Акмеология негіздері. (Основы акмеологии. Akmeology bases)

Акмеология негіздері. (Основы акмеологии. Akmeology bases) Пререквизиттер: ?леуметтік психология, психологиялы?-педагогикалы? іс-?рекетке кіріспе Постреквизиттер: жа?а т?рпатты психологты? к?сіби ??зыреттілігі Ба?дарламаны? ?ыс?аша мазм?ны: П?н акмеология саласында негізгі акмеологиялы? зерттеулер мен оны? ?азіргі жай-к?йі жайлы студенттерді? білімін ке?ейтуге ба?ыттал?ан П?нні? ма?саты: - Психология мен о?ан саба?тас ?ылымдар ж?йесінде адамны? психикалы? ж?не к?сіби дамуы жайлы білімдерін жина?тау ж?не жалпылау; - диагностика, коррекцияны психологиялы?-акмеологиялы? ?амтамасыз ету т?рлі теориялар мен ?дістерге ба?ытталу. - маманны? к?сіби м?нді ?асиеттерін о?тайландыруды ?амтамасыз ету. П?нні? міндеттері: - студенттерді дамытуды? міндеттер тобын аны?тау, оларды диагностикала, ж?йелеу ж?не талдау, міндеттерді? ?р тобына ?атысты перспективті шешімдер ?абылдау; - арнайы білім беру жа?дайында ?олданылатын міндеттерді? ?р тобын шешу т?сілдерін жобалау; - акмеологияны? пайда болуыны? негізгі ?ылыми ал?ышарттарын о?ыту; - акмеологиялы? за?дар, за?дылы?тар, ?дістер мен технологияларын о?ыту; - табысты дамуда?ы адамды т?л?а ж?не маман ретіндегі сипаттамасын аны?тау; Негізгі ?дебиеттер: 1. Разина Н.А. Акмеологический подход к развитию профессионализма современного педагога. –М., 2010. 2.Акмеология. Учебник под общ.ред. Деркача А.А.- Москва: РАГС, 2002 3.Кузьмина Н.В., Пожарский С.Д., Паутова Л.Е. Акмеология качества профессиональной деятельности специалиста.-СПб, Коломна, Рязань, 2008 ?осымша ?дебиеттер: 1. Бранский В.П., Пожарский С.Д., Паутова Л.Е. Социальная синергетика и акмеология. Теория самоорганизации индивидуума и социума.-СПб, 2001 2.Ильин В.В., Пожарский С.Д. Философия и акмеология. -СПб: Политехника 2003 О?ыту ?дістері: рефлексия, д?ст?рлі ?дістер, тренингтер. О?ыту тілі: ?аза?, орыс тілі. Ба?дарлама жетекшісі: Оралымбетова Г.У., Биза?ова Ф.А.

Акмеология - (К?не грек: akme — биік, шы?, табыс, logos — ілім) адамны? шы?армашылы? ??мырына, к?сіптілік шы?га жетуіне ы?пал ететін факторлар мен за?дылы?тарды зерттейтін ?ылым; жаратылыстану, ?о?амды? ж?не гуманитарлы? п?ндер то?ысында пайда бол?ан, белгілі бір іс-?рекет сферасында адамны? жо?ары д?режеде акме дамуы ж?нінде ?ылым. Кемелденуді ?здігінен білім алу, ?зін-?зі т?зету, ?зін-?зі бас?ару ??ралдары ар?ылы ?зін-?зі жетілдіруге ?абілеттілік деп ?арастырады. Эмбриология, морфология, физиология, психология, педиатрия, педагогика, геронтология ж?не т.б.?ылымдарды ?амтиды.^[

