Мені? саяба?ымны? алма а?аштары
?ызыл алма, к?к алма, сары алма. Алманы? ?ай т?рі болмасын адам а?засына тигізер пайдасы орасан. Алманы баршамыз жа?сы к?реміз. Ал алмадан дайындал?ан т?тті б?ліштер ді с?йсіне жейтініміз жасырын емес. Д?л осы алма ?айнатпаларын да, шырындарды да к?нделікті ас м?зірінде пайдаланамыз. Алайда осы жеміс жайында не білеміз? Ия, к?п біле бермейтініміз бар.
Адамдарды? тама??а ?олданатын жемістеріні? 4/5 – б?лігі – алмалар. Оны ежелден ем – д?мдік та?ам ретінде ж?не ас ?орытуы б?зылуын реттейтін амал ретінде ?олдан?ан. Д?румен жетіспегенде, безгекке ?арсы да жеген. Алма т?нге к?ш беріп, а?заны? ?рт?рлі аурулармен к?ресуіне к?мектеседі. Сыр?ат?а шалды??андар?а да, сау адамдар?а да алманы жеу пайдалы.
Ж?мысты? ма?саты: Алма жемісіні? тіршілігін ба?ылау адамды таби?атты жа?сыра? білуге, бай?а?ышты??а, е?бекс?йгіштікке баулиды.
Міндеттері:
? Алма туралы кітаптардан, о?улы?тармен, зерттеулермен танысу;
? Алманы? т?рлері, ерекшеліктері жайлы білімді тере?дету;
? Алма а?ашын ?сірумен айналысатындарды? бірі - отбасым;
Нысаны: Алма жемісіні? пайдасы
П?ні: д?ниетану
Болжам: егер біз алма жемісі жайлы к?п о?ып білсек, онда біз алманы? ?р ?йді? ба?ында ?сіп т?руына ы?пал жасаймыз.
Н?тижесі: іздену н?тижесінде алманы? сорты «Апортты?» жо?алып кетуіне жол бермеу, керісінше к?бейту, болаша? ?рпа? оларды ?ам?ор?а алу керектігін білу;
Сонды?тан Сіздерге алма жайында толы?ыра? жазуды ж?н к?рдік. Жер шарында б?л алмаларды? 36 т?рі белгілі. Алайда тек 10-нан астамыны? ?ана шаруашылы? ма?ызы бар. Негізінен, алманы? Отаны — Орталы? Азия. Уа?ыт ?те келе алманы? т?р-т?рі осы жерден Египетке жіне Палестина?а жеткізіле баста?ан. Біраз, я?ни кейінірек Ежелгі Грекия жерінде, Римде, Еуропада да алма пайда бола баста?ан екен. ?аза?станда алманы? «сиверс», недзвецкий», ?ыр?ыз алмасы ?седі. Алманы? ?мір с?ру ?за?ты?ы 20-100 жыл аралы?ында болса, алма а?ашыны? биіктігі — 3 — 10м. 3-12 жыл ішінде жеміс бере бастайды.
Кіріспе
Жеміс (лат. fructus) — жабы? т??ымды ?сімдіктер ?німі. Жеміс ?ры?тан?ан аналы?тан дамиды, біра? к?птеген ?сімдіктерде бас?а б?ліктерінен де (г?л кіндігі, г?л серігі, т. б.) дамиды. Аналы?тан дамы?ан жемісті на?ыз жеміс, ал бас?а б?ліктерінен дамы?ан жемісті жал?ан жеміс деп атайды. Жеміс т??ымнан ж?не жеміс?аптан т?рады. Жеміс?апты? ішінде бір немесе бірнеше т??ым болады, партеногенездік жолмен дамы?ан жеміс т??ымсыз болады. ?сімдік т?ріне байланысты жемісті? пішіні, к?лемі, т?сі ?р т?рлі болады. Жеміс ??р?а? жеміс ж?не шырынды ж?мса? жеміс деп б?лінеді. Шырынды жемісті к?п т??ымды - алма.
