«Жасөспірімдер арасында аутодеструктивтіk мінез - құлықтың алдын алу

Аутодеструктивті мінез-құлық - жеке тұлғаның физикалық және психикалық күйреуіне әкеліп соқтыратын, алдын-ала ойланбай жасалған (немесе нәтижесі өлімге дейін жетуі мүмкін екенін білместен, алдын-ала ойланып жасалынған) іс-әрекеттер;

Аутодеструктивное поведение - непреднамеренные действия (преднамеренные поступки при неосознавании возможности смертельного исхода как их результата), следствием которых является физическое или психическое разрушение личности.

Аутодеструктивті мінез-құлық – қазіргі таңда кең таралып кеткен күрделі де қауіпті феномен. Бұл адамның қалыпты дамуына, дене бітімі мен психологиялық денсаулығына  қауіп төндіретін мінез-құлық.  Қазіргі таңда бұл мінез-құлықтың төмендегідей түрлері кең тараған:

Аддитивті мінез-құлық – химиялық тәуелділік (психоактивті қоспаларды қолдану- маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания, шылым шегу) және химиялық емес тәуелділіктер . (метафизикалық уланудан өмірдің мәнін іздеу, соның ішінде психотерапияға тәуелділік), сыртқы келбетіне тәуелділік, жалғыздыққа тәуелділік, өзіне ерекше мәні бар адамды бақылауға тәуелділік, баспасөз жаңалықтарына, жарнамаларға тәуелділік, бір нәрсеге ие болуға тәуелділік (хобби, үй жануарларына үйірлік, коллекциялау), шектеу сенімдеріне тәуелділік, сараңдық синдромы, алған түрлі жарақаттарына, ауруларына тәуелділік, графомания, «бас алмай» оқу. Якимова Т.В. (2009) химиясыз аддикцияны «танымдық аддикция» деп атаған дұрыс деп санайды

Аддитивное поведение – химические (злоупотребление психоактивными веществами – алкоголизм, наркомания, токсикомания, курение) и нехимические зависимости. А.В. Котляров (2006) к числу нехимических аддикций относил зависимость от внешности,созависимость (зависимость от контроля значимого человека), информационную зависимость от СМИ, PR, рекламы, экономическую зависимость

(от денег), зависимость от обладания

(хобби, привязанность к домашним

животным, коллекционирование),

зависимость от перенесенных расстройств,

травм, тяжелых болезней и утрат.

• Фанаттық мінез-құлық -     Фанатикалық мінез-құлық ( деструктивті-религиоздық табыну, спорттың немесе музыканың қандай да бір түрімен шамадан тыс берілу).  фанатикалық мінез-құлық түрінің ең қауіптісі   деструктивті табыну. Қызығу –еліктеушілік егер спортпен айналысу немесе  музыкаға қызығушылық таныту адамның ішкі қайшылықтарын көрсетіп отыратын индикатор болып табылатын болса,  ал деструктивті табыну және религиялық секталар адамның жан және тән саулығына қауіп, ерік бостандығына қауіп төндіреді. 
• Фанатическое поведение (вовлеченность в деструктивно-религиозный культ, сверхсильная увлеченность каким-либо видом спорта или музыкальным направлением). Наиболее опасным и травмирующим для человека видом фанатического поведения является «уход» в деструктивный культ. Деструктивные культы и религиозные секты угрожают личностной целостности, душевному и физическому здоровью человека, его свободе воли.

