Ашы? саба? жоспары "Еуразия материгіні? ішкі сулары"

Еуразия материгіні? ішкі сулары

Саба?ты? ма?саты: Материкті? ішкі суларыны? жер бедері мен климат?а байланыстылы?ын к?рсете отырып, Еуразия ?зендеріні?, к?лдеріні? жалпы ерекшеліктерін, сондай - а?, Тыны?, ?нді, Атлант, Солт?стік М?зды м?хит алаптарыны? ерекшеліктерін т?сіндіру, ме?герту. Білімділігі: О?ушылар?а Еуразия туралы ма?л?мат беру Дамытушылы?ы: Балаларды? ?зіндік ойлана білуіне, саба??а деген ?ызы?ушылы?тарын арттыру?а, ?здерінше іздене білулеріне, т. б. ?йрету. Т?рбиелілігі: О?ушыларды Отанс?йгіштікке, таби?атты аялау?а, са?тау?а ?йрету. ?зендер мен к?лдер суын ?ор?ау?а, са?тау?а ?з ?лестерін ?осу?а да?дылау, ба?ыттау. Саба?ты? типі: Жа?а саба?ты ме?герту.

Cаба?ты? ?дісі: Аралас саба?: т?сіндірмелі с?ра? жауап, тест ж?мысы, ойындар.

Саба?ты? барысы: I. ?йымдастыру б?лімі:

II. ?й тапсырмасын с?рау:

1-5 топ?а Берген, Лиссабон, Абасири, Калькутта, ?ланбатыр ?алаларыны? диаграммалары беріледі. О?ушылар диаграммалар?а ?арап, сол ?аланы? е? ысты? ж?не суы? айларын, жылды? жауын-шашынны? м?лшерін, т?сетін мерзімдерін аны?тау.

Тест ж?мысы

1. Еуразия материгін неше климатты? белдеу кесіп ?теді?

а)6 б) 8

?)7 в)9

2. Еуразияны? о?т?стік шы?ысында?ы аралдарды ?амтитын белдеуді ата?

а)Экваторлы? б) ?о?ыржай

?) Тропиктік в) Арктикалы?

3. Ауа температурсы т?ра?ты т?рде т?мен ?ыста -40 С, -50 С болатын белдеу.

а) Субарктикалы? б) Субтропиктік

?) Субэкваторлы? в)Арктикалы?

4. Исландия аралынан басталып, жі?ішке жола? т?рінде ?теді?

а) Арктикалы? б) Экваторлы?

?) ?о?ыржай в) Субарктикалы?

5. Биіктік климатты? белдеулер ?ай тауларда ай?ын бай?алады?

а) Аппалач, Орал б)Альпі, Кавказ, Тянь- Шань, Гималай

?)Гиндукуч, Карпат в) Тибет, Памир

6. Д?ние ж?зіндегі ауданы ж?нінен ірі материк?

а) Солт?стік Америк б)Аустралия

?) Еуразия в)Африка

7. Еуразияда?ы е? аума?ты климатты? белдеу?

а) ?о?ыржай б) Тропиктік

?) Арктикалы? в) Экваторлы?

8. Тропиктік климатты? белдеу материкті? ?ай б?лігін ?амтиды?

а) О?т?стік батыс б) Шы?ыс

?) О?т?стік шы?ыс в) Батыс

9. Жауын-шашын м?лшері жазы? жерлерде азайып, тауларда артуын не деп атайды?

а) Континенттік б)Ш??ыл континенттік

?) Муссонды? в) ?о?ыржай континеттік

10. Субтропиктік климатты? белдеуге жазда ж?не ?ыста ?андай ауа массалары ?сер етеді.

а) Тропиктік, ?о?ыржай б) Арктикалы?, ?о?ыржай

?) Арктикалы? в) ?о?ыржай те?іздік, ?о?ыржай конт.

Жауаптары:1-?, 2-А, 3-В, 4-В, 5-Б, 6-?, 7-А, 8-В, 9-Б, 10-А

III. Жа?а та?ырып. (Сергіту с?ті)

Еуразия ішкі су?а бай. Су ?оры ж?нінен О?т?стік Америкадан кейінгі екінші орында. М?нда жер шарыны? к?птеген ірі ?зендері, к?лемді ж?не тере? к?лдері, жер асты суыны? мол ?оры бар. Ке? ал?апты батпа?тар мен м?зды?тар алып жатыр. Оларды? орналасуы мен таралуы жер бедері мен климат?а тікелей байланысты келеді.

?зен торы материкті? ішкі аудандары мен о?т?стік – батысында ?те сирек, тек жа?алы? б?ліктеріне ?арай жиілейді. Материкті? ? б?лігін ішкі т?йы? алап ??райды. Солт?стік М?зды м?хит алабына материкті? Ресей жері ар?ылы а?ып ?тетін е? ірі ?зендері мен Скандинавия т?бегіні? ?ыс?а ?зендері жатады.