Алма (лат. malus) — раушан г?лділер т??ымдасына жататын, ?те ке? тара?ан жеміс а?ашы. Таби?и алманы? жер шарында 36 т?рі белгілі, оларды? 10 — 12 - сіні? шаруашылы?ты? ма?ызы бар. ?аза?станда, негізінен, Сиверс алмасы, Недзвецкий, ?ыр?ыз алмасы ?седі. Алманы? жазды?, к?здік, ?ысты? сорттары бар. Алма а?ашыны? ?мір с?ру ?за?ты?ы 20 — 100 жыл, биіктігі 3 — 10 м болады. 3 — 12 жылда жеміс береді, ?р гектардан шамамен 100 — 300 ц ?нім алынады. Т??ымынан ж?не ?сімді (вегетативті) жолмен к?бейеді. Т??ымынан к?бейту б?лама алуда ж?не селекцияда ?олданылады.
?сімдік туралы
Алманы к?бейту кейде ?ластыру ар?ылы да ж?ргізіледі. ?аза?станда алманы? 40 - тан астам сорттары аудандастырыл?ан, оны? 20 - сын (Салтанат, Іле, Алатау шапа?ы, Алматы т. б.) ?аза? селекционерлері ?сіріп шы?ар?ан. Алма жемісі тасымалдау?а, са?тау?а жарамды, та?амды? заттар?а бай, д?мді келеді, ?рі жа?сы ??деледі. Алманы? жер шарында 36 т?рі бар. ?аза?станда алманы? «апорт», «сиверс», «недзвецкий», ?ыр?ыз алмасы ?седі. Алманы? отаны — Орталы? Азия. С?рпына ?арай, алманы? ?мір с?ру ?за?ты?ы да ?рт?рлі. Олар 20 жылдан 100 жыл?а дейін ?се беруі м?мкін. Алма а?ашы еккен с?ттен бастап г?лдемейді, оны отыр?ыз?ан со? 3 - 12 жыл ішінде жеміс бере бастайды. Сонымен ?атар, оны? жазды?, к?здік, ?ысты? с?рыптары болады. Я?ни, ?ыс?ы сорттары жылды? суы? мезгілінде де алмасын бере алады. Алма а?ашыны? с?рыптарына ?арай ?мір с?ру ?за?ты?ы 20 - 100 жыл, биіктігі 3 - 10 м аралы?ында жеміс береді. Жазды?, к?здік, ?ысты? с?рыптары болады. Жазды? с?рыптары еккеннен кейін 3 - 4 жылдан со? жеміс бере бастайды. Толы? жеміс беру мезгілі 15 - 20 жыл. Ал, 30 - 35 жыл ?ткен со? м?ндай с?рыптарды? жеміс беруі нашарлай бастайды. Жазды?, к?здік, ?ысты? с?рыптарды іріктеп алу т?ртібін орындамау, ?андай да болсын бір т?рін к?бейтіп жіберу – ?сіресе, ?німді жина?ан, са?та?ан, ??деген кезде к?птеген ?иыншылы?тар ту?ызады. Ба?шада мейлінше к?п са?талатын ?ысты? с?рыптар?а ед?уір орын берілгені д?рыс.
??рамы
Ал алманы? ??рамында алма ?ыш?ылы, май, шекер, силлолоза, таннын ?ыш?ылы, алуан т?рлі д?румендер, минералды заттар мол. М?селен, 1 алманы? ??рамыны? 83-88 пайызын су , 7,5-16 пайызын ?ант, 0,2-0,5 пайызын ?ыш?ыл, 9,5-18,5 пайызын ??р?а? ?алды?, 0,28—1,0 % илік заттар, А, В1, В2, В6, С, РР д?румендері, к?птеген минералды заттар ??райды. Сонды?тан, к?п т?тын?ан жа?дайда ас ?орыту ж?йесін д?рыстап, а?заны тазалайды. Ас?азан ж?не к?кбауырды ?лдендіріп, беті?іздегі ?ара да?тардан арылтады. ?ан б?зылу, ж?рек ауруларында к?п ?олданады. Айта берсе?, с?з жетпейтін д?руменге толы алманы ?ытайлы?тар к?п т?тынатын к?рінеді.