•   Аутистік мінез-құлық – шынайы өмірге бейімделе алмаудан, қиял әлеміне кетуден (эскапизм), адамдармен араласудан бас тартып, жалғыздықты таңдаудан  көрінетін мінез-құлық. Аутистік мінез-құлықты   аутизмнен ажырата білу керек. Аутизм –  әлеуметтік өзара қарым-қатынасты қабылдаудың және қарым-қатынас қызметінің бұзылуына байланысты психиканың бірқалыпты дамымауы.  Аутистік мінез-құлық кезінде  психикалық дамудың жүруі қалыпты, бірақ адам әлеуметтік байланыста жолы болмай,  басқа адамдармен араласуды құнсыздандырып, өз-өзімен «араласуды» дұрыс санайды. Егер аутизмді практикалық тұрғыдан психологиялық түзету  мүмкін емес болса, ал  аутистік мінез-құлықта қауіпсіз жағдайда қарым-қатынас дағдыларын жаттықтыруда  психологиялық топ пайдалы  ресурс болуы мүмкін.
• Аутическое поведение - поведение, характеризующиеся отсутствием приспособления к действительности с уходом в мир фантазий (эскапизмом), отказом от общения. Необходимо отличать аутическое поведение от собственно аутизма. Аутизм – неравномерное развитие психики с нарушением преимущественно социального межличностного восприятия и функции общения. При аутическом поведении ход психического развития нормален, но человек не успешен в социальных контактах и предпочитает «общение» с самим собой, обесценивая контакт с другими людьми. Если аутизм практически не поддается психологической коррекции, то при аутическом поведении психологическая группа может стать полезным ресурсом для тренировки навыков общения в безопасной обстановке.

• Виктимді мінез-құлық – Виктимді мінез-құлық (ағылш. victim — құрбан) –адамның басқа біреудің   өзіне аморальды, заңға қайшы әрекетіне  көнуі. Мұндай мінез-құлықтың психологиялық негізі  өз-өзін төмен бағалау, қарым-қатынастың үзілуінен қорқу болып табылады. Психологиялық түзету немесе психотерапияның нәтижесінде «құрбандар» бойынан деструктивті қарым-қатынасты үзуге шешім қабылдауға ерлік табылады. Жеке құндылығы туралы елестете білуді меңгеріп, өз құнын түсіне білетін болады.
• Виктимное поведение (от англ. victim - жертва) - действия или бездействие, побуждающие другого человека к совершению легкомысленного, аморального или противоправного поступка. Психологической основой такого поведения является заниженная самооценка, страх разрыва значимых отношений, чувство вины за собственное несовершенство и представление о «справедливости» «наказаний». (Фильм «Не разбивайте детские мечты»)

В результате психологической коррекции или психотерапии, «жертвы» находят в себе мужество разорвать деструктивные отношения, усваивают представление о собственной ценности, признают за собой право быть любимыми и уважаемыми, жить достойно. Фильм «Полюби себя»

• Өмірге қауіпті іс-әрекет - бұл спорттың экстремалды түрлері, көлікті аса жоғары жылдамдықпен жүргізу, Өмірге қауіп төндіретін іс-әрекетке бару- бұл экстремалды спорт түрі, жоғары жылдамдықта машина айдау, т.б. Мұндай іс-әрекеттер әлеуметтік тұрғыдан қолдау тауып,  мұндай «қызығушылықтардың» өмір мен денсаулығына қауіп төндіретініне қарамастан, айналадағылар олардың «батырлығы» мен «ерлігіне» таңғалады . 
• Деятельность с выраженным риском для жизни – это экстремальные виды спорта, превышение скорости при езде на автомобиле и т.п. Такое поведение часто социально одобряемо, окружающие восхищаются «смелостью» и «мужеством» таких людей, хотя эти «увлечения» несут явную угрозу жизни и здоровью .

Асқа тәуелділік - (булимия немесе анорексия) - тамақтану мінез-құлқының бұзылуы,яғни тамақ ішу арқылы немесе керісінше ішпеу арқылы айналадағыларға өз қатынасын білдіруі

Пищевая зависимость (булимия и анорексия) – нарушения пищевого поведения, возникающее из-за особенностей характера человека, его отношения к тому, как его воспринимают окружающие .

• Аутоагрессивное поведение (суицидальное и парасуицидальное).

Суицид считается наиболее опасной формой аутодеструктивного поведения.

А.Е. Личко выделяет демонстративное, аффективное и истинное суицидальное поведение. Кроме того, существуют так называемые «ситуативные» суициды – самоубийства, которые происходят в ответ на внезапные критические жизненные ситуации, когда не справляются адаптационные защитные механизмы психики человека.

