Къумукъ адабиятдан
9-нчу класс учун ачыкъ дарс.
Дарс берювчю: Гьажимуратова Э.М.
Дарсны темасы: Зарипат Атаева « Къурдашлар къыйынлы гюн табула».
Дарсны мурады:
1.Зарипат Атаеваны яшавун ва яратывчулугъун ахтарып, яшлагъа терен маълуматлар бермек;
2.Яшланы сёз байлыгъын, сёз хазнасын артдырмакъ;
3.Яшлагъа айрыча ватаныбызгъа, анадаш топурагъыбыз – Къумукъ тюзге бакъгъан сююв гьислени сингдирмек, бири- бири булангъы аралыгъын беклешдирмек, къурдашлыкъны, дослукъну артдырмакъ.
Аян алатлар:
Слайдлар. Китаплар. Газетлер. Журналлар: «Тангчолпан», «Къарчыгъа», «Дагъыстанлы къатын».
Дарсны планы:
1.Къурум мюгьлет - -1 мин.
2. Гечилген дарсны такрарлав - - 13 мин.
3. Янгы дарсны англатыв - - 20 мин.
4. Янгы теманы беклешдирив - - 3 мин.
5. Натижа чыгъарыв - - 2 мин.
6. Уьйге иш- - 1 мин.
Дарсны барышы:
I.Салам гьюрметли охувчулар!
Салам, сизге де гелген аявлу къонакълар!
Яшлар, бугюнгю адабият дарсыбызны башлайыкъ.
II. Гетген дарс сиз лирикалы асарланы гечгенсиз.
Муаллим: лирика асарлар деп нечик асарлагъа айтыла?
Оланы янгыз оьзлеге хас не йимик аламатларын айтма боласыз?
1 яш: исанны гьислерин, ойларын, юрек талпынывларын яда бир мюгьлетлик гёнгюл гьалын суратлайгъан шиъру къайдада яратылгъан асарлагъа лирика асарлар деп айтыла.
Муаллим: сен нечик муну жавабын толумлашдырма боласан?
2 яш: айры адамны гьалеклендиреген, къайгъыртагъан, къувандырагъан, рагьатландырагъан ойлар, гьислер, гьаллар лириканы аслу предмети болуп токътай.
Муаллим: лирика игитни оюну, гьисини гьакъында не айтма боласыз?
3 яш: лирика асарда шаир яшавдагъы ишлеге агьвалатлагъа байлавлу болгъан оьзюню ич ойларын, гьислерн суратлай.
Муаллим: яшлар ким давам этер жавабын?
4яш: лирика асарда авторну оьзюню келпети суратлангъанда йимик, лирика игитни оьзюню келпети суратлайгъанда йимик, лирика игитни оьзюню ва ону девюрюню келпети яратылма бола.
Муаллим: лирика асарны шаир не йимик чебер къуралланы кёмеги булан ярата?
5 яш: лирика асарда шаир яшавну чебер къайдада жамлашдырып суратлай. Девюрге яда жамиятгъа хас ойланы, гьислени шаир айры адамны ойлары, гьислери йимик суратлай.
Муаллим: къумукъ лирика тармагъында чалышгъанлардан ва чалышагъанларындан къайсы шаирлени атларын эсгермеге тюше?
6 яш: Йырчы Къазакъ, Магьаммат- апенди Османов, Абусупиян Акаев, Агьмат Жачаев, Супьянат Мамаева, Жаминат Керимова ва оьзгелери белгили.
Муаллим: Йырчы Къазакъны лирикасыны не йимик чебер аламатларын айтма боласыз?
7яш: Шаир оьзюню гьислерин, ойларын бютюн жамиятны девюрюню ойлары, гьислери деп гьисап эте.
Муаллим: Яшлар, Йырчы къазакъны бу йыл нече йыллыгъын оьтгердик?
Яш: Йырчы Къазакъгъа 185 йыл тамамланды.
III. Янгы дарсгъа гиришив.
Яшлар, лириканы гьакъындан лакъырлаша туруп, оьзюню къысматына да, игитлерини къысматларыны да арасындагъы тыгъыс байлавлугъу сезилген, бизин пагьмулу къумукъ язывчубуз, Зарипат Атаеваны яшав ва яратывчулукъ ёлу булан таныш болажакъбыз.