Кіріспе

Баланы? есеюін, оны? психикалы? дамуын т?сіну ?шін е? алдымен «даму» деген с?зге то?талайы?. Даму дегеніміз ?згерілуді? бір т?рі. Біра? ?згерілуді? б?рі даму болып есептелінбейді. Даму деген ??ымды к?пшілік ?дебиеттерде ?арапайым т?рден к?рделі т?рге к?шу деп т?сінеді. Даму тек ал?а ?арай ?су (прогрессивтік т?рде ?су) ?ана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету ма?ынада да) кездесуі ы?тимал. Психика дегеніміз тіршілікті ?амтамасыз етуге арнал?ан ?асиетті? бір т?рі болып табылады. ?сіресе, тіршілік д?ниесінде даму прогрессивтік т?рде ?ріс алады. Кейбір зерттеушілер адам психикасыны? прогрессивтік дамуын бірбеткей т?сініп, оны? осы ?асиетіні? ?згерістерге ?шырауыны? шегі жо?, ?згерілгенде еш?андай ?алды?сыз, т?гі ?алмай ?згереді дейді. Психика дамуы ?шін жа?амен ?атар, к?не, ескіден ?ал?ан ?алды?тар болуы шарт. Психиканы? дамуында к?неден ?ал?ан ?алды?ты «инвариант» (лат. тілінен «?згерілмейтін») деп аталады, осы?ан тіректелетін жа?аны «?згерілгіш» деп аталады. Психиканы? дамуын д?лелдеуге енгізген осы ерекшелікті? м?нін т?сіну ?шін мына мысал?а ж?гінейік: біз баспалда?пен жо?ары шы?у ?шін, ?уелі бір ая?ымызды к?тереміз де, сол кезде екінші ая?ымызбен табалдыры??а тіренеміз, егер біз бір ая?ымызбен табалдыры??а тіренбесек, екінші ая?ымызды к?тере алуымыз м?мкін емес. Психиканы? дамуы да осы сия?ты. Егер психиканы? дамуында болып т?ратын ?згерістер болмаса, я?ни ол ?згеріп жарымайтын психиканы? инвариантты? ?асиетіне с?йенбесе, онда ол ал?а ?арай жылжи алмайды.Инвариантты? ?асиетті? ?алыптасуы тарихи д?уірлерде психика дамуыны? шарты болды. Инвариантты?, я?ни т?ра?ты ?асиеттер, соны? ішінде шартсыз рефлекстер, не ?мір ?стінде ?рпа?тан-?рпа??а ?леуметтік ортасында берілетін адамны? кейбір мінез-??лы?тары жатады. Осы т?ра?ты ?асиеттер ?немі ?згерістерге ?шырап отырады. Сонымен психика т?гелдей ?згеріске ?шырайды деуге болмайды. Баланы? бір жаста ие бол?ан психикалы? ?асиеттерді, екінші жас кезе?іне к?шкенде, біржолата жо? болып кетпейді, бір-біріні? ?стіне ?йіліп, ?осылып жатады.Демек, психикалы? даму психиканы? ?р саласына жатады. Психикалы? дамуды? жа?а сапалары б?рын?ыдан ?ал?ан «кескінділерді» ?зіне тірек ретінде пайдаланбайды. Себебі жа?а сапа т?тас к?йінде кездеседі, – дейді. М?ны «?ирау» теориясы деп атайды. Б?л теория диалектиканы? тек сан жа?ынан ?ана емес, сапа жа?ынан да дамуды? т?рлері кездеседі. Психика ?немі ?згерістерге ?шырайды, біра? оны? ??рамыны? б?рі бірдей ?згермейді.Биологиялы? ж?не ?леуметтік факторларды? бала психикасыны? дамуына ?сері. ?о?амды? ортада ?леуметтік жа?дай адам?а тікелей ?сер ете алмайды, тек психофизиологиялы? процесті? негізінде ы?палын тигізе алады. Біра? кейде зерттеушілер «экологиялы?» деген с?зді «т??ым ?уалаушылы?» ма?ынасында ?олданады. Осылай бол?анны? ?зінде де т??ым ар?ылы берілетін ?асиеттер баланы? пихикалы? т?р?ыдан ?алай дамитынын толы? т?сіндіре алмайды. ?йткені т??ым ?уалау ?асиеттері ?зінен-?зі ?ызмет ат?армайды. Оларды ?ызмет еттіріп «оятып» ж?мыс істеу ?шін ?леумет ортасы т?рткі болуы шарт. Биологиялы? факторды баланы? туыл?аннан берілген дене б?лшектері десек, керісінше, адамнан тек адам тууы биологиялы? кодтар ар?ылы берілген. А. Н. Леонтьевті? пікірінше, ?леуметтік факторды? ы?палы к?бірек болады. ?леуметтік ортаны? ат?аратын р?лі ?те ?лкен. XX ?асырды? бас кезінде индус психологы Рид Сингх Амаланны? ойынша, бала кішкентайынан адам?а т?н ?асиетке ие болып психикасын ойда?ыдай дамыту ?шін, оны? ?о?амды? ортада ?суі, т?рбиеленуі ?ажет дейді. ?йтпесе, бала адам ?атарына айнала алмайды. Сонымен, биологиялы? ж?не ?леуметтік факторларды? дамуына тигізетін ?сері ?те ?лкен. Егер биологиялы? факторды? ы?палы баланы? жас кезінде (н?ресте кезінде) ?лкен р?л ат?арса, енді ?леуметтік факторлар к?ннен-к?нге ?ріс ала бастайды.