1). Аутоагрессивті мінез-құлық (суицидалды және парасуицидалды). Суицидтілік аутодеструктивті мінез-құлықтың ең қауіпті түрі болып саналады. А.Е. Личко демонстративті, аффективті және шын суицидалды мінез – құлық түрлерін бөліп көрсетті. Бұлардан басқа «ситуативті» суицид деп аталатын (кенеттен пайда болған дағдарысқа жауап ретінде төтеп бере алмай, өз-өзін өлтіру) түрі де болады. Сол себепті өмірдің дағдарыс кезеңдерінде жағдайдан шыға білуге үйрету мақсатындағы алдын-алу шараларын өткізудің маңызы зор. Парасуицидалды мінез-құлық – өз-өзіне көңілі толмау салдарынан, психологиялық соққы кезіндегі жан жарасын жеңілдету мақсатында ,өзіне көңіл аударту немесе қорқыту мақсатында өткір, ұшты заттармен денесіне дене жарақаттарын салу

Парасуицидальное поведение – нанесения человеком самому себе телесных повреждений, порезов, царапин острыми предметами без цели лишения себя жизни, связанное с мотивами самонаказания за реальные или мнимые проступки, с общей неудовлетворенностью собой и своей жизнью, с желанием облегчить душевную боль при психологических травмах.

Қазіргі таңда қоғамда аутодеструктивті мінез-құлықтың көптеген түрлері таралуда. Сондықтан оны түзету жолдары ғана емес, алдын-алу шаралары да маңызды роль атқарады. Аутодеструктивті мінез-құлыққа шалдығуға әсіресе жасөспірімдер көбірек бейім, себебі жас ерекшелік өзгерістер болып жатады  – эмоцияналдық тұрақсыздық, әлеуметтік жағдайлардың күрт өзгеруі (олардан өзбеттілікті, жауапкершілікті талап ете бастайды),  өмірлік тәжірибенің аздығы, «ақ пен қараны» ажырата алмау, сонымен қатар жағымсыз экологиялық, экономикалық, әлеуметтік факторлардың әсері. Сондықтан аутодеструктивті мінез-құлықтың психологиялық алдын-алу шараларының жасөспірімдер үшін маңызы зор.  Психологиялық түзетуде және алдын-алу шараларында екі базалық бағытты бөліп көрсетуге болады – проблемалық-бағыттылық және жекелік-бағыттылық.  Бірінші жағдайда қандай да бір күрделі жағдайды немесе мәселені шешуге бағытталса, екіншісінде – адамның тұлғалық көріністерге, өзіне және өзінің мінез-құлқына деген көзқарастарына көңіл бөлінеді

Көптеген психологтар,   аутодеструктивті мінез-құлық мәселелерін шешуде түзетуден гөрі алдын алу шараларына көбірек көңіл беру керектігін айтады.  Алдын-алу шаралары дегенде бұзылған мінез-құлықты, мысалы, алкоголизм немесе суицидтілікті  жеке бөліп алмай, жалпы психологиялық және психикалық денсаулықты сақтауға бағытталуы тиіс. Психологиялық сау адамның әртүрлі аутодеструктивті  мінез-құлық түрлеріне шалдығу мүмкіндігі төмен болады.

Психологиялық және психотерапевтік практикада психикалық саулық  пен психикалық ауытқушылықтың критерийлерін әр маман өз практикасы бойынша

әртүрлі көрсетеді. Мысалы, психоаналитик А. Миллер

психикалық дені сау деп басынан өткеріп жатырған

түрлі жағдайларды өз «Менінің» бір құрам бөлігі деп сенетін адамды айтады. Бұл «өз-өзімен байланыс»

табиғи жағдайы  адамның өз сезімдері мен тілектерін түсіне білуге көмектеседі, өзіне іштей тірек орнатып,

өз-өзін сыйлауға мүмкіндік береді. Ол өзінің жан қалауымен өмір сүре алады, қайғырады, қажет етсе, басқалардан көмек сұрайды. Ол өзінің нені

