Уарзондзинады темæ Райгуырæн бæстæмæ, мадæлон æвзагмæ, адæймаг æмæ æрдзы бастдзинад Цæлыккаты Ахмæты радзырд «Бынылзад уыбыхаг»-мæ гæсгæ.

Пълан

Темæ: Уарзондзинады темæ Райгуырæн бæстæмæ, мадæлон æвзагмæ, адæймаг æмæ æрдзы бастдзинад Цæлыккаты Ахмæты радзырд «Бынылзад уыбыхаг»-мæ гæсгæ.

Урочы нысантæ:

1) ахуырадон: радзырд «Бынылзад уыбыхаг»-ы мидисыл æнцойгæнгæйæ, раргом кæнын уацмысы идейæ; цы историон цаутæ дзы æвдыст æрцыдысты, уыдонимæ базонгæ кæнын;

2) райрæзтон: ахуыр кæнын царды проблемон уавæртæм хи цæстæнгасæй кæсыныл, хи хъуыдытæ æдæрсгæ дзурыныл;

3) хъомыладон: рæзын кæнын ахуырдзаутæм хæлардзинады æнкъарæнтæ æндæр

адæмыхæттытæм, уарзондзинад Райгуырæн бæстæмæ, мадæлон

æвзагмæ;æмбарын æрдз æмæ адæймаджы иудзинад.

Урочы фæлгонц: презентаци.

Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар

Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:

Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, -

Циу цард æнæ сымах? – Ингæн.

(Плиты Грис)

Урочы цыд:

I. Хæдзармæ куыст сбæрæг кæнын.

Хæдзармæ куыст сбæрæг кæнын тесты хуызы.

1. Цæмæн сси Али абырæг?

а) фæтуджджын сты йæ мыггаг

æ) уырысы салдаты амардта

б) схъæздыг æй фæндыд

2. Чи загъта ацы ныхæстæ Алийæн: «Нæ мыггаджы ма фæхудинаг

кæн: нæ туг æнæист ма ныууадз»?

а) йе ‘фсымæр

æ) йæ фыд

б) сæ мыггаджы хистæр

3. Цавæр ард бахордта йæ фыды ингæны уæлхъус Али?

а) абырæг кæй не суыдзæн

æ) йæ афæдзы бонмæ ус кæй нæ ракурдзæн

б) алы аз дæр ын йæ ном кæй ардзæн

4. Цæимæ бары йæхи, йæ цард зæронд Али?

а) сыфтæримæ

æ) цæргæсимæ

б) бæласимæ

5. Цæуыл фæцис уацмыс?

а) Али фæмард ис

æ) уырысы салдаттæ йæ æрцахстой

б) йæ абырæгдзинад ныууагъта

6. Йæ фæстаг ныхæстæ цавæртæ уыдысты Алийæн?

а) «абырæгдзинад ныууадзын хъæуы»

æ) «Кæсæгмæ фæлидзын хъæуы»

б) «туг тугæй æхсадæуы»

Ахуыргæнæг: Куыд æмбарут Алийы фæстаг ныхæстæ «Туг тугæй æхсадæуы»? Раст уæм кæсынц ацы ныхæстæ? Сымах та цы цæстæй кæсут тугисыны æгъдаумæ?

Æнæаххосæй бирæ адæм фесæфт ацы æгъдауы тыххæй. Фæлæ ма адæм сæфынц æндæр аххосæгты тыххæй дæр.

II. Ног æрмæг.

Ахуыргæнæг:

XIX æнусы дыккаг хайы кавказаг адæмты иу хай, пысылмон диныл хæст чи уыд, уыдон лыгъдысты дард Туркмæ цардагур. Ныууагътой сæ фыды уæзæг, сæ райгуырæн бæстæ, сæ адæм.

Уый уыд стыр трагеди æппæт Кавказы хæххон адæмтæн.

Йæ аххосæгтæ та уыдысты уый мидæг, æмæ паддзахы администраци йæ колониалон политикæ хъахъхъæнгæйæ, стæй хæххон адæмты ныссабыр кæныны тыххæй сразæнгард кодта кавказаг адæмты иу хай Туркмæ алидзыныл. Туркæн дæр æмæ Уырысæн дæр уый уыд пайда. Туркæн – уыцы кавказаг адæм кæддæриддæр цæттæ уыдаиккой Уæрæсейы ныхмæ хæцынмæ. Уырысы паддзахæн - хæрам адæмæй сцух уыдаид, тохыл лæуд Кавказы адæмтæ ныссабыр уыдаиккой. Паддзахæн уый пайда уыд ноджы уымæн, æмæ лыгъд адæмты зæххытыл æрцардаиккой хъазахъхъæгтæ æмæ зæхх кæмæн нæ уыди, уыцы уырысы адæм.

