Саха Ɵрөспүүбүлүкэтэ
«Бүлүү улууһа (оройуона)»
«Бүлүү улууһун үөрэҕириитин салалтата»
«Хаҕын нэһилиэгэ»
Хаҕын орто оскуолата
«ЧЭЧИР» оҕо саада
«Улахан бөлөх уонна алын кылаас оҕолоругар «СОНОР» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийии уратылара» диэн тиэмэҕэ дакылаат
толордулар: Петрова Александра Петровна
Бүлүү улууһун Хаҕын нэһилиэгин
«ЧЭЧИР» оҕо саадын иитээччитэ,
Дмитриева Мария Николаевна
алын кылаас учуутала
2013 сыл
ИҺИНЭЭҔИТЭ
«СОНОР» ООННЬУУ ИИТЭР-ΥƟРЭТЭР СУОЛТАТА………………………………….3
2. «СОНОР» ООННЬУУ УЛАХАН СААСТААХ ОҔОЛОРГО СΥРΥН СОРУКТАРА…………………………………………………………………..............................8
3. ОСКУОЛА АЛЫН КЫЛААСТАРЫГАР «СОНОР» ООННЬУУНУ ҮƟРЭТИИ СУОЛТАТА УОННА СЫАЛЛАРА……………………………...............................................10
4. УЛАХАН СААСТААХ ОСКУОЛАҔА КИИРИЭН ИННИНЭЭҔИ ОҔОЛОРГО УОННА АЛЫН КЫЛААС ОҔОЛОРУГАР «СОНОР» ООННЬУУНУ ДЬАРЫК БЫҺЫЫТЫНАН ТЭРИЙИИ УРАТЫЛАРА …………………………………………………………………………………………………...12
5. ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЭРЭТИИРЭ………………………………………………………15
6. СЫҺЫАРЫЫЛАР
СОНОР ООННЬУУ ΥƟСКЭЭҺИНЭ, ИИТЭР-ΥƟРЭТЭР СУОЛТАТА
Оҕо өйүн эрчийэргэ, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буоларын курдук сайыннарарга Саха сиригэр үөскээбит ДИП диэн ааттаах оонньуулар ордуктар. Бу оонньуулар олохтон, остуоруйаттан эбэтэр мультиктан дуу киинэттэн дуу ылыллыбыт ханнык баҕар эккирэтиилээх түгэннэргэ олоҕуран оҕо өйдүүрүн уонна умсугуйарын курдук айыллыахтарын сөп.
ДИП диэн туох тылай? Бу тыл суолтатын нууччалыы быһаардахха «динамическая игра преследования» диэн буолар, онтон английскайдыы «dуnamic infellectual pursuit» диэн буолар эбит. Онтон бу оонньуунан умсугуйан оонньооччулары «диптистэр» диэн ааттыыллар. Аан дойду үрдүнэн диптистэр бастакы оонньуур кулууптара 1989 сыллаахха СГУ-га (билигин ХИФУ) үөскээбитэ. Бу кулууп тэриллибитин кэннэ, диптистэр маҥнайгы соруктарынан бу сөбүлээн оонньуур «Сонор» оонньууларын Саха национальнай интеллектуальнай оонньуутун быһыытынан тарҕатыы буолбута.
Хас биирдии төрөппүт иллэҥ кэм көһүннэ да оҕотун иитиитигэр улахан суолтаны ууран туран кинини сайыннарар туһугар, бириэмэни көдьүүстээхтик атаарарга өйү сайыннарар оонньууну оонньоторо уонна бэйэтин холобурунан көрдөрөрө ордук туһалаах буолар.
Онно ордук ДИП араас көрүҥнэрин кэҥэтэн айан оонньуур умсугутуулаах. Маннык оонньууну оҕо бэйэтин тулалыыр эйгэтигэр, ол эбэтэр дьиэтигэр буоллун, оҕо саадыгар буоллун, оскуолаҕа буоллун күрэхтэһии көрүҥүн быһыытынан ыытыы айымньылаах, дьоҕурдаах, олохтоох толкуйдаах буола улаатарыгар улахан төһүү буолар.
Билиҥҥи туругунан «Сонор» оонньуу 2500 тахса көрүҥэ баар буолла, барҕара сайынна. Тоҕо диэтэргит, бу оонньууну хас баҕар саастаах дьон, оҕотуттан улаханыгар тиийэ оонньуохтарын сөп, ким баҕарар бэйэтин эйгэтигэр уонна кыаҕар сөп түбэһиннэрэн араастык уустугурдан, мындырдаан айыан сөп. Оонньуу быраабылата даҕаны саахымат уонна дуобат оонньууларынааҕар судургу буолан дьон болҕомтотун тардар буолла. Ис хоһооно хайдаҕыттан көрөн оонньооччу ордук сэргиир оонньуулардаах буолуон эмиэ сөп. Холобура, уол оҕону бухатыырдардаах, массыыналардаах сюжет ордук интэриэһиргэтиэ. Онтон кыргыттарга лыахтаах, сибэккилээх сюжет ордук буолуо.
