Жумланы экинчи даражалы уьюрлери

Къумукъ тилден 5-нчи клас учун ачыкъ дарс

Къургъан ва юрютген Къоркъмаскъала орта школаны муаллими Тавекелова Умгьани Аюбовна

Дарсны темасы: «Жумланы экинчи даражалы уьюрлери» .

Дарсны муратлары: а) яшланы дарсны темасы булан таныш этив;

б) жумлада экинчи даражалы уьюрлени айырып уьйретив;

в) тил байлыгъын оьсдюрюв, яшланы оьзбашына герекли маълуматланы тапмагъа уьйретив, ана тилибизни сюймеге чакъырыв, таза сейлевге ва язывгъа къаст этив.

Аян алатлар: мультимедийный къурулуш, компьютер, экран; презентация в MS PowerPoint, карточкалар, кроссвордлар, суратлар.

Дарсны барышы:

1. Къурум мюгьлет:

Муаллимни къаршылав сезлери: (слайд1)

- Гюн яхшы болсун, яшлар. Бизин дарсыбызны мен шулай сезлер булан башлама сюемен:

Ана тилим- жан азыгъым, чырагъым.

Мен шо тилде уьйренгенмен сёйлеме.

Ана десем гюлдей ачып юрегим,

Юрек йырлай, тюшмей ону кюйлеме.

- Шулай, яшлар, биз юреклерибизни йырлатып, бир-бирибизге иржайып, хатирибизни къалдырмай турсакъ, биз хаталар да аз этежекбиз, къысмат да бизге лайыкълы болажакъ.

- Гелигиз биз бир-биревге иржаяйыкъ, къысматны лап уллу савгьатлары бугюн – сиз алажакъ къыйматлар болсун.

- Гьали, яшлар олтурайыкъ ерлерибизде, сизин гьалыгъызгъа къарап , бугюн яхшы кюйде барыгъызда ортакъчылыкъ этежегигизге инанаман, Ортакъчылыкъ этгенден къайры, мен сиз дарсгъа тергевлю болгъаныгъызны да сюемен, неге тюгюл сиз дарсны ахырында оьзюгюзге къыйматлар салажакъсыз.

- Язма урунгъанча, яшлар , оьзюбюзню талабыбызны бирче къычырып айтабыз (слайд 2)

                     Мен тептерни ачаман,

Къолума къаламны аламан.

Аркъамны да тюз тутуп,

Хаталарсыз язаман.

О якъгъа бу якъгъа бурулмай,

Муаллимге тынглайман.

(Яшлар тархны ва класда ишни язалар)

1. Уьйдеги ишни тергев

Терминологиялы диктант.

- Мен сизге сёзлени определениелерин охужакъман, сиз буса оланы жавапларын бир сёз булан язажакъсыз. Сатыргъа айыргъычлар сала туруп язасыз. Сонг нечик язгъаныгъызны тергежекбиз.

- Сёзтагъымланы ва жумлаланы ахтарагъан илму белюкге не деп айтыла? (синтаксис)

-Жумлада ишни юрютеген, оьзюню гьакъында сёйленеген баш уьюрге не деп айтыла? (иеси)

-Бир ишни, билдиривни англатагъан жумлагъа нечик айта? (хабар)

- Баш уьюрлерден къайры дагъы да бир уьюр буса да жумлада шогъар не деп айта?(генглешген)

- Бир грамматика тюбю булангъы жумлалагъа не дей? (простой)

Бир-биревню ишин тергев (взаимопроверка (слайд 3)

- Тептерлеригизни алышдырып, ёлдашыгъызны ишиг тергейсиз, тюзлейсиз, тюз тюгюл ери бар буса.

1. Дарсны темасын мекенли этив (слайд 4)

гелтире

ерли

якълагъа

бу

ийислерин

атир

чечеклени

авлакълардагъы

ел

аста

- Яшлар, шу доскадагъы язывлагъа къарап, не айтма боласыз? /Жумла/

- Гьар сёзню гьакъында не айтма боласыз?

- Бу сёзлени нечик гюплеге бёлюп боласыз? Гьарисин шо гюпге къыйышагъан белгисин гёрсетигиз?

1 гюп. Атлыкъ, сыпатлыкъ, ишлик.

2 гюп. Толу маъналы ва кёмекчи тил гесимлер.

3 гюп. Баш ва экинчи даражалы уьюрлер.

- Яшлар, къайсы гюпдеги определение булан биз 5-нчи класда ишлемегенбиз?

- Олай болгъанда, яшлар, бугюнгю дарсыбызны темасы нечик болажакъ?