А) доскада эпиграф язылгъан:
«Халкъыма къуллукъ этдим,
Халкъымдан тоймай гетдим».
Слайд сураты.
Яшлар, Зарипат Атаева Буйнакский району Эрпели юртунда сабанчы агьлюде 1929-нчу йыл тувгъан. Школаны битдиртген сонг, ол муаллимлер гьазирлейген Дагъыстан институтну битдиртип, муаллим болуп ишлеген, яш наслугъа билим ва тарбия берген, кёп йылланы узагъында школаны ёлбашчысы болуп ишлеген.
Слайд суратлары гёрсетиле ( китаплары ва журналлары).
Яшлар, «Дагъыстанлы къатын» деген журналны редактору болуп ишлегенин айрыча эсгермеге тюше, не тюгюл де,шо йылларда ону яратывчулугъу бек оьсген.
Барыгъыз да билеген, бизин къумукъ яшлар учун чыгъагъан «Къарчыгъа»деген журналыбызны да редактору болуп ишлеген.
Алимпаша Салаватовну атындагъы къумукъ театрда, адабият бёлюгюню башчысы да болуп да ишлеген.
Зарипат Атаева оьзюню яратывчулугъун школада охуйгъан заманында ватангъа халкъгъа багъышлангъан шиърулардан башлагъан, сонг алдынгъы загьматчыланы яшавун ва чалышывун гёрсетген очерклери, хабарлары басмаханадан чыкъма башлагъан.
1950-нчи йылланы ахырында Алимпаша Салаватовну атындагъы къумукъ театрны сагьнасында ону «Сюйген етер муратгъа»дейген пьесасы гёрсетиле.
Йыллар оьтген сайын Зарипат Атаеваны пагьмусуну къанатлары къата, язывчулукъ усталыгъы арта.
Зарипат Атаева къумукъ проза тармакъда инг де кёп ва зор къайратлыкъ булан чалышгъан язывчуларыбыздан бириси деп айтма ярай.
Зарипат Атаеваны «Юртну къатынлары», «Авлакъ чечеклер», «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» дейген китаплары, «Тангдагъы телиянгур», «Шо ёл булан» дейген романлары охувчуланы тергевюн тарта.
Слайдлар (Очерклери, китаплары, журналлары доскада герсетиле).
(Муаллим, гьар китапны атын эсгере туруп бир –эки сёз айта).
«Авлакъ чечеклер» деген повести 1982 йыл чыкъгъан. Онда язывчу авлакъларда авур загьмат тёгюп, къан – терине батып, колхозну байлыгъын артдыртгъан уланланы ва къызланы келпетлерин ярата.
Повестде юрт яшав, яшёрюмлени къыйыны - тынчы, яшавлукъ масъалаларыры чечиле.
Ону лап артгъа чыкъгъан «Тангдагъы телиянгур», ва «Шо ёл булан» деген китаплары охувчуланы охувчуланы айрокъда сюювюн къазангъан. Бу эки де китап бир романы бёлюклери. Романда инкъыллапдан алдагъы замандан башлап Уллу Ватан давну ахырына ерлиги девюрню суратлай, къумукъ юртну тарихин гертичебер кюйде гёрсете.
Дагъы да яшлар Зарипат Атаева тийишсиз сабурлукъну сюймейген, яшавгъа уллу гьаракат булан, яратывчулукъ ёлунда янашагъан адам. Ону чебер асарларыны асил игитлери де шолай жагьчылыгъы булан охувчуланы кепине геле.
Бары да китапларында, ол игитлери де булан бирче гележекге багъып талпына. Насипни, къысматны тапмагъа, шону суратламагъа къаст эте.
Гьали яшлар биз «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деген асарына тюшюнейик!
Шу асарда сизге ёлугъагъан къыйын сёзлер бар.
Мюгьлет-
Кириш –
Жагьлыкъ-
Къайратлыкъ-
Шагьатлыкъ-
Гьаракат -
Асарда Дагъыстанда ер тербенген вакъти суратлана. Белгили экени йимик 1970 –нчу йыл май айны 14-де ахшам сагьат тогъузда, бек гючлю кюйде ер тербенген. О тербенювде гючлю болгъанын исбат этмек учун.