Психикалы? даму ж?не о?ыту. Бала психикасы тек о?ытуды? негізінде ?алыптасады. Осы?ан орай баланы? ы?палын дамыту ?шін алдымен оны о?ыту керек. Выготскийді? айтуынша, о?ыту баланы? есеюін тездетеді. Егер баланы а?ылды етемін десе?іздер, о?ыту т?сілдерін оны? ?олы жеткен даму д?режесіне д?л ы?шамдай, шамалы ал?а ?арай оздырып ж?ргізу керек. Сонда ?ана баланы? ой-?рісін ал?а ?арай с?йрейтін болады, – дейді. Шетел психологы Дж. Брунерді? ойынша, психиканы? д?рыс ?алып тасып, дамуы ?шін о?ыту ?те ?ажет, ж?не де оны д?рыс ж?ргізуді? ма?ызы ?те зор. В. В. Давыдовты? ойынша, о?ыту баланы? а?ыл-ойыны? дамуына ?те зор ?сер етеді, егер баланы? саба? ?лгеріміне ша? келетін материалдар бір ?алыпты ме?герілетін болса, онда психикалы? даму н?тижелі болады. Б?л жерде а?ыл-ой деп о?ушыларды? тиісті м?селелерді шешуде жалпы амал ?олдана білуін айтамыз.

1-та?ырып. Даму психологиясыны? п?ні мен міндеттері

1. Даму психологиясыны? п?ні.

2. Даму психологиясыны? салалары.

3. Даму психологиясыны? бас?а ?ылымдармен байланысты.

Даму психологиясы – психология ?ылымыны? саласы. Оны? зерттейтін п?ні – адам психикасыны? жас ерекшелік динамикасы, даму ?стіндегі адамны? психикалы? процестері мен психологиялы? ?асиеттеріні? онтогенезі. Балалар психологиясы, т?менгі сынып о?ушылары психологиясы, жеткіншектер психологиясы, бала? жас?спірімдер психологиясы, геронтопсихология даму психологиясыны? тарма?тары болып табылады. Даму психологиясы психикалы? процестерді? жас ерекшеліктерін, білімді игеруді? жас?а лайы? м?мкіндіктерін, жеке адамны? дамуыны? жетекші факторларын, т.б. зерттейді.

Даму психологиясыны? салалары. Жасына, жас шамасына ?арай даму барысы деген не? Б?л с?ра??а жауап адамны? психикалы? даму таби?атын т?сінудегі жалпы ?арым-?атынас?а байланысты болады. Айтылып ж?рген к?з?арастарды? біреуі даму сатыларыны? ?згермейтіндігін, абсолютті болатынды?ын д?лелдеуге келіп саяды. Жас ж?ніндегі м?ндай ??ым психологиялы? дамуды таби?и биологиялы? процесс деп т?сінумен байланысты. ?арама-?арсы к?з?арас жас даму білім мен да?дыларды? ж?й жина?талуы ретінде ?ана ?арастырылады.

Ке?ес психологиясы жас кезе?дері тарихи сипатта болады деп, П. П. Блонский мен Л. С. Выготский б?л т?жырымдамаларды одан ?рі ?арай дамытты. Тарихи даму процесінде балалар ?сетін жалпы ?леуметтік жа?дайлар, о?ытуды? мазм?ны мен ?дістері ?згеріп отырады ж?не б?ларды? барлы?ы дамуды? жас кезе?деріні? ?згерісіне ?сер етпей ?оймайды.

