлхэ болонобди)  

IV. Номоор дүн согсолгын ба гуримшуулгын ажал. (Работа по обобщению и систематизации знаний по учебнику)   

5. Проблемэ элирүүлхын тула ажалаа иигээд ябуулая. 2 бүлэг боложо, даабари дүүргэхэт.

Энэ 2 даабаринуудые шэлэн абагты.

1-дэхи бүлэгэй даабари.

 Эхын һанаан үридөө гэһэн сэсэ мэргэн үгын гол удха элирүүлхын тула текстын жэшээнүүдээр баталагты.

2-дохи бүлэгэй даабари.

Эхэ гээшэ наһан соогоо ямар үйлэ хэрэг ябуулнаб, ямар баатаршалга гаргана гээшэб? Текстын удхаар элирүүлэгты.

Даабари олгосотой гү? Асуудал байна гү? 10 мин. туршада дүүргэгты.

(1 дэхи бүлэгэй харюу:

• Бага балшар наһаяа, ехэшье һургуулиин хаһаяа зураглахадаа, автор эжынгээ ямар байһые, ямараар үхибүүндээ, үри бэень эхэдээ хандаһан тухайнь хөөрэнэ. Тиихэдээ эжын сэбэр сагаан сэдьхэл, һайн һайхан һанаан, үнэтэй, дүтэ, налархай, эхын һанаан үридөө гэжэ дахин бодолгото болонобди).

(2-дохи бүлэгэй харюу:

Эхынгээ ажалдаа хандасыень, дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ эхэнэрнүүдэй,үбгэд хүгшэдэй, үхибүүдэй хуби заяа үнэншэмэ зүбөөр зураглана. Ямаршье ажалһаа айхагүй, ажалша бүхэриг эхэ гэжэ ойлгуулна).

 V. Бүлэгүүдэй хэһэн ажалыень шалгалга.

• Асуудалаа уншагты. Харюусагты. Али зурагынь танай харюуда тааранаб? Заагты. Юундэ эдэ зурагуудые шэлээбта, тодорхойлогты.

Багшын тобшолол: Амитан бүгэдые хайрладаг, эльгэ нимгэн, ажалша, ехэл сагаан һайхан сэдьхэлтэй эхэеэ автор үнэншэмөөр зураглаһан байна бшуу. Хэды ехэшье болоо һаань, эжынь энхэржэ, эрхэлүүлжэ, һанаагаа зобожо байна. Поэт эхынгээ дγрэ зураглахадаа, диалог, түүхэлэн бэшэлгэ хэрэглээ.

2-дохи даабари. Мүнөө таанар эжынэртээ зорюулжа, өөһэдөө гоё һайхан үреэл зохёогты. үреэл гэжэ юун бэ? (hайн hайхан γгэнγγд). Хэдышье мүртэй байг, хамаагүй. Хэн дүүргээб, уншагты.

Хэшээлэйнгээ  эпиграфта хандажа, үшөө дахин уншая. Энэ эпиграф Цырен-Дулма Дондогойн эхын дүрэдэ хабаатай байһыень баталжа, тобшолол хэгты. (Эжынь ямар бэ? Урихан, ажалша бүхэриг г.м.)

Багшын тобшолол:

“Эхэ – үри хүүгэд” гэһэн темэ Ц-Д. Дондогойн поэзиин гол һудаһаниинь болоно. Эхэ хүн гээшэ үхибүүдээ гарынь ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргүүлхэ гэжэ бүхы наһаараа оролдожо ябадаг. Энэнь эхын нагин уялга болоно.

- Харин үхибүүдынь эхынгээ урда ямар уялгатайб? (Эжыдээ хайратай, хүндэтэй, дуратай, гамтайхан ябаха манай уялга.  Наһатай болоһон эхэ эсэгэдээ гурбан зөөлэниие үзүүлжэ,буянтайгаар үргэжэ, ашыень харюулха – уялга. 3 зөөлэниие үзүүлхэ – уялга. Энэрхы зөөлэнөөр хандаха, зөөлэн эдеэ эдюулхэ, зөөлэн унтарида унтуулха).