Б?л ?зендер негізінен ?ар суымен ж?не жаз?ы жа?быр суымен ?оректенеді. Олар ?за? уа?ыт ?атып жатады. К?ктемде бастауынан са?асына дейін м?здан біртіндеп босайтынды?тан, м?з ??рсаулары пайда болып, су ?атты тасиды. Таудан басталатын ?зендерді? жо?ары а?ысында суды? ??лама к?шін пайдаланып, ж?мыс істейтін су электр стансалары салын?ан. Жазы?та?ы ірі ?зендер кеме ?атынасы мен а?аш а?ызу?а пайдаланылады.

Атлант м?хиты алабына Еуропалы? б?ліктегі ?зендер жатады. Ірілері: дунай, Рейн, Висла ж?не т.б. ?зендерді? к?пшілігі таулардан басталатынды?тан, жо?ары а?ысында шо??алдар мен сар?ырамалар жасап, тар а??арларымен арындап а?ады. Жазы??а шы??ан со? а?ыны б?се?деп, ке? а??армен жайылып а?ады. ?зендер ?р т?рлі климатты? белдеулер ар?ылы а?ып ?тетіндіктен, оларды? жеке б?ліктерінде ?оректену к?зі ?р т?рлі болуы м?мкін. Солт?стіктегі ?зендердегі еріген ?ар мен жа?быр суыны?, ал о?т?стіктегі таудан басталатын ?зендерде м?зды? пен жа?быр суыны? ?лесі артады. Б?л алапта?ы ?зендер халы? жиі ?оныстан?ан, ?нерк?сіп орындары ты?ыз шо?ырлан?ан бірнеше елді? жері ар?ылы а?ып ?тетіндіктен мейлінше ластану?а ?шыра?ан. ?зендері кеме ?атынасына жарамды, ал о?т?стіктегі ?зендер егістер мен бау – ба?шаларды суару?а пайдаланылады.

Тыны? м?хиты алабына енетін ?зендер биік таулардан басталады, жо?ар?ы а?ысында таулы? сипатта болады. А?ыны ?атты бол?анды?тан тау жыныстарын тез б?зады ж?не жылдам а?ызып тасымалдайды. Ірі ?зендеріне Амур, Янцзы, Хуанхэ, Меконг жатады. Муссонды? климат жа?дайында ?зендерді? де?гейі жыл мезгілдеріне ?арай ?згереді, ?ыста географиялы? ендікке байланысты кейбіреуі ?атады. Солт?стіктегі ?са? ?зендерді ?оспа?анда, барлы?ы дерлік жа?быр суымен ?оректенеді.

?нді м?хиты алабыны? ірі ?зендеріне ?нді, Ганг, Брахмапутра, Тигр ж?не Евфрат жатады. Б?л ?зендер таудан басталатынды?тан, м?зды?тармен, жа?быр суымен ?оректенеді. Жаз?ы жа?бырлы маусым кезінде ?зендерді? де?гейі ш??ыл к?теріледі. ?зендер негізінен егістік ал?абын суару?а пайдаланылады.

Ішкі т?йы? алап?а Шы?ыс Еуропа жазы?ыны?, Орал тауы мен Кавказды? ед?уір б?лігі, Орта Азия мен ?аза?стан жері т?гелдей дерлік, Иран таулы ?ыраты мен Арабия т?бегіні? ішкі айма?тары жатады. Б?л алапта?ы ?зендерді? ірілері – Еділ, Жайы?, ?мудария, Сырдария, Іле ?зендері ?ана ішкі к?лдерге ??яды. Ал ?са? ?зендер жазда кеуіп ?алады немесе ??м?а сі?іп кетеді. Б?л алапты? е? ірі ?зені – Еділ. Шы?ыс Еуропа ар?ылы а?ып ?тіп, Каспий те?ізіне ке? атырау жасап ??яды. ?о?ыржай континенттік климат жа?дайында ?зен ?ыста ?за? уа?ыт бойы ?атып жатады, ал к?ктемде ?ар еріген кезде тасиды. Еділ жылды? бас?а мезгілінде жа?быр, жер асты суымен ?оректенеді. ?зен бойында 7 ірі б?ген салын?ан.

Еуразияда к?лдер к?п, оларды? ?алыптасуы, аума?ы, суыны? ?асиеттері, таралу за?дылы?ы ?ркелкі. К?лдер материкті? солт?стік – батысында жиі шо?ырлан?ан. Оларды? ?азанш???ырлары жер ?ыртысыны? біртіндеп т?мен т?суі мен м?зды?тарды? ?азу ?рекеті н?тижесінде пайда бол?н. Сонды?тан жа?алы? сызы?тары к?шті тілімденген, тере? ж?не т?щы сулы болып келеді. Е? ірілері – Ресейдегі Ладога, Онега, Скандинавияда?ы Венерн, Веттерн к?лдері.