Билигин үөрэхтээһиҥҥэ саҥа ирдэбиллэр, стандартар киирбиттэринэн сибээстээн онно сөп түбэһиннэрэн анал дьарыктаныы араас хайысханан тэриллэн үлэлиир буолла. Ол курдук оскуола иннинээҕи саастаах оҕо тэрилтэлэригэр иитии-үөрэтии программатыгар үгүс сиргэ «Сонор» («ЖИПТО») оонньууну үөрэтиини туһанар буоллулар, күрэх ыыталлар буолан бу оонньуу суолтата үрдээтэ, киэҥ кэрэхсэбили ылла.
Бу оонньууну ис хоһоонун өйдөөбүт, ордук баһылаабыт буоламмыт, биһиги, оҕо саадыгар уонна оскуолаҕа оҕо сайдыытыгар сөптөөхтүк сатаан туттар, иитии үлэтигэр табыгастаахтык туһаныллар диэн сэргээтибит. Иитээччи бу оонньууну оонньооччу оҕо сааһыттан көрөн, иитэр-үөрэтэр уонна сайыннарар соруктарын бэйэтэ көрөн талан аттаран туруоруон сөп.
«Сонор» оонньуу суолтатын бу оонньуу айбыт аҕата физико-математическай наука доктора, профессор Григорий Васильевич Томскай маннык быһаарар: «… "Сонор" — это по сути изложение теории оптимального преследования с использованием школьной геометрии. К тому же это стимулятор творчества: художественного, литературного. …».
Биллиилээх педагог В.П. Никитин этэринэн, оҕону төһөнөн эрдэ өй оонньуутугар угуйаҕын да, соччонон сытыы имигэс өйдөөх, билбитин олоххо сатаан туһанар, инникитин өтө көрөр кыахтаах дьиҥнээх үрдүк интеллектээх киһи буола улаатар.
Оскуолаҕа киирэ илик саастаах оҕо үчүгэйдик саахыматтыыра уонна дуобаттыыра инникитин айар дьоҕурдаах, талааннаах киһини иитэн таһаарыахха сөбүн туоһута буолар. Хомойуох иһин, ити киэнник тарҕаммыт оонньуулар улахан дьон өйүгэр эрэ аналлаахтар, ону абстрактнай схемалар диэн ааттыахха сөп – ис хоһоонноро оҕо кыаҕыгар сөп түбэспэттэр, өйдүүрүгэр уустуктар. Холобур чинчийээччилэр этэллэринэн, гроссмейстердар ортотунан 10,5 саастарыттан эрэ үчүгэйдик саахыматтыы үөрэнэллэр эбит, ол биллэн турар өй үлэтин сайдыытыгар бытаарыы буолар.
Мантан даҕатан эттэххэ, «Сонор» интеллектуальнай оонньуу быһыытынан оҕо саадын да алын кылаас оҕотун да өйүн сайыннарар суолталаах. Кыра саастаах оҕолорго биир эттиги атын эттиккэ сыһыары тутан тэҥнээһин (приём приложения), биир уонна элбэх, кыра уонна улахан, төгүрүк, көнө муннук, сурааһыннар диэн өйдөбүллэртэн саҕалаан улахан бөлөххө ахсаан ааҕыытыгар, кэрискэ ахсааҥҥа, чыыһыла састаабыгар, чыыһылалары билиһиннэриигэ, хайысханы быһаарыыга уонна салгыы алын кылаас оҕолоро математиканы дириҥэтэн үөрэтиилэригэр бу предмеккэ турар ирдэбиллэри үксүн аҥардас «Сонор» оонньуу көмөтүнэн интеграциялаан анал дьарык ыыппакка эрэ үөрэтиэххэ сөп.
«Сонор» оонньуу тулалыыр айылҕаны, эйгэни, уус-уран айымньылары кытта билиһиннэриигэ, үүнээйилэри, дьыл кэмнэрин, кыыллар олохторун, айылҕаҕа сыһыаннаах билгэлэри үөрэтиигэ, оҕолор өйдөбүллэрин чуолкайдыырга, дириҥэтиигэ төһүү буолар. Холобур, «Сылгылар уонна сылгыһыт» оонньууга, оонньуур хонуу сайынын саха алааһын көрдөрөр отунан бүрүллүбүт хонуу, маҥан сылгылар уонна сылгыһыттар. Оҕолор сылгы кыһын сайын ханна сылдьарын, тугунан аһылыктанарын, туохха туһалааҕын, дьиикэй кыыл дуу дьиэ харамайа дуу буоларын араараллар, урут сылгы туһунан истибит айымньыларын ис хоһоонун оонньуу нөҥүө дириҥэтэллэр, кэҥэтэллэр. Итиниэхэ маарыннатан остуоруйалары, кэпсээннэри, хоһооннору оонньотон көрдөрдөххө «Сонор» оонньууга оҕо тутан-хабан, бэйэтэ быһаарсар, кыттар, толкуйдуур буолан айымньы ис хоһоонун өйдүүрүгэр ордук табыгастаах буолар. Алын кылаастарга сахалыы тылынан ааҕар кинигэлэригэр баар айымньыларынан төрөппүттэргэ «Сонор» оонньууга оонньуур набор оҥорторуохха сөп. Оччоҕо оҕолор бу айымньыны ордук өйдүүллэригэр көмөлөһүө. Саха остуоруйаларынан «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин», «Дьэрэкээн оҕолор», «Алаа Моҕус» уо. д. а. набордар буолуохтарын сөп.