Афтæмæй дыууæрдыгæй дæр кодтой ардауæн куыст, цæмæй Кавказы пысылмон дзыллæты Туркмæ алидзын кодтаиккой.

Уыцы цаутыл, æппæт Кавказы адæмты номæй, хъарæджы хуызы зарæг ракодта фыццаг ирон профессионалон поэт Мамсыраты Темырболат. (Хъаныхъуаты Инал «Хохæгтæ-лигъдæттæ»)

Уыцы кавказаг адæмты ‘хсæн уыдысты уыбыхтæ дæр. (слайд)

Убы́хи (самоназвание: убыхск. туахъы) — народ, родственный по культуре и быту адыгам и абхазцам.

До 1864 года жили на Кавказском побережье Чёрного моря (около 50 тыс. чел.) Коренное население Сочи. Занимались земледелием, садоводством, отгонным животноводством.).

Русский военный инженер (генерал-майор), лингвист и этнограф и кавказовед XIX века, Услар П. К. в 1865 году писал -

"Убыхи — весьма смешанное по своему составу одно из черкесских племен, ближайшая отрасль одного из самых аристократических черкесских племен, абадзехов, с которыми некогда убыхи составляли один народ и жили вместе на юго-западной покатости Кавказского хребта. Впоследствии, отделившись, убыхи заняли территории близ Черноморского побережья.

Убыхский язык — одно из наречий адыгского (черкесского) языка.

Кавказаг адæмтæй убыхтæй тагъддæр ничи ацыд Туркмæ. Ацыдысты апрелы кæрон 1864 азы.

Убыхтæй ма Уæрæсейы баззад 4-6 хæдзары, иннæтæ 45-50 минмæ хæстæг Туркмæ фæлыгъдысты. (слайд)

Лыгъдысты æнæхъæн хъæутæй сæ æлдæрттимæ (старшинами). Турчы зын фадæтты хъизæмарæй мардысты . Чи æххормагæй мард, чи та – низæй. Сæмхæццæ сты иннæ адæмыхæттытимæ . Дзурын райдыдтой туркаг æмæ адыгаг æвзæгтыл. Сæхи æвзагыл къаддæрæй-къаддæр дзырдтой æмæ фæстагмæ æвзаг дæр фесæфт. Уыбыхаг æвзаг ныр нымад у мард, сæфт æвзагыл. Фæстаг адæймаг, чи ма зыдта уыбыхаг æвзаг, уыди Тевфик Эсенч, Турчы цæрæг. Амард 1992 азы. Йæ ингæныл дæр фыст ис: Здесь лежит Тевфик Эсенч, последний человек, знавший убыхский язык. (слайд)

Убыхты ралыгъд Туркмæ, сæ хъизæмæрттæ æцæгæлон бæстæйы æмæ æнæхъæн сæрибаруарзаг, сæрыстыр адæмыхатты сæфт ирдæй æвдыст æрцыд абхазаг адæмон поэт æмæ фыссæг Баграт Шикунбайы чиныджы «Последний из ушедших». (слайд)

***

Жили убыхи на древней адыгской земле,

Веткою были на этом могучем стволе.

Время окликнет — да где он, ушедший язык?

Словно история молча застыла на миг! -

фыссы Адыгейы æмæ Кæсæг-Балхъары адæмон фыссæг Исхак Машбаш. (слайд)

1. Цæмæн, цæй аххосæй фесæфт убыхты æвзаг?

2. Æвзаг куынæуал уа, уæд наци уыдзæн?

Ахуыргæнæг. Таурæгъ «Хуыцау æвзæгтæ куыд уæрста.

Махæн дæр нæ фыдæлтæ ныууагътой хъæздыг æмæ рæсугъд æвзаг. Æвзагыл цас фылдæр дзурой æмæ фыссой, уыйас фидардæр кæны. Æмæ мадæлон æвзаг фидар куы уа, уæд адæм дæр æнгомдæр сты. Адæм се ’взагæй адæм сты.

Нæ фыдæлтæ нын цы хæзнатæ ныууагътой, уыдон бахъахъхъæнæн ис æрмæстдæр æвзаджы фæрцы.

Æвзаг куы нал вæййы, уæд фесæфынц æппæт уыцы æнæнымæц диссæгтæ дæр æмæ адæм сæхæдæг дæр.

Æмæ цæмæй ахæм рæнхъытæ ирон æвзагыл дæр фыст ма æрцæуа, уый тыххæй хъæуы уарзын мадæлон æвзаг, аудын ыл æмæ йыл дзурын.