Доскада теманы языв: Жумланы экинчи даражалы уьюрлери (слайд 5)

- Бугюн сиз эшитген, билеген темабызгъа дагъы да янгы билимлер къошулажакъ.

Дарсны муратларын белгилев: Дарсны мурадын ойлашыгъыз. Шу теманы эшитгенмисиз алда? Дарсны мурадын билмек учун, темасын язгъан булан таманлыкъ этмей, шу таблицаны толтурма къарайыкъ (слайд 6)

- Мен не билемен?

- Мен нени билме сюемен? (жумланы экинчи даражалы уьюрлери негер тарыкъдыр, жумлада нени ролюн кюте)

1. Янгы теманы уьстюнде ишлев

Китапдан правилону охув.

- Мекенли охугъуз, бир-биригизге берме суаллар онгарыгъыз

СОРАВ. Уьч охувчу(гьар ряддан бирев) муаллимни ролюнда доскагъа чыгъа ва яшлагъа соравлар бере.

- Толумлукъ нечик соравлагъа жавап бере? Белгилевюч? Гьал?

- Нени англата?

- Къайсы тил гесимлерден этиле?

- Нечик гьыз тартыла?

Эсде сакълавгъа къарайбыз

-Доскадагъы жумлабызгъа къайтып гелейик (на доске)

- Яшлар, нечик ойлашасыз, неге мен жумланы батгъыч йимик этип язгъанман? (жумлада бары да сёзлер бир-бирине тыгъыс байлангъан, олар бир-бирини маънасын толумлашдыра,иесини ва хабарлыкъны ачыкъ эте)

- Эгер биз бир сёзню сама тайдырма къарасакъ, не болажакъ? (маънасы, мекенлилиги бузула).

- Шо кюйде яшавда да. Яшлар, билимни батгъычындан гётериле туруп, биз янгы янгы билимлеге ес болабыз, ишлерибизде уьстюнлюклеге етишебиз.

О батгъыч --- уьстюнлюкню батгъычы.

- НЕ деген соравгъа жавап береген сёзлени табыгъыз? (ел)

- Къайсы сёз иесидир? (Ел) Неге? (жумладагъы иш шону гьакъында юрюле)

- Шо предмет не иш эте? (гелтире)

- Жумлада не болуп геле о сёз? (хабарлыкъ)

- Къайсы сёзлер къалды? (аста , авларлардагъы, чечеклени, ийислерин, бу, якълагъа, ерли)

- Олагъа нечик айтабыз? (экинчи даражалы уьюрлер)

- Къайсы сёз иесин ачыкъ эте? (аста)

- Къайсылары хабарлыкъны? (авларлардагъы, чечеклени, ийислерин, бу, якълагъа, ерли)

Бир охувчу доскада къалгъан уьюрлерин чече, яшлар тептерлерде.

(слайд 7) – Яшлар, слайддагъы жумлаланы биз язгъан жумладан не башгъалыгъы бар? (генлешмеген)

Тапшурув: Жумлаланы генглешдиригиз.

1. Къар явду. (Гетген гече лопа-лопа къар явду.)

2. Жымчыкълар гетди. (Гюзде жымчыкълар исси якълагъа гетди.)

3. Ел чыкъды. (Гючлю ел чыкъды.)

- Негер тарыкъдыр жумланы экинчи даражалы уьюрлери тилде? (слайд 8 )

- ерин, заманын, гьалын мекенлешдире

- предметни ачыкъ эте

- жумланы толумлашдыра

3 яш доскада жумлананы синтаксис чечивюн эте, къалгъанлар тептерлерде.

- Къумукъ тил, яшлар, шонча да арив чю, татли чи, жумланы экинчи даражалы уьюрлери буса ону дагъыдан дагъы сюйкюмлю эте, сёзлер бир-бирине минчакълар йимик тагъылына.

-Инанмай бусагъыз. Юмугъуз гьали гёзлеригизни, мен сизге гьали гюзню геливюню гьакъында бир гиччи маълумат охуюм.

Астаракъ агъачлыкъны тавушлары булан макъам согъула ( слайд 9)

Гюз гелди. Бав-бахчаларда, айлана якъдагъы агъачлыкълардагъы орман тереклер япырагъы тёгюлюп аякъ тюбюнгде лансыллай ва сигьрулу гьислени уята.

Дачаларда, бав-бахчаларда, къыр орманларда ер-ерде тереклени бутакъларында бишген оьгюзьемиш, ябушгъан, итбурун гюнню шавлаларына бёленип найнай эте, сукъландыра...

Дув авлакъларда къыр жанланы, къушланы тавушлары  къулакъгъа аз чалынагъан болгъан. Олар да адамлар йимик гелеген къышны алдында тас этивлерсиз чыкъмакъ учун гьазирлик гёрюв булан машгъул бола.