қалайтынын немесе нені қаламайтынын біледі жәны оны басқалардың көңіліне қарамай  айта алады

Психикалық дені сау адамның негізгі белгілері – қарапайымдылық, табиғилық, сыртқы орта әсерлеріне тәуелсіздік, еріктілік, белсенділік, өмірдің қызықтарына қуана білу.  Мұндай адамдардың шындық өмірмен қарым-қатынасы іштей реттеліп отырады,  олардың жеке құндылықтары болады. Олардың барлық уақыты өз-өзін жетілдіруге, дамытуға жұмсалады да, аутодеструктивті мінез-құлық түлерінің пайда болуына жол берілмейді.

Сондықтан,  аутодеструктивті мінез-құлықтың алдын алу үшін жасөспірімнің психологиялық саулығын сақтап қалуға, жеке дамытуға, кәсіптік бағдар беруге, өз-өзін тануға деген қызығушылықтары мен қабілеттерін дамытуға  бағытталған ұзақ мерзімдік бағдарламалар жасалуы тиіс. 

  Оқу жылының басында қиын оқушылар тізімі анықталып, олармен жүргізілетін  жұмыс жоспарлары құрылады. Жоспар бойынша оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдіруге арналған түзету жұмыстары жүргізіледі, жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтап, зерттеу қорытындылары бойынша түзету жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, агрессивтіліктің түрлерін  анықтауға арналған Басса-Дарктың «Жасөспірімнің агрессиялық күйді анықтау» саулнамасы , Филлипстің «Мектептегі алаңдаушылықты анықтау» сауалнамасы суицидтілікке бейімділікті, жалпы психологиялық көңіл-күйді анықтау мақсатында «Люшер тесті» жүргізіліп қорытындыланады Кәсіптік бағдар беру мақсатында кәсіптік диагностикалар жүргізіледі. Емтиханға дайындалу кезінде оқушыларды өзінің мінез-құлқы мен эмоцияларын басқара алуына үйрету, өзін-өзі бағалау деңгейін көтеру, қобалжу сезімдерімен күресе білуге үйрету,  стресстік қалыптан арылту мақсатында «Сенім – менің тірегім», оқушылардың өздерін ұстау, ұйымдастыру әдіс-тәсілдері мен стратегияларын өңдеу; өзін-өзі реттеуді, өздік бақылауды, өз-өздеріне сенімділікті арттырып, жүктемені көтере білуге машықтандыру мақсатында «Жүйке психикалық күшті түсіру тәсілдері», «Эмоция және сезім», «Стреспен қалай күресуге болады?» тренингтері жүргізілді. Агрессивті оқушылармен өзінің агресивті мінез-құлқының мотивтерін меңгеру, негативті эмоцияларын, сезімдерін басқара білу мақсатында коррекциялық-психологиялық жаттығулар жүргізілді

Сондықтан мектеп психологі мен әлеуметтік педагогтың сынып жетекшілерімен, пән мұғалімдері,ата-аналармен бірігіп аутодеструктивті мінез құлықтың алдын алу шараларды жүргізуі басты бағыттарының бірі болып табылады

Для успешного развития жизнестойкости учащейся молодежи в условиях негативного воздействия социума необходимо создать специальные организационно-содержательные и мотивационно-ценностные педагогические условия, такие как:

• – целенаправленное включение учащейся молодежи в различные виды деятельности (спортивная, трудовая, игровая и др.), требующие преодоления трудностей и развивающие волевые качества;
• – развитие социальной компетентности
• и функциональной грамотности;
• – совершенствование навыков целеполагания и целедостижения;

• – освоение опыта принятия решений в экстремальных ситуациях;
• – развитие коммуникативных способностей на основе игровых техник и коммуникативных тренингов;
• – воспитание толерантной культуры, снижение конфликтности личности;
• – обучение способам релаксации, психической и физиологической саморегуляции
• – формирование активной жизненной позиции и жизнеутверждающих идеалов, позитивного мышления