Оҕолор оонньуулларыгар оруолга киирэр буоланнар иитээччи оҕо сатабылыттан көрөн куотааччы уонна тутааччы буоллахтарына уус-уран айымньы ис хоһоонунан эбэтэр автор тылын туһанан, тыллаан-өстөөн биэриэн сөп. Оччоҕо өйгө үөрэтэр, кэпсиир уонна саҥарар дьоҕурдара кэҥиир, бэйэ бэйэлэрин кытары сыһыаннара тупсар,
Тыл саппааһын байытыыга «Сонор» оонньууну үөрэтэн дьарык быһыытынан туһаныы эмиэ сүҥкэн оруолу оонньуур. Ол курдук кылгас үһүйээннэри, үгэлэри, хоһооннору, остуоруйалары, атын да айымньылар персонажтарын саҥардан, оҕо оонньуу көмөтүнэн үөрэппит тылын хатылыырын, чиҥэтэрин, кыра кээмэйдээх хоһоону өйүгэр хатыырын ситиһиллэр.
Оонньуу тэриллэрэ (хонуута, ньыкаалара) оонньуу ис хоһоонугар сөп түбэһэр буолуохтаах. Ол туһугар оҕо көрөрүгэр анаан оонньуур хонууну араастаан ойуулаан, кырааскалаан киэргэтэн, тутааччыны уонна куотааччыны айылҕа араас матырыйаалларыттан (мастан, кумааҕыттан, туойтан, таҥастан, туостан уо. д. а.) кыһан, тигэн, кырыйан, килиэйдээн, сыбаан оҥоһуллара кэрэхсэтэр. Төһөнөн оонньуур хонуу уонна ньыкаалар кыһаллан-мүһэллэн дьэрэкээн өҥнөөх буолан оҥоһуллубут буоллахтарына, оччонон оҕолор ону үтүктэллэригэр үтүө холобур буолар. Ол курдук оҕо өҥнөөх кыраасканан оту-маһы, сибэккилэри, кыыллары, дьону уруһуйдуу үөрэнэр, саха оһуорун кытары билсэр. Ону таһынан оҕо бэйэтэ айылҕалыын алтыһан тутан-хабан үөрэниитигэр бэйэ оҥорбутун сыаналаан тэҥниир, өйдөөн көрөр буолууга тириэрдэр.
Аны «Сонор» оонньуу атын көрүҥнэрин ылан көрдөххө оруоллаах, хамсаныылаах, дидактическай, ордук чуолаан уус-уран айымньылары драматизациялааһыны кытта ыкса сибээстээх. Куотааччылары уонна тутааччылары театральнай ньыкааларга маарыннатан араастаан оһуордаан-бичиктээн оҥоруохха, хамсатыахха уонна саҥардыахха сөп. Алын кылаастарга инникитин «Хамсаныылаах оонньуулар» диэн куруһуокка (Спортивно-оздоровительнай хайысхаҕа үлэ биир көрүҥэ) бу театрализациялаах «Сонору» киллэрэн биэриэххэ уонна онон оҕолор оруолга киирэн бодоруһар, кэпсэтэр дьоҕурдарын сайыннарыахха сөп.
«Сонор» оонньуу итини таһынан сиэр-майгы өттүнэн, ол эбэтэр чуолаан чиэһинэй, кырдьыксыт, тулуурдаах, Төрөөбүт дойдуну таптыырга, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин ытыктыырга уонна тутуһарга, үтүө санаалаах буоларга иитэргэ ордук туһалаах. Оҕо бастаан оонньууругар улахан дьон быһаара-быһаара судьуйалыыллар, онтон улам бэйэлэрэ хонтуруолланар буолаллар.
«Сонор» оонньуу иитии-үөрэтии хайысхаларын кытары сибээһэ
«Сонор» – бодоруһуу (саҥарар саҥа дорҕооннорун культурата, тыл баайын сайдыыта, тыл грамматическай тутулун олуга, тыл-өс сайдыыта, дьону кытары бодоруһуу культурата, коррекционнай үлэ).
«Сонор» – саҥаны арыйыы (чыыһылалар састааптара, хайысхалар (үөһэ-аллара, уҥа-хаҥас, иннигэр-кэннигэр), геометрическэй бөгүүрэлэр, бэрээдэгинэн уонна төттөрү ааҕыы, эбии уонна көҕүрэтии, логическай сайдыы).