Слайдланы гёрсете туруп:
Эпицентр Торкъали юрт ерлешген бойда болгъан. Ер тербенивню натижасында къувунлу гьал тувулуна, халкъгъа кёп зарал бола.Тек шо балагьны тайдырмакъ учун уллу гьаракат башлана. Школаны къурулушуна айрокъда кёп гюч бакъдырыла. Мунда ишлейгенлени келпетлерин яратывгъа, язывчуну айрыча жаваплы янашагъанлыгъын гьис этесен, кёмекге гелген кёп ерлерден къурувчулар: Осетиядан, Таджикистандан, Узбекистандан, Краснадардан.
Оланы бизге шо къыйын гелген де этген кёмегини гьакъындан нечакъы да айтма болабыз. Бу къурулушгъа кёп ерден гелген бригадалар къурум ишлерде ортакъчылыкъ этегенин гёрсете. 964 яшгъа охума гёзалгъа тутулгъан янгы школаны къурма башлай.
Муаллим: Яшлар мен сизге бир шиъру охуюм(муаллим шиъру охуй).
Шолай къыйын гьалда да.
Адамлар бюдюремей
Бир – бирине ругь берип,
Сабур тура иннемей.
Повестде къыйынлы заманларда кёмекге гелген осетин къурдашланы къайратлы келпетлериде уста кюйде гёрсетилген.
Сюювню темасы яшавну агъымындан, игитлени ишлеринден айырмай, шолай бирликде чечилегенлик ону яратывчулугъуну мекенли оьсегенине шагьатлыкъ эте.
Повестни аслу игити- школаны директору Сакинат дейген къыз.
Ону жагьлыгъы, къайратлыгъы, элге къыйынлы гюнлер гелгенде, айрокъда белгили бола. Ол Къагьир Къасумовични ва оьзге муаллимлени кёмеги булан толу кюйде бузулгъан оьрдеги школаны ремонтунда, оьз гючлери булан этме токъташа. Бу ишге 9-10 кл. охувчу яшларда къуршалгъан.
Язывчу оьзюню асарында башлап ишлемеге сюймейген, тек юртда эс табып,тюзелип школа ёлдашлары булан къошулуп къайратлы кюйде загьмат тёгеген Расулну келпетин яратгъан.
Буланы оьз жагьлыгъы булан, оьз гьаракаты булан этеген юрт советни председатели Агьмат ва районну заведующийи Гьажи Биярсланович,юртда эки къабат уьйлер ишлеген болгъан буса да гьали ол законлу иш гёрме сюеген адам болуп гёрюнме сюе. Аноним къайдада язылгъан арзлагъа гёре, о Агьмат булан бирликде Сакинатны, акъчаны тюз харжламагъан, сыныкъны, цементни ёкъ этген депайыплама къаст эте, тек ону бу ишде айыбы ёкъгъа гёре, оланы къасты яшавгъа чыкъмай къала.
Сакинатны ягъын тутагъанлар кёп бола.
Школаны 1-нчи сентябрге битдирмек учун гьазирлик иш юрюлюп турагъан вакътиси.Сакинат юрюлеген ишлени тергейим деп, школагъа багъып юрюй. Шо мюгьлет де ол терезе сырлап турагъан Завурну онгсуз токътагъанлыгъын гёре.(китапдан гьыз юрюте).
Муаллим: Яшлар 156-нчы бетден табып охуйбуз.
Повестде Гьалимат Гьакимовна дейген доктор къатынны сюйкюмлю келпетиде охувчуну къувандыра…. Бу къурулушгъа Осетиядан гелген бригада964 яшгъа охума гёзалгъа тутулгъан янгы школаны къурма башлай. Повестде шо бригаданы башчысы Тазарет ва ону уланы Завурну келпетлери де яратылгъан. Олар Осетиядан гелген.
Дагъыстангъа къыйынлы гюнлер гелгенде хоншуда яшайгъан къардаш халкъланы гьакъ юрекден кёмек этегени повестде къумукълагъа юреги авруп гелген осетинлени келпетлеринден таба арив гёрсетилген.