Алма ??рамында 83 — 88 % су, 7, 5 — 16 % ?ант, 0, 2 — 0. 8 % ?ыш?ыл, 9, 5 — 18, 5 % ??р?а? ?алды?, 0, 28 — 1, 0 % илік заттар, А, В1, В2, В6, С, РР д?румендері, к?птеген минералды заттар бар. «К?нде кешкісін бір алма жесе?із, д?рігер ?ажет емес», – деген ма?ал алманы? ?аншалы?ты пайдалы екендігін білдіреді. Сонымен ?атар, алма шырыны адам а?засын ауыр металдардан тазарту?а, ?ан б?зылу ж?не ж?рек ауруларын емдеуге ?олданылады. Алма жемісі тасымалдау?а, са?тау?а жарамды. Алма жемісінен шырын, тосап, компот, джем, ?а? жасалады. Сондай - а? тама?, кондитер ж?не иіс су ?нерк?сібінде ?олданады. Алманы к?нделікті та?ам?а, салаттар?а ?осып пайдаланады. Шырынынан шарап, сусын дайындалады, жемісін емдік д?рі ретінде де, адам а?засын ауыр металл заттардан тазалау?а, ?ан б?зылу ж?не ж?рек ауруларын емдеуге ?олданады.
Алманы? зиянкестері: алма жегіші, алма биті, шие бізт?мсы?ы, г?л жегіш. Алма аурулары: алма ?отыры, а? ?нта?, жеміс шірігі, т. б
?олданылуы
Адамдарды? тама??а ?олданатын жемістеріні? 4/5 – б?лігі – алмалар. Оны ежелден ем – д?мдік та?ам ретінде ж?не ас ?орытуы б?зылуын реттейтін амал ретінде ?олдан?ан. Д?румен жетіспегенде, безгекке ?арсы да жеген. Алма т?нге к?ш беріп, а?заны? ?рт?рлі аурулармен к?ресуіне к?мектеседі. Сыр?ат?а шалды??андар?а да, сау адамдар?а да алманы жеу пайдалы.
Алматы апортына жеке то?талып кетуге болады. Алманы? бір сорты - Алматы апорты. 19 ? - ды? ая?ында Воронеж губ - нан (Ресей) ?келінген апорты жергілікті алма сортымен будандастыру ар?ылы шы?арыл?ан. Жемісіні? салма?ы 350 г, шырынды, т?сі ?аны? ?ызыл, д?мі с?л ?ыш?ылтым ?рі т?тті, ерекше хош иісті. Негізінен алманы? жазды?, к?здік, ?ысты? сорттары бар. Мамандарды? айтуынша, жа?сы алманы? ??рамында 83 - 88 % су, 7, 5 - 16 % ?ант, 0, 2 - 0. 8 % ?ыш?ыл, 9, 5 - 18, 5 % ??р?а? ?алды?, 0, 28 - 1, 0 % илік заттар, А, В1, В2, В6, С, РР д?румендері, к?птеген минералды заттар болады екен. Ал, біз айтып отыр?ан апорт — кеш пісетін т?рге жатады, ?ырк?йек айларында ?ана пісіп жетіледі. Кеш піскендіктен ?ыста жа?сы са?талады. Апорт - Алматы облысыны? Е?бекші?аза?, Тал?ар, ?арасай аудандарында ?седі.
Алманы? пайдасы
Жеміс - жидекті?, оны? ішінде алманы? денсаулы??а пайдасы мол. Ал оны? ?андай ?асиеттері бар екендігін білесі?дер ме? Алманы? ??рамында А, С, В1, В2, Р, Е д?румендері бар. А д?руменi - а?заны? ?суіне, дамуына ?сер етіп, т?рлі аурулар?а ?арсы т?ру?а к?мектеседі. ?ара??ыда к?руді жа?сартады. А д?румені шашты?, тырна?ты? ?суіне ?сер етеді. Ол жетіспегенде тері ??р?ап, жарылып, т?сі к??гірттенеді. В1 д?руменi - организмде д?рыс зат алмасуы ?шін аса ?ажет. Б?л д?румен жетіспегенде шарша?анды? сезіліп, ас ?орыту ж?йесі б?зылады. А?за В1 - ге з?ру бол?ан жа?дайда ж?йке ж?йесі ауру?а шалды?уы м?мкін. В2 д?руменi - бас?а да д?румендер сия?ты организмні? бір?алыпты ?суіне ?ажет. Жара?аттарды? тез жазылуына м?мкіндік береді. К?зді? жа?сы к?ру ?абілетін арттырады. Б?л д?румен жетіспеген жа?дайда ерін ??р?ап, ?шы? шы?ады. Денеге т?скен жара?ат баяу жазылады. С д?руменi - а?заны? ж??палы аурулар?а ?арсы т?ра алу ?рекетін арттырады. С?йекке ж?не тіске беріктік ?асиет береді. С д?руменi жетіспегенде а?за тез шаршайды, сілемейлі ?абы?шалар ?абынады, ?ызылиек ?анталайды. С д?руменi а?за?а ?ыс пен к?ктем айларында к?бірек ?ажет.