Жер ?ыртысында?ы тере? жарылыстарда орналас?ан к?лдерге Байкал, Ысты?к?л, Зайсан, Женева ж?не т.б. к?лдер жатады. Б?л к?лдер таби?атыны? ?семдігімен, суыны? тере?дігімен ж?не м?лдірлігімен ерекшеленеді. Байкал- д?ние ж?зіндегі суы аса м?лдір, е? тере? к?л (е? тере? жері 1620 м). М?нда Жер шарында?ы т?щы суды? 20 %-ы жинал?ан. Байкал?а 336 ?зен ??йып, жал?ыз ?зен – Ангара а?ып шы?ады.

Еуразияда?ы ке?інен тарал?ан к?лдер ?атарына ежелгі м?хиттар орнында ?алып ?ой?ан ?алды? к?лдер жатады. Оларды? е? ірілері – Каспий, Арал, Бал?аш, Лобнор ж?не т.б. Б?л к?лдерді? суы к?бінесе т?зды болып келеді.

К?лдер т?щы су ?оры, туризм мен демалыс орындары ретінде, к?сіптік балы? аулау мен кеме ?атынасы ?шін ке?інен пайдаланылады.

?азіргі заман?ы м?з басу Еуразияны? солт?стігіндегі аралдарда (Исландия, Шпицберген, Франц-Иосиф Жері архипелагы, Жа?а Жер аралыны? солт?стігі), сондай-а? биік тауларды (Альпі, Кавказ, Тянь-Шань, Памир, Тибет, Гималай) тарал?ан. Памир тауында материктегі е? ірі Федченко м?зды?ы (?зынды?ы 77 км) орналас?ан. Тау басында?ы м?зды?тардан материктегі е? ірі ?зендер бастау алады. Егер осы м?зды?тар болмаса ш?лді аудандарды суландырып, да?ылдар егуге м?мкіндік беретін ?зендер де болмас еді.

К?п жылды? то?дар Еуразияны? солт?стігіндегі ?лкен ал?апты алып жатыр. То?дарды? о?т?стік шекарасы Мон?олия?а дейін жетеді. Тау жыныстарыны? то?ды ?абатында м?з жатады, оны? ?алы?ды?ы Кола т?бегінде бірнеше метр болса, Таймыр т?бегінде 1500 метрге дейін жетеді. Жазда то?ды ?абат 40-150 см тере?дікке дейін ериді. ?алымдар к?п жылды? то?ны? пайда болу себебін ?атал климат жа?дайында жылды? орташа температура 0?С- тан т?мен болуымен ж?не ?арды? ж??а болуымен т?сіндіреді. М??гі то? ?абатыны? ?алы? болуы оны? ?те ертеде ?алыптас?ынды?ын д?лелдейді. К?п жылды? то? ар?ылы а?атын ?зендер к?ктемде арнасынан асып жайылып, ?шы-?иырсыз батпа?тар т?зеді. К?п жылды? то? жол салу, т?р?ын ?й ??рылысы ж?мыстарын ?иындатады.

Батпа?тар жауын-шашынны? булану м?лшерінен арты? болатын жазы?тар мен к?п жылды? то? бар аудандарда ке? тарал?ан. Еуразияда Жер шарында?ы батпа?тарды? 80% - ы орналас?ан. Батпа?тар, ?сіресе Батыс Сібір жазы?ы мен Полесье, Мешера, Амур бойы, Колхида ойпаттары мен Балты? бойында к?п. Шымтезекті батпа?тардан шымтезек (торф) ?ндіріледі. Батпа?ты аудандарды ??р?ату ар?ылы шабынды?тар?а, егістіктерге айналдыру?а болады.

Еуразия материгінде жер асты суларыны? да мол ?оры бар. Жер асты сулары ?те таза бол?анды?тан ауыз суы ретінде к?бірек пайдаланылады. ?сіресе ?абатаралы? (артезиан) суларыны? ма?ызы зор. Ірі артезиан алаптары Батыс Сібір мен ?аза?стан, Орта Азия мен Мон?олия жерлеріне т?н. ??рамында т?здар мен газдарды? ерітіндісі болатын минералды сулар емдік ба?ытта пйдаланылады. Олар к?п жа?дайда ысты? ж?не радонды болып келеді. ?лемдік курорттар мен демалыс орындары ??рамы ?р т?рлі минералды сулар?а бай аудандарда (Солт?стік Кавказ, Карпат, О?т?стік Еуропа, Алтай, Тянь-Шань таулары ж?не т.б.) орналас?ан.