«Сонор» – фольклор (сахалар уонна араас норуоттар остуоруйалара, таабырыннара, чабырҕахтара, хоһоонноро, ырыалара, өс хоһооонноро, сомоҕо домохторо, сэһэннэрэ, олоҥхо).
«Сонор» – ойуулуур-дьүһүннүүр искусство (уруһуй, аппликация, кырыйыы, лепка, конструирование, тигии, оригами).
«Сонор» – музыка (ырыа, үҥкүү, театр творчествота, норуот музыкальнай тэриллэригэр оонньооһун).
«Сонор» – эт-хаан сайдыыта (хамсаныылаах оонньуу, эти-хааны эрчийэр сүрүн хамсаныылар көрүҥнэрэ).
«Сонор» – доруобуйа харыстабыла (чөл олох, сөпкө аһааһын туһунан өйдөбүл, бэйэ организмын билии).
«Сонор» – социализация (общество олоҕугар кыттыы, дьон-сэргэ ортотугар тутта-хапта сылдьыы).
Үөһэ этиллибити түмэн эттэххэ маннык:
Хас биирдии төрөппүт иллэҥ кэм көһүннэ да бириэмэни көдьүүстээхтик атаарарга ДИП араас көрүҥнэрин кэҥэтэн айан оонньоторо умсугутуулаах. Маннык оонньууну оҕо бэйэтин тулалыыр эйгэтигэр, ол эбэтэр дьиэтигэр буоллун, оҕо саадыгар буоллун, оскуолаҕа буоллун күрэхтэһии көрүҥүн быһыытынан ыытыы айымньылаах, дьоҕурдаах, олохтоох толкуйдаах буола улаатарыгар улахан төһүү буолар эбит.
«Сонор» оонньуу иитэр-үөрэтэр суолтата бары хайысханы кытары сибээстээх эбит.
«Сонор» интеллектуальнай оонньуу быһыытынан оҕо саадын да алын кылаас оҕотун да өйүн сайыннарар суолталаах эбит.
Чиэһинэй, кырдьыксыт, тулуурдаах, Төрөөбүт дойдуну таптыырга, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин ытыктыырга уонна тутуһарга, үтүө санаалаах буоларга иитэргэ ордук туһалаах эбит.
Остуоруйалары, кэпсээннэри, хоһооннору оонньотон көрдөрдөххө «Сонор» оонньууга оҕо тутан-хабан, бэйэтэ быһаарсар, кыттар, толкуйдуур буолан айымньы ис хоһоонун өйдүүрүгэр ордук табыгастаах буолар эбит.
«Сонор» оонньуу иитии-үөрэтии хайысхаларын кытары ыкса сибээстээх эбит
(«Сонор» – бодоруһуу, «Сонор» – саҥаны арыйыы, «Сонор» – фольклор, «Сонор» – ойуулуур-дьүһүннүүр искусство, «Сонор» – музыка, «Сонор» – эт-хаан сайдыыта, «Сонор» – доруобуйа харыстабыла, «Сонор» – социализация).
СОНОР ООННЬУУ УЛАХАН СААСТААХ ОҔОЛОРГО СΥРΥН СОРУКТАРА
Кыра уонна орто саастаах оҕолорго «Сонор» оонньуу бастакы өйдөбүлүн, бу оонньууга интэриэһи үөскэтэр эбит буоллахха улахан саастаах оҕолорго салгыы уустугурдуу, дириҥэтии барылларын киллэрии үлэтэ барар. 3 ньыкааттан саҕалаан оонньоппут кэннэ бу кэрдиис сааска 6 куотааччы уонна 2 эккирэтээччини туттуллар. Ону таһынан «Сонор» оонньуу арааһа элбиир, остуоруйа, уус-уран айымньы, күннээҕи олох, олоҥхо уобарастарыгар тирэҕирэн тэриллэр.
Кумааҕыга киллэрэн оонньооһуну саҕалааһын. «Клетка», «квадрат», «төгүрүк» диэн өйдөбүллэри билиһиннэрии. Клетка иһигэр төгүрүгү сыһыары тутан уруһуйдатыы.
Кэрчик уонна сурааһын уратыларын тэҥнээһин, билиилэрин чиҥэтии. Уһаты, туора сурааһыннары арааран аахтарыы.
Туһаайыыга: хоту, соҕуруу, илин, арҕаа, ыраах диэн өйдөбүллэри билиһиннэрии.
Кумааҕыга түһэрэн оонньотууга илиини сурукка бэлэмнииргэ эрчийии. Ахсаан ааҕа, тэҥнии, бөлөхтүү, кээмэйдии, холуйан көрө, суоттуу, сыыппараны билэ үөрэнэллэрин ситиһии. Оҕолору уруһуйдуурга үөрэтии.
Оҕолору толкуйдатар, көрдөөх таайбараҥнары, ребустары, головоломкалары суоттатыы. Ɵйгө сыыһата суох 10-15 диэри суоттатыы.
Хамсаныылаах «Сонор» оонньуу көмөтүнэн күүстээх, сымса, сылбырҕа буоларга, атах-илии, сис, моой, сүнньү күүһүгэр эрчийии, көтөр-сүүрэр хамсаныытыгар үөрэтии.