Р д?руменi - жі?ішке ?ан тамырларыны? беріктігін арттырып, ?ызметін ?алып?а келтіреді. Е д?руменi - б?лшы? еттерді? ?ызметін жа?сартады. Сондай - а? алмада марганец, калий, кальций, фосфор, натрий, молибден, мырыш бар. Б?лар а?за?а жеткілікті м?лшерде болса, ауырмайтын боласы?дар. Ойлау ?абілеттері? де жа?сы дамиды. Ал е? бастысы – алма темірге бай. Темір ?ан айналымы ж?йесіне ?те ?ажет. Ол ж?рек, бауыр, б?йрек, ас?азан, ішек жолдарыны? ж?мыстарын жа?сартады. Бактерия мен ?рт?рлі вирустардан са?тану ?шін к?ніне бір алма жеу ?ажет.
Алма — а?за?а пайдалы таби?и ?нім
Біле-білсек, алманы ары?тау ?шін жейтіндер де бар. Себебі, дене?ізді? сымбатын са?тауда ат?аратын р?лі ерекше. Аздырып ?ана ?оймай, сол ?алыпты ?стап т?ратынын айта ?тейік. Аны?ыра? айтса?, тама?танар алдын — неб?рі 15 минут б?рын бір дана алма жеген жа?дайда, ?рине, Сіз 190 килокалорийден міндетті т?рде арылатын боласыз! Б?л ары?та?ысы келетін арулар?а к?тпеген, тамаша тарту!
Б?л аз десе?із, теріге де тигізер ?сері зор. ??рамында?ы С д?румені бал?ынды? пен жасты?ты са?тап ?алады. Ыл?алдандырып, ж?мсартып ?жімні? т?суіне жол бермейді. Жеміс ?абы?ыны? ??рамында?ы эфир майы да а?замыз?а таптырмас емдік май. Алайда, айта ?тетін бір ж?йт б?л алмаларды Сіз базардан немес д?кеннен сатып ала алмайсыз. Бауы?ызда ?сіп т?р?ан а?аштан теріп алуы?ыз міндетті. Сол алмаларды? ?абы?ында ?ана эфир майы кездеседі. жа?а технология к?ш ілгері дамы?ан заманда, ??рамында алманы? таби?и ж?пар иісі бар иіссулар да ?ндіріледі. Егер, д?л осы ?тірді пайдаланса?ыз, Сізді? тері?із н?зік ?рі ж?мса?, бал?ын ?алпымен ерекшелентін болады.
?алымдарды? айтуынша, алма жемісі ?йелдерді? жас к?рінуіне септігін тигізеді екен. Тіпті, н?зік жандыларды ол 17 жыл?а дейін жасартуы ?ажап емес.
К?н сайын алма жеген адамны? а?засы жасарып, ?артаю процесі а?ырын ж?реді. ?алымдарды? со??ы зерттеуі осы?ан д?лел. Жемісті? ??рамында?ы д?румендер мен ?зге де элементтер ?сіресе ?ыз баласына пайдалы к?рінеді.
Мамандарды? айтуынша, алманы т?ра?ты т?рде жейтін адамны? терісі мен а?засында?ы зиянкес микробтар жойылып, жа?ымсыз процестерді? ж?руі б?се?дейді. О?ан басты себеп, жемісті? ??рамында флавоноид ж?не полифенол заттары к?птеп кездеседі екен. Б?л элементтер ж?ректі? ж?мыс істеуін жа?сартып, ?артаю процесін тежейді.
Атал?ан зерттеу барысында аны?тал?аны, алма ?йелдерді 17 жыл?а жасартады екен. Б?л ретте тек сырт?ы келбеті с?луланбай, н?зік жандыларды? б?кіл ішкі ??рылысы да жасаратын к?рінеді.