?зен дегеніміз не? ?зенді сипаттау.

Ішкі сулары: ?зендері, к?лдері, м?зды?тары, жер асты сулары, батпа?тары, к?п жылды? то?ы.

?зен торы: 1. Солт?стік М?зды М?хит алабы – Енисей, Лена, Обь.

2. Атлант м?хит алабы – Дунай, Рейн, Висла.

3. Тыны? м?хит алабы – Хуанхэ, Янцзы, Амур.

4. ?нді м?хит алабы – Ганг, ?нді, Брахмапутра.

5. Ішкі т?йы? алап – Еділ, Сырдария, Іле.

К?лдері: ?алды? – Арал, Каспий, Бал?аш.

ІІІ. Географиялы? диктант

1.Еуразия су ?оры ж?нінен. кейінгі екінші орында.

2.Еуразия ?зендері Тыны?, Атлант, ?нді, Солт?стік М?зды м?хит ж?не алаптар?а б?лінеді.

3.Солт?стік М?зды м?хиты алабыны? ?зендері ?ыста ?за? уа?ыт. жатады.

4. Атлант м?хиты алабына. б?ліктегі ?зендер жатады. 5. Ішкі т?йы? алапты? е? ірі ?зені.. Ол.. те?ізіне ??яды. 6. Тыны? м?хиты алабына енетін ?зендер. басталады. 7. Байкал.. материгіндегі е?.. к?л. 8. ?нді м?хит алабыны? ?зендері.. суларымен ?оректенеді.

Картамен ж?мыс

1. Картадан обь ?зенін табы?ыз.

2. Жер шарында?ы е? ?лкен к?лді к?рсеті?із, о?ан ?андай ?зендер ??яды?

3. Еуразияда?ы тау м?зды?тары ?ай тауларда кездеседі? Картадан к?рсеті?із.

4. Еуразияда?ы ?алды? к?лдерді картадан к?рсеті?із.

5. Сырдария ?зенін картадан к?рсеті?із, ол бастауын ?ай таудан алады?

Д?рыс – б?рыс ойыны

Ойын шарты: С?ра?тар о?ылады. Д?рыс жауабын айтса, о?ушылар ?ол шапала?тайды, егер ?ате о?ыса ?нсіздік білдіреді.

1.Сырдария ж?не Амудария ?зендері Атлант м?хит алабына жатады ( б?рыс).

2. Батпа?тар жауын-шашын к?п т?сетін аудандарда ке? тарал?ан (д?рыс).

3. Еуразия материгі су ?оры ж?нінен О?т?стік Америкадан кейін екінші орында (д?рыс).

4. Еділ мен Жайы? ?зендері арал те?ізіне ??яды (б?рыс).

5. Байкал к?лі жер шарында?ы е? тере? к?л (д?рыс).

6. ?аза?станда жер асты суыны? мол ?оры бар (д?рыс).

7. Арал те?ізі тектоникалы? к?лге жатады (б?рыс).

8. Дунай, Рейн, Висла ?зендері Атлант м?хит алабына жатады (д?рыс).

9. Солт?стік м?зды м?хит алабыны? ?зендерімен ?ыста кемелер ?атынайды (б?рыс).

10. Елбасымыз ?олдап отыр?ан Кіші Арал жобасы болаша?та толы?ымен ая?тал?ан кезде, Кіші арал те?ізі су?а толады (д?рыс).

«?ай ?зен арты??»ойыны. Сол алап?а жатпайтын ?зенні? астын сыз. а) Дунай, Хуанхэ, Висла, Рейн ?) Лена, Обь, Дунай, Енисей. б) Меконг, Висла, Амур, Янцзы 4) Кескін карта мен ж?мыс. Кескін карта?а Еуразияны? ішкі суларын т?сіру.

«Кім тап?ыр?» ойыны. Берілген с?здегі ?ріпті? орны ауыстырса, Еуразия материгіндегі ?зен аттары шы?ады. *Зяцны - -- * Алвис - -- *Айунд - *Мура - --- * Н?ді - -- * Гнга - Д?рыс с?здер: Янцзы, Амур, Висла, ?нді, Дунай, Ганг

Топты? ж?мыс

?р топ постерге берілген та?ырыпша бойынша тірек-сызба ??растырады.

1 топ- ?азіргі заман?ы м?з басу

2 топ- К?п жылды? то?дар

3 топ- Батпа?тар

ІV.Ба?алау критерийі: ?зін – ?зі ба?алау пара?ы.

33 - 35 ?пай «5», 18 - 32 ?пай «4», 0 - 17 ?пай «3» V. ?йге тапсырма беру.

Ишимское орта мектебі

География п?ніні? м??алімі: Ташетова А.К

2014-2015 о?у жылы