?рбір жас ша?ы психикалы? дамуды? ерекше сапалы кезе?і болып табылады ж?не бала дамуыны? осы кезе?дегі оны? жеке басыны? ?зіндік ??рылымыны? жиынты?ы ??растыратын к?птеген ?згерістермен сипатталады. Л. С. Выготский жас ша?ы дамуды? белгілі бір д?уірі немесе сатысы, дамуды? белгілі, біршама т?йы? кезе?і деп ?арады, оны? ма?ызы дамуды? жалпы циклінде алатын орнымен ж?не дамуды? жалпы за?дарыны? одан ?р кез ?зіндік к?рініс табуымен аны?талады. Бір жас сатысынан екіншісіне ?туде б?рын?ы кезе?дерде болма?ан жа?а ??рылымдар пайда болады ж?не даму барысыны? ?зі ?айта ??рылып, ?згеріп отырады.

Адамны? жас ерекшеліктері к?птеген жа?дайларды? жиынты?ымен аны?талады. Б?л – ?р бала?а оны? ?міріні? осы кезе?інде ?ойылатын талаптар ж?йесі ?рі айналасында?ылармен ?арым-?атынастарыны? м?нісі, ?рі ол игеретін білім мен іс-?рекеттер типі, ?рі осы білімдерді игеру т?сілдері. Жас ша?ына т?н ерекшеліктерді аны?тайтын жа?дайларды? жиынты?ына баланы? дене дамуыны? т?рлі жа?тарыны? (мысалы, с?билік ша?та?ы белгілі морфологиялы? ??рылымдарды? жетілуі, жеткіншек ша?та?ы организм ?згерістеріні? ерекшелігі т. б.) ерекшеліктері де енеді.

Даму ерекшеліктерін аны?тайтын сырт?ы жа?дайлар бала?а тікелей ?сер етпейді. Ортаны? ?айсы бір элементтеріні? ?андай да бір б?рын дамы?ан ?андай да бір психологиялы? ?асиеттер ар?ылы ?тетініне байланысты ?р бала?а объективті т?рліше ?сер етеді. Осы сырт?ы ж?не ішкі жа?дайларды? жиынты?ы жасты? ?зіне т?н ерекшеліктерін аны?тайды да, ал оларды? арасында?ы ?арым-?атынас ?згерісі келесі жас кезе?деріне к?шуді? ?ажеттілігі мен ерекшеліктеріне саба?тас келеді.

Сонымен, жас ша?ы оны? дамуыны? сол кезде ?ойылатын талаптар мен тіршілік жа?дайларыны? ерекшеліктерімен, оны? айна- ласында?ылармен ?арым-?атынас ерекшелігімен, балаланы? жеке басыны? психологиялы? ??рылымы дамуыны? де?гейімен, білім мен ойлануыны? даму д?режесімен, белгілі бір физиологиялы? ерекшеліктерді? жиынты?ымен сипатталады.

Адамны? дамуын айналасында?ылармен ?арым-?атынас жасауды? даму де?гейі б?лімдерді?, т?сілдерді?, ?абілеттерді? даму де?гейі арасында?ы байланыс аны?тайды.

Адамны? ?мір с?ру ерекшелігіне байланысты, психикалы? даму ерекшеліктеріне с?йкес жас кезе?дерін былай топтастыру?а болады:

1) н?рестелік кезе? (ту?аннан 1 жас?а дейін);

2) б?бек кезе? (1 жастан 3 жас?а дейін);

3) мектепке дейінгі кезе? (3 жастан 7 жас?а дейін);

4) бастауыш мектеп кезе?і (7 жастан 11 жас?а дейін);

5) жеткіншек кезе?і (11 жастан 15 жас?а дейін);

6) жо?ары сырып кезе?і (16 жастан 17 жас?а дейін);

7) жас?спірімдік кезе? (17 жастан 20 – 23 жас?а дейін);

8) жасты? ша? (20 жастан 30 жас?а дейін);

9) кемелдік кезе? (30 жастан 55 – 60 жас?а дейін);

10) ?артаю кезе?і (60 – 70 жас аралы?ы);

11) к?рілік кезе? (70 – тен жо?ары).

Даму психологиясыны? мынадай салалалары бар:

– балалар психологиясы;

– жас?спірім психологиясы;

– бала? жас психологиясы;

– акмеология (кемелдік);

– геронтопсихология (к?рілік).