Амма айлана якъны чувлукъ къуршагъан деп бавчулагъа, дачачылагъа бугюнлерде парахат турмагъа тюшмей. Чакъны онгайлы шартларындан пайдаланып, гьар сагьатны асувлу кюйде къоллама къаст этигиз.

Неге тюгюл де, гелеген йылны тюшюмюне кюрчю бугюнлерден тутуп салына...

Сонг яшлар оьзлени ойларын айта, экинчи даражаланы уьюрлен табалар.

1. Алынгъан билимлени беклешдирив

ТЕСТ

1. Къайсы жумлада гьал тюз гёрсетилмеген? (слайд 10)

1. Кёкде юлдузлар янгъан..

2. Оьзенде айны гёленткиси гёрюне.

3. Тавларда туман бар.

4. Яшлар орамда ойнайлар.

1. Къайсы жумлада толумлукъ тюз гёрсетилмеген? (слайд 11)

1. Мен анамны кеп сюемен.

2. Али къолгъотур тапды.

3. Ёлавчу оьзенден атылып чыкъды.

4. Асият китап охуй.

1. В каком предложении неверно определено подлежащее? (слайд 12)

1. Анам магъа янгы капот алды.

2. Гьакъыллы яшлар дарсларын охуй.

3. Йылы ел уьфюре.

4. Камил дарсын яхшы охуй.

Тюз тюгюл жумлаланы тюзлеп тептерлеге языгъыз

Ял алыв мюгьлет( фикультминутка)

Арыдыкъ – эретурдукъ,

Ари-бери бурулдукъ.

Артгъа-алгъа иелдик,

Къолубуз белге салып

Эки якъгъа чюелдик.

Сонг бир ерде атылдыкъ,

Чонкъайдыкъ, эре турдукъ,

Бир-эки харс да урдукъ.

Ял алгъаныкъ да таман,

Аста булан олтурдукъ.

ОЮН « Тюз ва Тюз тюгюл»

(тептерлерде иш)

Бир сатыргъа бирден бешге ерли санавланы язасыз. Мен сизге «Синтаксис» деген темагъа гёре жумлалар охужакъман, олар тюз буса «+» саласыз, тюз тюгюл буса «-» саласыз.

1. Сёзтагъымны ва жумланы ахтарагъан илму бёлюкге фонетика деп айтыла.

2. Иеси ва хабарлыкъ- жумланы грамматика тюбю.

3. Жумла янгыз грамматика тюпден этилинген буса, огъар генглешген жумла деп айтыла.

4. Грамматика тюпге гирмейген жумланы уьюрлерине экинчи даражалы уьюрлер деп айтыла.

5. Экинчи даражалы уьюрлери булангъы жумлагъа генглешген жумла деп айтыла.

Бир-биревню ишин тергев (взаимопроверка (слайд 13)

- Тептерлеригизни алышдырып, ёлдашыгъызны ишин тергейсиз, тюзлейсиз, тюз тюгюл ери бар буса.

Яратывчулукъ билимлени къоллав . Синквейн.

- Синквейн ( бир правилогъа гёре 5 сатырдан этилинген шиъру): (слайд 14)

Жумла

генглешген ва генглешмеген,

къурабыз, чечебиз, гьызабыз

сёзлерден ва сёзтагъымлардан этиле

маъна

Яшланы оьзлер салгъан къыйматларына гёре натижа чыгъарыв.

1. Уьйге иш. (слайд 15) (диффер.тапш.)

-Яшлар, ачыгъыз дневниклеригизни, алгъан къыйматларыгъызны да салыгъыз ва уьйге иш де язайыкъ. Къарагъыз слайдгъа, оьзюгюз къайсын этип боламан деп эсигизге гелегенин этигиз.

Тапшурувлар тынчындан башлана, сонг къыйынлары геле.

1. Тапш. 129 (уьлгюге гёре)

2. Гюзлюк пейзажны суратын этип, огъар гёре оьзюгюз ушатагъан шиърудан къыйышагъан дёртлюк алып языгъыз.

3. Оьзюгюз гюзню гьакъында экинчи даражалы уьюрлер де къоллап, гиччирек шиъру язма къарагъыз.

1. Этилинген дарсгъа гёре рефлексия. (слайд16)

1. Бугюн дарсда мен билдим…

2. Бугюн дарсда мен уьйрендим…

3. Бугюн дарсда магъа бираз къыйын тийди…

4. Дарсдан сонг мен…

5. Бугюн дарда мен оьзюмню макътар эдим…

- Гьакъыл тёбелер, бугюн мен сизин ортакъчылыкъ этген кююгюзге бек разимен.