- Хүн бүхэндэ хабаатай һургаал болохо үгэнүүдые поэмэ сооһоо оложо уншагты.

Тиихэдээ, автор Эхын дүрэ харуулха ямар ёһо заншалнуудые хэрэглээб? (литературна ба уран һайханай)

VI. Сэгнэлтэ. (Рефлексия учебной деятельности на уроке)

Мγнѳѳ хэшээлдэ ямараар хγдэлhэнѳѳ ѳѳhэдыгѳѳ энэ саарhан дээрэ сэгнэгты.

VII. Гэрэй даабари:  “Эхэ – нангин үгэ” гэһэн темэдэ эссе түхэлтэй найруулга бэшэхэ.

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ (1 ч)

Творческо (зохёохы) проект

        Темэ: «Эжын шарай – наранай урихан элшэ» зорилго: эхын дγрэ гаргалга hургалгын: Эхын нангин γγргэ, уялга харуулһан авторнуудай аргануудые нарибшалан тодоруулха, онсодхохо. Хүгжөөлгын: эхын нангин уялга үүргые авторнуудай шадамараар харуулһыень тодоруулха. Хүмүүжүүлгын: эхэ хүн үридөө гэһэн оньһон үгын гол удха элирүүлхэдээ, хүнэй сэдьхэл һанаа бодолые баяжуулха. Ябаса: Дэлхэй дээрэ эгээл дүтэ, һайхан хүн хэн бэ? (Эхэ). Эхэ хүндэ шүтэлгэ үшөө эртэ урдын Грециһээ эхи абана. Урда сагай грегүүд Гее гэжэ бурханда мүргэдэг байгаа. Бүхы дэлхэй дээрэхи юумэнэй: ургамал, амитад, дайлай, тэнгэриин эхэ гэжэ тоологдодог һэн. Абай Гэсэр үльгэр соошье Манзан гүрмэн төөдэйнь ехэхэн һуури эзэлнэ. Дэлхэй дээрэ эгээл hайхан, эгээл дγтэ хүн Эхэ болоно. Эхэ – хүн түрэлтэнэй үнэтэй хүн болоно. Эжы хадаа эгээл дүтын, хүндэтэй хүн. Ямаршье арад хэтын хэтэдэ Эхын дүрэ элдэб аргаар зураглана. Тэдэнэй тоодо: скульпторнууд, уран зураашад, уран зохѐолшод болоно. Веб-квест түхэлөөр ажал дүүргэхэдээ, иимэнүүд асуудалнуудта харюу бэдэрхэ болонобди:

гол герой болохо Эхын дүрэ искусствада (урлалда) ямараар зураглагданаб? Уран зураашад, уран зохеолшод, скульпторнууд эхын дүрэ хайшан гээд, яажа харуулнаб гэжэ элирүүлэнгээ, хэдэн бүлэг боложо хубааран, ажалаа ябуулаябди. Веб-квестын зорилго хадаа – эхын дүрэ искусствын элдэб янзада хэрэглэгдэдэг гэжэ элирүүлгэ. Уран зураашадай даабари: 1. Уран зураашадай зурагуудтай танилсан, шэлэгты. 2. иллюстраци бэлдэгты. 3. Тэрээндэ синквейн зохѐогты. Уран зохёолшодой даабари: 1. Хэдэн шүлэгүүд үгтэнэ, эдэ зохѐолнууд сооhоо 2-ыень шэлэжэ, эхын дүрэ ямараар зураглагданхайб гэжэ шэнжэлэгты. 2. 2 зохѐол шэлэжэ зэргэсүүлэгты 3. отзыв бэшэгты. Скульпторнуудай даабари: 1. Буряадтамнай Эхэдэ зорюулжа табигдаhан ямар хүшөөнүүдые мэдэнэбта? 2.  Нютагтатнай эхэдэ зорюулһан хүшөө табиха гэһэн конкурс эмхидхэгдэбэ. Танай зорилго хадаа хүшөө ямар байхаб гэжэ зураглан бэшэхэ (5-10 мэдүүлэл). 3. Эхэдэ зорюулһан хүшөөнүүд гэһэн презентаци бэлдэхэ.