Повестде гьашыкълыкъны темасы да гётериле: бири- бирин сююп айланагъан жагьил уланлар ва къызлар суратлангъан – Сакинат булан Абдулла, Анвар булан Нюрият, Завур булан Раисат.
Яшавда сююнч, къуванч, къайгъы, дерт булан аралаш гелегени повестде мекенли гёрсетилген.
Тарбия якъдан айтгъанда: масала
Сакинат оьзюне шо къыйын гелгенде де, ананы келпетин алдына сала: « Аявлу аннам гечени узагъын тёшегинде олтуруп йибередир, яда башлап юхлагъандыр, сонг яман тюш гёрюп уянып, гьар затлар охуп турадыр».
Баланы къайгъысы анасына нечик авур тиегенин ойлаша туруп, Сакинат эсден тая.
Операция этгенли Сакинатны гьалы ёкъ, шогъарда къарамайлы,о школаны битгенлигин, охув йыл башланагъанын, оьзюню гёзлери булан гёрмейли парахат болмай.
Операция этгенли аз замангъа да къарамайлы, Сакинат оьзюн больницадан алмагъа да Абдулланы чакъыра, о да ону юрегин билип, тувра школагъа гьайдай. Ону муаллимлер алдына чыгъып, шат къаршылайлар.
Муаллим:китапдан охула бет 173-174.
«Учителлер мени алма- салма ер тапмай…».
Муаллим: Яшлар, сиз Сакинатны келпетин нечик суратлап боласыз.
А)Анасыны келпети гёзалгъа тутула;
Б) иши саялы жаны авруйгъаны гёзалгъа тутула;
IV. Янгы теманы беклешдирив.
Муаллим: Яшлар, дослукъну, къурдашлыкъны гьакъында нечик шиърулар охугъансыз, билесиз? ( Яшлар шиърулар охуйлар 1-2 яш).
Муаллим: ким айтар айтывлар ва аталаны сёзлерин къурдашлыкъны, дослукъну гьакъында.
Яшлар билеген айтывларын айталар.
1 яш
2 яш
3 яш
Кёп яхшы гьакъыл тёбелер.
Яшлагъа соравлар берив.
Муаллим: Яшлар бугюнгю дарсыбызда кимни яшаву ва яратывчулугъу булан таныш болдукъ?
О гьакъда не айтма боласыз?
Не йимик айтывлар эсигизде къалды?
Оьзюгюз дослукъну гьакъында не айтма боласыз?
Къурдашлыкъны гьакъындан нечик асарлар билесиз?
Асарны баш игити кимдир?
Асарда биз нечик темаланы ачыкъ этдик?
Къурдашлыкъны гьакъындан нечик асарлар билесиз?
«Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деп повестге неге къоюлгъан?
V. Дарсны натижасын чыгъарыв.
Яшлагъа къыйматлар салыв.
Кёп яхшы, яшлар, гьакъыл тёбелер.
VI.Уьйге иш:
Муаллим: яшлар асарны биз дарсда уьстенсув хабарласакъда, сиз уьйде ону толу, тындырыкълы охурсуз. Гесеклени артында берилген соравлагъа жаваплар береген кюйде.
Муаллим: яшлар сизин яшавугъузда болгъан бир гиччирек агьвалатны гьакъында 5-6 жумла языгъыз.
Сочинениени темасы: «КЪурдашлыкъ- сав оьмюрге ёлдашлыкъ».
Муаллим: мен сизге гьали Айгьанат Гьамитова язгъан «Яхшы ёл» дейген шиъруну да охуп, яшлар сизин булан савболлашаман.
«Яхшы ёл».
Аталардан къалгъан бизгекёп сёзлер, Бар оланы арасында «Яхшы ёл!» Адамлардан гёзлей бусанг яхшылыкъ, Яхшы къастлы гьар адамгъа яхшы бол! Аталардан къалгъан бизге къылыкъ ёл, Биз оланы аталардай кютейик! Къазанмагъа къастлы бусакъ яхшы ат, Яхшылагъа яхшылыкълар этейик!
Савболугъуз, гьюрметли охувчулар ва къонакълар.
529
95 482 
