Варпыупуваыпывпвыапвыпаывап

Махмуд Кашкари

• Махмуд Кашгари XI к. окумуштуу-түрколог. 1029-1038жж. аралыгында Барскон шаарында туулган. Анын атасы Хусейин ибн Мухаммед Ысык-Көлдүн тескейиндеги Барскон шаарын жана дубанды бийлеген бек болгон. Махмуд Кашгари, Багдад, Бухара шаарларынан билим алган. XI к. 50-жж. экинчи жарымынан тарып түрк элдери мекендеген жерлерди кыдырып, алардын тилинин диалектилик өзгөчөлүктөрүн жана жалпылыктарын иликтей баштаган. Анын «Китаб жавахир ан-нахв филугат ат түрк» («Түркий тилдер тууралуу синтаксистин маныздары») китеби жана «Китаб диван лугат ат-түрк» («Түркий тилдер сөз жыйнагы китеби) аттуу эмгектери белгилүү. Мунун экинчиси («Диван лугат ат-түрк») бизге жеткен. Махмуд Кашгаринин качан жана кайсы жерде өлгөндүгү белгисиз .

• Атасы Хусейн (ал Мухаммеддин башка аялынан төрөлгөн) жана анын бир катар туугандары да каза болгон. Бийликке ошол өгөй эненин баласы Ибрахим ибн Хусейн келген. Окумуштуулардын (О.Прицак, Ө.Караев, Т.Чороев ж. б.) болжолу боюнча Мухаммеддин жабыр тарткан тукумдарынын ичинен аман калганынын бири Махмуд болуп, ал коңшу түрк өлкөлөрүнө өтүп, саясый качкын катары орто кылымдагы маданий очоктордон болгон Кашкар (адегенде Кашкар шаарынан билим алгандыктан Махмуд Кашгари – Кашкарлык Махмуд аталган), кийин Бухара, Самаркан, Нишапур, Багдад  ж. б. шаарларда кыйла жылдар дервиштик турмушта жан сактаган. Ушул учурларда ал илим-билим алууга баш-оту менен киришип, түрк элдеринин тилдерин жана диалектилерин, фольклорун, салт-санаасын ж. б. изилдей баштаган. Алардын турмушундагы, көркөм маданиятындагы тарыхый-географиялык, этнографиялык, тилдик өзгөчөлүктөрдү ырастаган бай материал топтогон жана алардын негизинде 1072-77-жылдары араб тилинде “Диван лугат ат-түрк” (“Түрк тилдеринин сөздүгү”) деген эмгегин жазган. Ага 7500дөй түрк сөзү камтылган. Махмуд бул эмгегинде ошол кездеги түрк тилдеринин фонетикалык жана грамматикалык, диалектикалык өзгөчөлүктөрү боюнча тилдик кубулуштар менен фактыларды талдоо үчүн түркология илиминин тарыхында салыштырма-тарыхый методду биринчи колдонуп, түрк тилдеринин диалектологиясына негиз салган.

«Дивану лугати ат-турк»