Ɵйдүүр-толкуйдуур дьоҕуру сайыннарыыга сахалыы норуот оонньууларын салгыы билиһиннэрии. Оонньуу көмөтүнэн сахалыы сиэргэ-туомҥа, доҕордуу, табаарыстыы сыһыаҥҥа, кыраларга ис санааттан көмөлөһөргө, бэйэ сыыһатын билинэргэ, сүбэни ылынарга иитии. Араас өрүттээх күрэхтэһиилэргэ көхтөөхтүк кыттар, тэрийэр, бэйэ дьоҕурун, талаанын арыйары ситиһии.
Улахан саастаах оҕолор бэйэлэрэ араас матырыйааллартан оонньуу тэриллэрин оҥороллорун ситиһии.
Төрөппүттэри «Сонор» оонньуунан интэриэһиргээн оҕолору дьиэлэригэр онньотоллорун курдук ыҥырыы.
Бу этиллибити кылгастык түмүктээтэххэ маннык: улахан саастаах оҕолору салгыы «Сонор» оонньууга үөрэтэргэ уустугурдан биэрии барыла киирэр уонна оонньуу тэриллэрин оҥорууга оҕолору бэйэлэрин кыттыһыннарыы, кумааҕыга түһэрэн оонньотуу илиини сурукка бэлэмнииргэ эрчийии биир көрүҥэ буолар эбит.
ОСКУОЛА АЛЫН КЫЛААСТАРЫГАР «СОНОР» ООННЬУУНУ ҮƟРЭТИИ СУОЛТАТА УОННА СЫАЛЛАРА
Дойду үрдүнэн ФГҮөС киирбитинэн сибээстээн оскуолаҕа эбиэт кэннэ араас хайысханан дьарыктар тэриллэн үлэлииллэр. «Сонор» оонньууну оскуола уопсай үөрэхтээһинин программатыгар куруһуок быһыытынан киллэртэрэн алын кылаас оҕолоругар эбиэт кэннэ дьарык быһыытынан ыыттахха үөрэнээччи өйүн, стратегическай уонна аналитическай толкуйун сайыннарарга улахан көмө буолуо этэ. ФГҮөС ирдэбилинэн кылаас таһынан үлэҕэ ананар хайысхаларга дьарыктары ыытарга барытыгар да «Сонор» оонньуу хапсар диэтэхпитинэ сыыһыахпыт суоҕа. Ол курдук эрдэ этиллибиттэн көрдөххө маннык быһаарыахха сөп: «Сонор» – саҥаны арыйыы» хайысхаҕа (научно-познавательное) о5о бу оонньуу кэмигэр ес хоьооннорун, кэпсээн, остуоруйа .
Үүнэн иһэр ыччаты туох да уустуктан толлубат, булугас өйдөөх, чопчу эппиэттээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, бэйэтэ барытын ситиһэр, булар-талар сатабыллаах, ханнык да омугу кытары тэҥҥэ кэпсэтэр, үлэлиир дьону үөрэтэн, иитэн таһаарар сорук учууталларга турар. Ол соругу табыгастаахтык ситиһэргэ, биһиги санаабытыгар, «Сонор» оонньуу араас көрүҥнэрэ буолаллар.
«Сонор» оонньууну кыра сааһыттан билсибит оҕо оскуолаҕа үөрэнэ кэлэн баран үөрүүнү кытары маннык куруһуокка суруттарыа, тоҕо диэтэр бу оонньуу ханнык да оонньуутааҕар арааһа элбэҕинэн үөрэнэргэ түргэнинэн бэйэтигэр саҥата-иҥэтэ суох тардар күүстээх.
ФГҮөС ирдэбилинэн Хаҕын орто оскуолатыгар эбиэт кэннэ оҕолорго маннык хайысханан дьарыктар аттарыллан үлэлииллэр: «Научнай билэр-көрөр үлэ», «Бырайыактыыр үлэ», «Эти-хааны эрчийэр үлэ», «Уопсастыбаҕа туһалаах буолар үлэ», «Гражданскай-патриотическай үлэ». «Сонор» оонньуу бу ааттаммыт хайысхаларга куруһуок гынан киллэрдэххэ барытыгар да сөп түбэһэр кыахтаах. Ол курдук, холобура, оҕолор истэригэр ньыкаа оҥорон күрэхтэһиннэриэххэ сөп, оччоҕо бу үлэ көрүҥэ «Бырайыактыыр үлэ» диэн куруһуок иһинэн ыытылыннаҕына табыгастаах буолар. Онтон олоҥхо сюжетынан оонньотор буоллахха «Гражданскай-патриотическай үлэ» диэн хайысхаҕа хапсар буолар. Хамсаныылаах «Сонору» оонньотор буоллахха «Эти-хааны эрчийэр үлэ» диэн хайысхаҕа киирсэр буолар. «Сонор» оонньуу итинник бары хайысхаҕа үлэни тэрийиигэ учууталга бигэ тирэх буолар кыахтаах.