Даму психологиясы педагогикалы? психологиямен ты?ыз байланысты. Педагогикалы? психологияны? п?ні – о?ыту мен т?рбиелеуді? психологиялы? за?дылы?тарын зерттеу.

Педагогикалы? ж?не даму психологиясыны? бір т?тасты?ы зерттелу объектісі – бала, жеткіншек, жас?спірім орта?ты?ымен т?сіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы т?р?ысында зерттелсе, даму психолоиясыы? зерттеу объектілері, ал егер педагогты? ма?сатты ы?палдары ?арастырылсы, педагогикалы? психологияны? объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, т?менгі сынып о?ушылар психологиясы, жеткіншектер, жас?спірімдер психологиясы даму психологиясыны? б?лімдері, ал о?ыту психологиясы, т?рбиелеу психологиясы, м??алімдер психологиясы – педагогикалы? психологиясыны? б?лімдері болып табылады.

Даму психологиясы психологияны? бас?а да салаларымен (е?бек психологиясымен, ?леуметтік психологиямен, ж?не т. б.) ты?ыз байланысты. Тек ?ана психология емес, сондай-а? жас ерекшелік физиологиясымен, гигиенасымен, анатомиямен ж?не т. б. байланысты.

2-та?ырып. Даму психологиясыны? ?ыс?аша тарихы

1. Даму психологиясыны? пайда болуы.

2. Даму психологиясында?ы биогенетикалы? ж?не ?леуметтік генетикалы? ба?ыттар.

3. Ж. Пиажені? психикалы? даму м?селесі ж?ніндегі пікірлері.

Даму психологиясыны? пайда болуы. Даму психологиясыны? ?мірге келуі 19 ?асырды? екінші жартысына жатады, я?ни психология?а генетикалы? идеяны? енуімен байданысты. Даму психологиясыны? одан ?рі ?рлеуіне Ч. Дарвинні? эволюциялы? идеялары айтарлы?тай ?сер етті. Ол психикалы? дамуды? ?айнар к?здері м?селесіне зейін аудартты.

19 ?асырды? ая?ы мен 20 ?асырды? басында психологиялы? экспериментті даму психологиясында ?олдануды? арнаы жолдары табыла ?оймады. Экспериментті? психологияда?ы ед?уір жетістіктері (Вебер мен Фехнерді? психофизикалы? за?ды ашуы, Эббингауезді? ес процесін зерттеуі, Гельмгольцті? сезім м?шелеріні? психофизиологиясын талдауы, Вундты? т?йсік пен ?имыл-?оз?алысты? психофизиологиялы? ерекшеліктерін зерттегендері, ж?не т.б.) осындай зерттеу жетістіктеріне с?йене отырып, даму психологиясы ?рістей бастады.

Адамны? ?зіндік даму жолында?ы ерекшеліктерді ескере отырып, ?сіресе ?мірді? ал?аш?ы кезе?деріне аса к??іл аудару ?ажет. Осындай пікірді ?олдайтын психологтар, бала ?міріні? ерекшеліктеріне, ?сіресе о?ыту мен т?рбиелеу ж?йесіне к??іл аударды. М?селен, Ж. Ж. Руссо «Бала – кішкентай ересек адам» – деген жалпы ?орытынды жасады. Кейіннен, Ке?ес елдерінде, А?Ш-та ?рістеген к?птеген зерттеулер балаларды? ?абілеттері, оларды? бай?аулары, есте са?тауы, пайымдаулары, к?йзелістері осы?ан с?йкес ?лкен адамдарды? к?ріністерінен сан жа?ынан біраз айырмашылы?ы болса, сонша сапалы? ерекшеліктері болатыны аны?.

Маркстік – Лениндік философияны? негізгі ?а?идаларына ж?не диалектика ?а?идаларына, физиология саласында?ы жо?ары ж?йке ?ызметіндегі жа?алы?тар?а с?йене отырып, ке?ес ?алымдары адамны? даму процесі (онтогенезі) таби?ат ??былыстары мен адам адам ?о?амында?ы кез келген ?сер ететін за?дар?а ба?ын?ан, біра? б?л за?дар адамыны? жеке бас ретіндегі, жа?а ?о?амды ??рушы азамат ретіндегі психикалы? даму процесіні? ерекшелігіне с?йкес ?згешелік болып табылады.