Нью-Йорк университеті ?алымдарыны? айтуынша, к?ніне 1 жа?а ?зілген алма жеген адамны? а?засында ?атерлі ісік ауруына шалды?у ?аупі т?мендейді.
?орытынды
Жеміс – жидек ?сіру ?аза?станда 20 ?асырды? 30 – жылдарынан бастап дами т?сті. ?уелі айма?ты? т?жірибе стансасы ашылып, кейін ол ?аза? егіншілік ?ылыми – зерттеу институтыны? ?арама?ына берілді де, 1959 жылы ?аза? жеміс ж?не ж?зім шаруашылы?ы ?ылыми зерттеу институты ??рылды. Мені? ?з Бал?аш ?аламда алма а?ашын ?сірумен айналысатын адамдар бар. Соны? бірі мені? атам мен ?жем. Бізді? отбасымыз ?лкен. Атам мен ?жем саяба?ты к?тіп баптайды, бар мейірімін салады. Саяжайда алма а?ашыны? т?рт - бес т?рі ?седі. Олар «Салтанат, ранет, сиверс, белый налив». Алма а?аштары к?тіміне ?арай жеміс береді. Алмадан апам шырын, тосап, ?ант к?бейтетін т?ттілер жасайды. Мен апам мен атамны? отыр?ыз?ан алма а?аштарын ?рі ?арай к?тіп, баптаймын. Себебі оларды? адам?а пайдасы зор екенін т?сіндім. С?зімді ая?тай келе
Алма, алма дейсі?,
Алма ?келсем жейсі?.
Айтпады екен деме,
Алманы жумай жеме – дегім келеді.
Б?л барлы? алмалар?а ?атысты.....
Алманы? ??рамында алма ?ыш?ылы, май, шекер, силлолоза, таннын ?ыш?ылы, алуан т?рлі д?румендер, минералды заттар мол. М?селен, 1 алманы? ??рамыны? 83-88 пайызын су , 7,5-16 пайызын ?ант, 0,2-0,5 пайызын ?ыш?ыл, 9,5-18,5 пайызын ??р?а? ?алды?, 0,28—1,0 % илік заттар, А, В1, В2, В6, С, РР д?румендері, к?птеген минералды заттар ??райды. Сонды?тан, к?п т?тын?ан жа?дайда ас ?орыту ж?йесін д?рыстап, а?заны тазалайды. Ас?азан ж?не к?кбауырды ?лдендіріп, беті?іздегі ?ара да?тардан арылтады. ?ан б?зылу, ж?рек ауруларында к?п ?олданады. Айта берсе?, с?з жетпейтін д?руменге толы алманы ?ытайлы?тар к?п т?тынатын к?рінеді.
Алма — а?за?а пайдалы таби?и ?нім
Біле-білсек, алманы ары?тау ?шін жейтіндер де бар. Себебі, дене?ізді? сымбатын са?тауда ат?аратын р?лі ерекше. Аздырып ?ана ?оймай, сол ?алыпты ?стап т?ратынын айта ?тейік. Аны?ыра? айтса?, тама?танар алдын — неб?рі 15 минут б?рын бір дана алма жеген жа?дайда, ?рине, Сіз 190 килокалорийден міндетті т?рде арылатын боласыз! Б?л ары?та?ысы келетін арулар?а к?тпеген, тамаша тарту!
Б?л аз десе?із, теріге де тигізер ?сері зор. ??рамында?ы С д?румені бал?ынды? пен жасты?ты са?тап ?алады. Ыл?алдандырып, ж?мсартып ?жімні? т?суіне жол бермейді. Жеміс ?абы?ыны? ??рамында?ы эфир майы да а?замыз?а таптырмас емдік май. Алайда, айта ?тетін бір ж?йт б?л алмаларды Сіз базардан немес д?кеннен сатып ала алмайсыз. Бауы?ызда ?сіп т?р?ан а?аштан теріп алуы?ыз міндетті. Сол алмаларды? ?абы?ында ?ана эфир майы кездеседі. жа?а технология к?ш ілгері дамы?ан заманда, ??рамында алманы? таби?и ж?пар иісі бар иіссулар да ?ндіріледі. Егер, д?л осы ?тірді пайдаланса?ыз, Сізді? тері?із н?зік ?рі ж?мса?, бал?ын ?алпымен ерекшелентін болады.
890
65 684 