Оскуола алын кылаастарыгар «Сонор» оонньууну үөрэтии сыаллара манныктар:
оҕо өйүн сайыннарыы, билии биэрии;
үгүс үөрүйэхтэри, сатабыллары иҥэрэргэ үөрэтии;
оҕо уопсай сайдыытын түргэтэтии: өйдөөн көрөр, болҕойон оонньуур, судургу көстөн турары сатаан ырытар, тэҥниир, түмүгүн таьаарар, бэйэтин санаатын, сыанабылын сатаан этэр, түргэнник иилэ хабан өйдүүр сатабыллары иҥэрии;
бэйэтэ толкуйдуур, өйтөн булар, туораттан көмөтө суох оонньуур, үөрэнэр үөрүйэхтэри сайыннарыы;
алын кылаас оҕолоругар судургу билиини биэрии, саҥа билии, сайдыы суолун арыйыы, интэриэһиргэтии, сайыннарыы;
үөрэнээччи атын предметтэргэ билбитин туһанар буоларын, ордук ахсааны билиини чиҥэтэрин, эбии сайдарын ситиһии.
Үөһэ этиллибити түмэн эттэххэ маннык: «Сонор» оонньууну ФГҮөС бэриллэр чаастарга оскуола уопсай үөрэхтээһинин программатыгар сөп түбэһиннэрэн куруһуок быһыытынан киллэрдэххэ оҕо бары өттүнэн сайдар кыахтаныа, үөрэнээччи атын предметтэргэ билбитин туһанар буолуо, ордук ахсааны билиини чиҥэтиэ.
УЛАХАН СААСТААХ ОСКУОЛАҔА КИИРИЭН ИННИНЭЭҔИ ОҔОЛОРГО УОННА АЛЫН КЫЛААС ОҔОЛОРУГАР «СОНОР» ООННЬУУНУ ДЬАРЫК БЫҺЫЫТЫНАН ТЭРИЙИИ УРАТЫЛАРА
Улахан саастаах оҕолорго араас ис хоһоонноох уонна оҕо бэйэтин фантазиятыгар тирэҕирии киирэр. Оонньонор хонуу быһыыларын арыый уустугурдан, арааһын элбэтэн иһит-хомуос, туттар сэп-сэбиргэл быһыылаах оһуордарынан киэргэтиигэ оҕолору бэйэлэрин кытыннарыы, айдарыы. Бу кэрдиис сааска дьарык кэмигэр иитээччи элбэх ыйытык биэрэн оҕолору толкуйдатар, билбэттэрин кэпсиир, ойууларынан быһаарар, онтон алын кылаастарга ордук оҕолор бэйэлэрэ булан-талан, ыйытык толкуйдаан билиилэрин хаҥаталлар.
Улахан саастаах оҕолору барыларын хабан оонньотор эбит буоллахха алын кылаастарга куруһуок таларга «булгуччу сылдьыахтаахтар» диэнинэн сиэттэрбэккэ оҕо баҕатын инники учуоттаан баҕалаах эрэ оҕолору оонньотуллар. Алын кылаастарга «Сонор» оонньууну куруһуок быһыытынан киллэрдэххэ оҕолору үөрэтэр учуутал бэйэтэ салайара ордук, тоҕо диэтэр кини хас биирдии оонньооччуну кытта ыкса сибээстээх буолар, кини туохха ыарырҕатарын, тугу ордук өйдүүрүн иһиттэн билэр буолан бу оонньуу кэмигэр ону дьарыктыан дуу эбии сайыннарыан дуу сөп. Онтон улахан саастаах оҕолору эмиэ кинилэргэ үлэлиир иитээччи оонньотор.
Улахан оҕолору кытта кумааҕыга түһэрэн оонньуурга бастаан кумааҕыга араас өҥнөрү туһанан илиини сурукка бэлэмнэнии үлэлэр оонньуу быһыытынан ыытыллар. Бастаан клетканы, квадраты, сурааһын араастарын билиһиннэрии ыытыллар. Оҕолорунан көрдөрөн араас өҥнөөх квадраттары оҥорторуу, сурааһыннааһын. Сурааһын араастарын тардыы ньымаларын илиини кумааҕыттан араарбакка үлэлиир дьоҕуру сайыннарыы. Оҕолору уһаты, иҥнэри, туора сурааһыннары тартара, үлэ ньыматын көрдөрөн быһаарыы, үөһэттэн аллараа, хаҥастан уҥа. Ити кэмҥэ төгүрүктэри клетка иһигэр уруһуйдатыы. Араас өрүттээх эрчиллии оонньуулары ыытыахха сөп. Холобур, сурааһыннар, кэрчиктэр, төгүрүктэр туһунан өйдөбүлгэ: «Үрүйэнэн аллараа», «Эриирдээх суолунан айан», «Оһуору өйдөө», «Таай туох тахсарын», «Төгүрүктэр сыаптара», «Оҕуруо тиһиитэ», «Көрдөөх дьоннор», «Мэнигийээн ханна сыыста», уо. д. а.