Даму психологиясында?ы биогенетикалы? ж?не ?леуметтік-генетикалы? ба?ыттар. Балаларды? психикалы? даму м?селесі, м?ндай дамуды? ?айнар к?здері мен за?дылы?тары даму психологиясы ?шін ?р?ашанда басты м?селе.

20 ?асырды? басында даму психологиясы саласында балаларды? психикалы? дамуыны? ?айнар к?здерін (факторларын) ?р т?рлі т?сіндіруші 2 а?ым ай?ындалды. Б?л ба?ыттар бір бірінен бала дамуыны? негізіне ?андай факторды, биологиялы? немесе ?леуметтік

факторды алуымен ерекшеленеді. Б?л, ?рине бір ба?ыт ?кілдері бала?а ?леуметтік ?серді? болатынын, ал екінші ба?ыт ?кілдері дамуды? биологиялы? ал?ы шарттарын толы? жо??а деген с?з емес. Биогенетикалы? ж?не ?леуметтік-генетикалы? ба?ыттар баланы? психикалы? даму концепциясын жасауды? басым тенденциясын ?ана шамалап ай?ындайды.

Биогенетикалы? ба?ыт?а «туа біткен ерекшеліктерді» мойындау, баланы? мінез-??л?ы мен дамуына же?іл-желпі, т?с т?сіну тенденциялары жатады. Биогенетиктер ?шін дамуды? биологиялы? ж?не ?леуметтік факторлары ?атар т?ратын т?різді бол?анымен, биологиялы? е? алдымен т??ым?уалаушылы? фактор ай?ындаушы болып есептелінеді. Биогенетиктерді? пікірінше, даму жеке адамны? сапалы? ж?не санды? жа?тары міндетті т?рде т??ым?уалаушылы?пен аны?талады, ал орта–бойында к?птеген м?мкіндіктері бар икемді т??ым?уалаушылы?пен ?зара ?сер ететін тек реттеуші, к?рсетуші, ?айсы бір ?згермейтін фактор ?ана.

Биогенетикалы? за?ды е? ал?аш т?жырымды ал?аш аш?ан 19 ?асырда Геккель болды. Сонымен, психологияда?ы биогенетикалы? за?ны? негізіне ішкі себептермен пайда бол?ан, т?рбиеге т?уелсіз баланы? психикалы? дамуы жатады, ал сырт?ы фактор ретінде ?айсы бір т??ым?уалаушылы??а байланысты психикалы? ?асиеттерді? к?ріну процесін тежеуге немесе тездетуге жарамды болады деген идея жат?ызылады.

?леуметтік-генетикалы? ба?ытты ?олдаушыларды? пікірінше, бала дамуыны? орташа шешуші факторы ретінде к?рінеді, сонды?тан да адамды зерттеп білу ?шін оны? ортасыны? ??рылымын талдау жеткілікті, ?орша?ан орта ?андай болса, оны? мінез-??лы?тарыны? механизмі, даму жолдары, сондай болма?. Мінез-??лы? пен дамуды генетикалы? бейімділікті? ж?зеге асуына апарып та?ып, адам белсенділігін жо??а шы?ар?ан биогенетиктер секілді социогенетиктер де барлы? себепті ?леуметтік орта ?серіне та?ып, жеке адам белсінділігін мойындамады. Н?тижесінде белгілі бір ?леуметтік ортада к?птеген к?рсеткіштері жа?ынан м?лдем алуан т?рлі адамдарды? ?алайша ?алыптасатыны, ал неліктен т?рліше ортада ішкі жан д?ниесі, мінез-??лы?тарыны? мазм?ны мен формалары жа?ынан ?те ??сас адамдар шы?атынды?ы т?сініксіз болып ?алды.

Ж. Пиажені? психикалы? даму м?селесі ж?ніндегі пікірлері. Швейцария ?алымы Ж. Пиажені? генетикалы? психология теориясы – психология ?ылымыны? ке? ?ріс жай?ан ба?ыттарыны? бірі. ?з зерттеулерін негізге ала отырып, Ж. Пиаже генетикалы? ?дісті психологиялы? болмысты тануда жетекші ?діснамалы? ?а?ида д?режесіне к?терді.