Кавказаг адæмты алыгъд Туркмæ уыд æппæтадæмон трагеди. Ныртæккæ цы уацмысимæ базонгæ уыдзыстæм, уым ирдæй æвдыст æрцыд хицæн адæймаджы трагеди.

1. Дзырдуатон куыст (слайд)

Уæлдзарм худ - шапка из шкуры барашка, мерлушковая шапка

Цурк - клин

Æфсургъ - бæх

Наутæ - корабли

Хъизæмæрттæ - мучения, страдания

Хæдзарвæндаджы кад

Агъуд - чехол

Цатыр - шатер

Хъомпал - беспорядок, хаос

Хуыдым - водоворот

Нывæфтыд - вышивка, орнамент, узор

2. Бакæсын радзырд æмæ йыл бакусын. (Слайдтæ 26-35)

1. Цавæр хъизæмæрттæ баййæфтой лыгъд адæм?

(…алыхуызон низтæ сарæх сты. Адæмыл емынæ сыстад.

Сывæллонæй, зæрондæй, сылгоймагæй никæуыл ауæрды.

Уæддæр ма фæсивæд хъæддыхдæр сты. Сæхихуызæнæй сæм

ницыуал ис: рыгæй нал зынынц, сæ дзаумæттæ ныскъуыдтæ,

ныппырхытæ сты, цæсгæмттæ – мæрдонхуыз, цæстытæ сæ

къуырфыты бамбæхстысты)

2. Цавæр бæллæхтæ сæмбæлд Хатажукыл фæндагыл?

(йæ мад æмæ йæ фыд амардысты, йæ кæстæр дыууæ

æфсымæры æмæ йæ хо)

3. Цæуыл дзурæг сты ацы ныхæстæ: йæ маст ныхъуыргæйæ

ныууагъта йæ райгуырæн хæхтæ, йæ фыдæлты ингæнтæ,

бонрухс кæм федта, уыцы хæдзар, йæ фосы рæгъæуттæ, йæ туг

æмæ йæ хидæй æлхæд зæххытæ? (эпиграф равзарын)

Зæгъут-ма, нæ эпиграф дзуаппæн бæззы ацы фарстæн?

4. Куыд хонынц лигъдæттæ Турчы бæстæ? Цæуыл дзурæг у уый?

(цытджын падишахы арфæгонд бæстæ; иууылдæр сæ зæрдæ

дардтой Стамбулыл; сæ хъуыдытæ æмæ сæ бæллицтæ

баст уыдысты, æбæрæг æхсызгондзинад сын чи хаста, зæрдæмæ

хæстæг, уыцы Стамбулыл)

5. Кæцы рæнхъыты бæрæг у, Хатажук йæ бæхы бирæ уарзы, уый?

(Изæрыгæтты, бафынæйы размæ, Хатажук, бæхтæ кæм хизынц,

уырдæм ацæуы æмæ йæ диссаджы рæсугъд æфсургъмæ

кæсынæй нал фефсæды. Йæ тызмæг цæсгом барухс вæййы,

мидбылхудт ыл ахъазы. …йæ бæхы цурмæ бацыд æмæ йæ

рæвдауын райдыдта: йæ армытъæпæнæй йæ лæгъзытæ кодта)

6. Цæмæн ын уыди ахæм зынаргъ йæ бæх?

(Гыццыл ма куы уыди, уæд æй рæгъауы байрæгты ‘хсæн

йæхæдæг равзæрста. Зылдис æм, рæвдыдта йæ. Æмæ дзы

æмбисондæн хæссинаг æфсургъ рауад)

7. Куыд æгъдауæй йæ фервæзын кодта знагæй?

(Йæ зæрдыл æрбалæууыд, иу хатт ыл знæгтæ куы ‘рхъула сты

æмæ йæхицæн фервæзынæнхъæл куы нал уыди, уыцы хабар.

Суанг ма йæхинымæр мæлæты размæйы куывды ныхæстæ

дзурыныл дæр фæци. Бæх згъордта æмæ згъордта. Уалынмæ

бахæццæ сты иу бæрзонд æрхмæ. Бæх былæй йæхи фаллаг

фарсмæ фехста… Хатажук куы фæфале, уæд фæстæмæ фæкаст

æмæ, йæ сурджытæ æд бæхтæ æрхæй бынмæ куыд калдысты,

уый ауыдта)

8. Йæ царды æппæты уæззаудæр сахат цавæр уыд?

(йæ бæхимæ йæ фæхицæн кæй хъуыд, уый)

9. Адæм цатыртæй цæмæн ракалдысты, Хатажук йæ бæхыл куы

рацыд, уæд?