Улахан саастаах оҕолорго да алын кылаас оҕолоругар да наһаа элбэх үөрэтииттэн, быһаарыыттан, барытын көрдөрөн биэрииттэн туттунар ордук. Үксүн толкуйдатар ыйытыылары, сүрүн туһаайыылары, оҕону бэйэтэ ырытан толкуйдаан көрөрүгэр иитэр ордук. Бэйэ холобурунан таба быһаарыныылары оонньуу кэмигэр көрдөрүү. Онтон алын кылаас оҕолорун оонньуулларын улахан кылаас оҕолоро киирэн судьуйалаатахтарына оҕо оҕоттон көрөн үөрэнэрин кинилэргэ улахан эрэл уурулларын көрдөртөрүү наада. Маннык судьуйалааһыннар баар буоллахтарына кинилэр интэриэһиргииллэрэ да, оонньуур баҕалара да үрдүөҕэ, сатабыллара да тупсуох тустаах.
Сааһыттан көрөн төһөнөн оҕо улахан да оччонон сорудахтара да ыарыыллар. Холобура, улахан саастаах оҕоҕо 4 устуруокалаах хоһооннору үөрэтэр эбит буоллахха алын кылаас оҕотун үөрэтэр хоһоонун устуруокатын кээмэйэ балай да элбиир, бэйэтэ «Сонор» оонньуу арааһыттан, ханнык тиэмэҕэ анаммытыттан көрөн хоһоон айыан да сөп. Алын кылаас оҕолоро таабырыннары, чабырҕахтары, остуоруйаттан дуу кэпсээнтэн дуу быстах кэпсээн оонньууну ордук интэриэһинэй гына көрөөччүлэргэ, ыалдьааччыларга тиийимтиэ гына өйтөн кэпсээтэхтэринэ ордук буолар.
Бу маны барытын уопсай тылынан түмтэххэ маннык: оскуолаҕа киириэн иннинээҕи улахан саастаах оҕолорго уонна алын кылаас оҕолоругар «Сонор» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийэргэ маннык уратылар бааллар:
Оҕолор саастара учуоттанар, ол эбэтэр оҕо төһөнөн улахан да, оччонон сорудахтара уустугуран биэрэллэр, иитээччи бэйэтэ быһаарара, информация биэрэрэ кыччыыр, оҕолор бэйэлэрэ булан-талан билиилэрин хаҥаталлар.
Улахан саастаах оҕолору барыларын хабан оонньотор эбит буоллахха алын кылаастарга куруһуок таларга «булгуччу сылдьыахтаахтар» диэнинэн сиэттэрбэккэ оҕо баҕатын инники учуоттаан баҕалаах эрэ оҕолору оонньотуллар.
Үөрэнээччилэргэ оскуола программатыгар киирэр сатабыллартан таһынан бэйэлэрэ билэ-көрө үөрэниилэрэ баар буолар, онтон оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго оннук саҥаны билэ-көрө сатыыр наадатын туһунан өйдөбүл иҥэриллэр, бэйэ холобурунан көрдөрүллэр.
ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЭРЭТИИРЭ
Антонова. Р. Я. Воспитание детей: идеи и опыт народной педагогики. Якутск, 1995. - С.102.
Барахсанова Е.А., Голиков А.И., Саввинов Т.Т. Оҕо өйүн кыра эрдэҕиттэн сайыннарыы: Саха оскуолатыгар алын кылаас учууталыгар уонна детсад иитээччитигэр көмө пособие. – (Ойуутугар үлэлээтилэр: Т.Т. Саввинов, А.А. Львов, Г.И. Попов, М.А. Белолюбская) Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993. – 72 стр.
Волков. Г. Н. Этнопедагогика. Чебоксары, 1974. – С.62-67
Лопатина. Р. С. Нравственные основы воспитания ребенка в семье //Чомчуук саас. Якутск, 2008. №3(11). – С.68-70.
Попова. Г.С. Воспитание детей у народа саха. Якутск; Бичик, 1998. – С.80.
Попов. И.К. Якутские загадки, пословицы, скороговорки. Якутск: Бичик, 2006. – С.112.
Саха фольклора. Хомуурунньук Д.К. Сивцев оҥордо. (Якутский фольклор. Сборник). – Изд. 2-е. – Новосибирск: «Наука». Сибирская издательская фирма РАН, 1996. – 336 с. с илл.
Стручкова И.И. Саха бэргэн тыла-өһө: Үөрэнээччигэ көмө пособие. – Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1997. – 56 с.