• «Дивану лугат ат-түрк»  («Түрк тилдеринин түшүндүрмө сөздүгү») - 11-кылымдын экинчи жарымында жашаган энциклопедиячы түрколог, тилчи-лексиколог Махмуд Кашгаринин эмгеги. Сөздүктө 7500дөн ашык түрк сөзү камтылган: ошол кездеги түрк тилдеринин фонетикалык жана грамматикалык, диалектилик өзгөчөлүктөрү, түрк урууларынын тарыхы, жайгашкан аймактары, этнографиясы, оозеки көркөм чыгармаларынан үлгүлөр, тилдеринин жиктелиши жөнүндө маалыматтар берилген. Сөздүктүн дагы бир баалуулугу ал түзгөн дүйнөнүн ошол мезгилдеги тегерек картасы. Эмгекте 290 макал-ылакап, 100 чамалуу ыр, 100гө жакын шаар, кыштактардын (мисалы, Аргу, Баласагун, Барсган, Фараб жана башка), географиялык атоолор (мисалы, Ертиш, Иле, Жейхун, Ысык-Көл жана башка), уруулардын аттары (мисалы, аргу, кыркыз, басмыл, чигил, тукси, ягма жана башка), аларга тиешелүү түшүнүктөр, аныктамалар келтирилген. Анын ичинен түрк уруусунун бири катары кыргыздар үч жолу эскерилген. Карта жана сөздүктөгү кээ бир аталыштар боюнча айырмачылыктын бар экенинен улам, анын түзөтүлгөнүн байкоого болот. Эмгектин бир нускасы 1914-жылы табылып, ошондон автору М. Кашгари экени аныкталган. Сөздүк азырынча 1914-жылы Стамбулдун эски китеп базарынан Али Эмири сатып алган көчүрмө нуска боюнча белгилүү. Аны М. Кашгари өзү жазган түп нускадан 1266-жылы Абу Бакр ал-Дамаски көчүргөн экен. Көчүрмө нуска Стамбул шаарынын Фатих китепканасында сакталган. Муну К. Рифат иретке келтирип, 1-2(1915) жана 3-томун (1917) Стамбулдан басып чыгарган. Андан Б. Аталай түрк тилине (1939-43), С. Муталлибов өзбек тилине (1960-63) которгон. С. Муталлибовдун котормосу (3 том) 1967-жылы Ташкенттен басылып чыккан. Изилдөө иштерине караганда, «Дивану лугат-ит-түрк» 1072-83-жылдар аралыгында Багдад же Кашкар же Нишапур, балким Самаркандда жазылып бүгсө керек. Картасын И. Умняков изилдеп, эки жолу жарык көргөн. Бул чыгарманы автордун - Махмуд Хусейн уулу Мухаммед небереси Кашгари Барсканинин өзүнүн айтуусу боюнча, 1072-жылы баштап, 1077-жылы жазып бүткөн.

• «Дивандын» структурасы мазмуну, маалыматтардын ырааттуу жайгаштырылышы жагынан, белгилүү өлчөмдө аны энциклопедиялык мазмундагы «окуу китеп», ал эми анын авторун түрк калктарынан чыккан үлкөн аалым, «даанышман педагог» катары кабылдоого мүмкүндүк берет.
• «Дивандын» мазмунундагы таалим-тарбия таламдуу маалыматтардын курамын негизинен төмөнкүчө мүнөздөөгө болот:

• 1.Тарыхты үйрөнүүгө нускаган даанышман кеӊештер. Түрк тилдүү элдердин тегин, өнүгүшүн, курамын, таанытуу, улуттук ариетин ойготууга багытталган санжыра нускасындагы таанымдык маалыматтар,
• 2. Эне тил жана элдин руханий турмушундагы ордун таанытуу, аны аздектеп сактоо, үйрөнүү өнүктүрүүгө чакырган атуулдук, таалимчилик мотивдер. Түрк тилдеринин баалуулугу, өзгөчөлүктөрү тууралуу ой тыянактар. Түрк тилинин терминдери жана аларга берилген түшүндүрмөлөр. Айрым маалыматтар боюнча анда түркий элдердин тилдеринен алынган 7550 термин чагылдырылган.
• 3. Түркий элдердин географиялык көз караштарын, алар жашаган чөлкөмдөрдүн өзгөчөлүктөрүн, флора жана фаунасын үйрөнүү, таанып билүүгө ылайыкталган фактылар, эмпирикалык маалыматтар.
• 4. Түркий элдердин таалим тарбия жаатындагы акыл ойлорун, тажрыйбаларын таамай чагылдырган санат-насыят таризиндеги ырлар, кошоктор, учкулсөздөр менен макал – лакаптар, ошондой эле айрым улуу баатырлардын, акылмандардын жашоо нускасын келээр муун үчүн үлгү, өрнөк катары идеалдаштырган эпикалык мүнөздөгү тексттер.
• 5. Балдарды акылын, дене күчүн өнүктүрүүдө, адептик жүрүм турум маданиятына тарбиялоодо, эмгекке, турмушка даярдоодо активдүү колдонулуп келген элдик оюндардын сюжетттери, маани-маӊызы колдонулуш эрежелери да орун алган.

Дуйнонун картасы