10. Цæмæн банымадта йæхи стыр æфхæрдыл, цæмæн смæсты ис?

(Уырыссаг салдæттæн йæ бæх уæй кодта æмæ йыл уыдон

фæхудтысты, чидæр ма йæм æвзист сом дæр бадаргъ кодта)

11. Йæ масты фæндагыл кæй ацыд Хатажук, уымæй раст бакодта?

Уæ хъуыдытæ зæгъут.

Ахуыргæнæг.

Кавказаг адæм кæдфæндыдæр кадыл мард уыдысты, Хатажук йæ сæрмæ не ‘рхаста æфхæрд æмæ ахæм фæндаг дæр уый тыххæй равзæрста. Тынг зын ын уыди йæ бæхæй фæхицæн, æмбалы хуызæн ын уыди. Автор дæр йæ кой куы фæкæны, уæд ын æй йæ иузæрдион æмбал хоны. Ам ирдæй рабæрæг адæймаг æмæ æрдзы (цæрæгойы)бастдзинад. Уый бæрæг у, Хатажучы зæрдæ куы суынгæг æмæ бæхы бæрзæйæ йæ йæ æмыр кæуын куы райхъуыст, уæд.)

12. Уыбыхæгтæ æмæ иннæ хæххон адæмтæ сæ райгуырæн бæстæ-

йыл сæ къух систой, уымæй раст бакодтой?

III. Æмбисæндтæ равзарын. Цы иу кæны ацы æмбисæндты?

(Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад). (36-37 сл.)

Райгуырæн бæстæ кæцыфæнды æндæр бæстæйæ дæр зынаргъдæр у (башкираг).

Йæ райгуырæн бæстæйы чи нæ цæры, уый царды ад нæ зоны (ирон).

Райгуырæн къуым – ныййарæг мад, æцæгæлон зæхх та – дыккаг мад (молдовиаг).

Теряющий родину — теряет все. Абхазская пословица

Цы иу кæны ацы æмбисæндты?

IV. Хатдзæгтæ:

1. Цы базыдтам абон ногæй? Чи уыдысты уыбыхтæ?

2. Æвзаг кæд вæййы фидар?

3.Кæд фесæфы наци?

Фæйнæгыл:

Адæм се ’взагæй адæм сты.

Æвзаг цас фылдæр куса, уыйас фидардæр кæны.

Æвзаг куы нал вæййы, уæд фесæфынц адæм сæхæдæг дæр.

Ахуыргæнæг.

Нæ абоны урочы базыдтам, кæй уыдис ахæм наци, куыд уыбыхæгтæ. Бирæ кавказаг адæмтæ кæй æрцыдысты сайд æмæ фæлыгъдысты дард Туркмæ. Уым бирæтæ фесæфтысты. Фесæфт убыхты æвзаг. Базыдтам, æвзаг куы нал уа, уæд наци дæр нæ уыдзæн. Æмæ уый тыххæй æвзаг хъахъхъæнын хъæуы, дзурын ыл хъæуы, цæмæй ма фесæфа. Бамбæрстам, райгуырæн бæстæйæ зынаргъдæр ницы ис æмæ йæ уарзын æмæ йыл аудын хъæуы. Бамбæрстам, æмбалæн схонæн ис æрмæст адæймаджы нæ, фæлæ цæрæгойы дæр.

Нæ урок мæ фæнды фæуын мæнæ ацы ныхæстæй: «Убыхи. Когда-то они жили на своей земле, на которой испокон веков жили их предки; и были полны надежд — надежд на будущее. Когда-то они мечтали о простых естественных вещах, пели песни, играли свадьбы, с достоинством жили и с достоинством умирали… Но как легко отнять мечту и как легко растоптать надежду. Многое пришлось испытать людям из народа убыхов, вынужденно покинувшим свою землю. Гонимые ото всех и отовсюду, они шли по дорогам, усыпанным мертвыми телами; любившие свободу, они до конца боролись за нее. Да, легко растоптать надежду. Но разве можно вырвать из сердца горца любовь к своей Родине, к своему дому, к своему очагу. Разве что с самим сердцем…

Æмæ та ногæй нæ эпиграфы хъуыдымæ æрцыдыстæм.

Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар

Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:

Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, -

Циу цард æнæ сымах? – Ингæн.

IV. Х/куыст. 1.Радзырд бакæсын, фарстатæн дзуæппытæ раттын.

2.Уыбыхæгтæ æмæ иннæ кавказаг адæм сæ райгуырæн

бæстæ кæй ныууагътой, уымæй раст бакодтой? Уæ

хъуыдытæ ныффыссут.