Саха Ɵрөспүүбүлүкэтэ
«Бүлүү улууһа (оройуона)»
«Бүлүү улууһун үөрэҕириитин салалтата»
«Хаҕын нэһилиэгэ»
Хаҕын орто оскуолата
«ЧЭЧИР» оҕо саада
«Улахан бөлөх уонна алын кылаас оҕолоругар «СОНОР» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийии уратылара» диэн тиэмэҕэ дакылаат тезистара
толордулар: Петрова Александра Петровна
Бүлүү улууһун Хаҕын нэһилиэгин
«ЧЭЧИР» оҕо саадын иитээччитэ,
Дмитриева Мария Николаевна
алын кылаас учуутала
2013 сыл
Үтүө күнүнэн күндү коллегаларым, экспертнай бөлөх уонна дакылааты истээччилэр! Мин Бүлүү улууһун Хаҕын нэһилиэгин «Чэчир» оҕо саадын иитээччитэбин. Аатым-суолум Петрова Александра Петровна диэн. Хаҕын орто оскуолатын алын кылааһын учуутала Дмитриева Мария Николаевналыын кыттыгас үлэбитин көмүскүүрбүн көҥүллээҥ.
ДАКЫЛААППЫТ ТИЭМЭТЭ: «Улахан бөлөх уонна алын кылаас оҕолоругар «СОНОР» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийии уратылара»
ΥЛЭБИТ СЫАЛА: улахан бөлөх уонна алын кылаас оҕолоругар «СОНОР» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийии уратыларын булуу.
СОРУКТАРА:
«СОНОР (ЖИПТО)» туһунан сөптөөх литэрэтиирэни көрөн оскуолаҕа киириэн иннинээҕи улахан саастаах оҕолорго бу оонньууну дьарык быһыытынан тэрийиини үөрэтии;
Алын кылаас оҕолоругар бу оонньууну дьарык быһыытынан тэрийиини үөрэтии;
Улахан бөлөх уонна алын кылаас оҕолоругар «СОНОР» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийии уратыларын булуу, тэҥнээһин, түмүктээһин.
АКТУАЛЬНАhА Үөрэх тэрилтэлэригэр ФГҮөС уонна ФГИ киирбиттэринэн сибээстээн биһиги «СОНОР (ЖИПТО)» оонньууну оҕону бары өттүнэн иитэргэ уонна сайыннарарга наадалаах диэн биллибит, үлэбитигэр туһана сылдьабыт. Онон бу тема актуальнай.
ГИПОТЕЗА: Улахан бөлөх уонна алын кылаас оҕолоругар «СОНОР» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийии уратыларын буллахха инникитин оҕо саадыгар билбит билиилэрин, сайдыыларын салгыы оскуолаҕа сайыннарыы үлэтигэр (преемственность) көмө буолуо этэ.
ПРАКТИЧЕСКАЙ СУОЛТАТА: Бу үлэбит түмүгэр «Сонор» оонньууга туһанарга диэн хоһооннор айылыннылар уонна дьарык кэниспиэгэ сурулунна. Бу барыта инникитин оҕо саадын уонна оскуола биир хайысханан үлэлииригэр көмө буолар кыахтаах.
ТΥМΥК
«Сонор» оонньуу иитэр-үөрэтэр суолтата бары хайысханы кытары сибээстээх эбит.
«Сонор» интеллектуальнай оонньуу быһыытынан оҕо саадын да алын кылаас оҕотун да өйүн сайыннарар суолталаах эбит.
«Сонор» оонньууну ФГОС тумук Чиэһинэй, кырдьыксыт, тулуурдаах, Төрөөбүт дойдуну таптыырга, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин ытыктыырга уонна тутуһарга, үтүө санаалаах буоларга иитэргэ ордук туһалаах эбит.
Остуоруйалары, кэпсээннэри, хоһооннору оонньотон көрдөрдөххө «Сонор» оонньууга оҕо тутан-хабан, бэйэтэ быһаарсар, кыттар, толкуйдуур буолан айымньы ис хоһоонун өйдүүрүгэр ордук табыгастаах буолар эбит.
Туох баарын барытын уопсай тылынан түмтэххэ маннык: оскуолаҕа киириэн иннинээҕи улахан саастаах оҕолорго уонна алын кылаас оҕолоругар «Сонор» оонньууну дьарык быһыытынан тэрийэргэ маннык уратылар бааллар:
Оҕолор саастара учуоттанар, ол эбэтэр оҕо төһөнөн улахан да, оччонон сорудахтара уустугуран биэрэллэр, иитээччи бэйэтэ быһаарара, информация биэрэрэ кыччыыр, оҕолор бэйэлэрэ булан-талан билиилэрин хаҥаталлар.
Улахан саастаах оҕолору барыларын хабан оонньотор эбит буоллахха алын кылаастарга куруһуок таларга «булгуччу сылдьыахтаахтар» диэнинэн сиэттэрбэккэ оҕо баҕатын инники учуоттаан баҕалаах эрэ оҕолору оонньотуллар.
Үөрэнээччилэргэ оскуола программатыгар киирэр сатабыллартан таһынан бэйэлэрэ билэ-көрө үөрэниилэрэ баар буолар, онтон оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго оннук саҥаны билэ-көрө сатыыр наадатын туһунан өйдөбүл иҥэриллэр, бэйэ холобурунан көрдөрүллэр.
Болҕомтоҕут иһин махтанабын!
2 256
27 778 
