Дарынды ж?не талантты о?ушыларды ай?ындау ж?не дамытуды ?йымдастыру жолдары.

«?аза?стан ?лы державада болу ?шін бізге к?ш-?уат, ?ажыр ?айраты мол, а?ылды да ойлы, дарынды жастар керек»,–деп Елбасы Н.?.Назарбаев елімізді? ?ркендеуіне ерекше с?белі ?лес ?осатын дарынды жастар екенін айры?ша атап к?рсетті. Сонды?тан ?азіргі заман м??алімінен дарынды о?ушыларды т?рбиелеу ?шін тек ?з п?ніні? тере? білгірі болуды ?ана емес, шы?армашыл болуды, я?ни тарихи танымды?, саяси экономикалы? білімділік, педагогикалы?-психологиялы? ж?не а?паратты? сауаттылы?ты талап етеді.

Шы?армашыл м??алімдер білім беруде барынша жо?ары жетістіктерге ?ол жеткізу ?шiн балалар?а ?олайлы орта жасау?а тырысады. Дарынды ж?не талантты балалар?а ?атысты міндеттер–білім саласында ойлауды, тал?ылауды ж?не м??ият жоспарлауды талап ететiн ед?уір к?рделі м?селе. ?рт?рлi теориялар мен стратегиялар балаларды о?ытуды? мазм?нын аны?тау ?шін тиісті ба?дарлама ше?берiнде ?олданылады. Т?жiрибеге жасал?ан талдау о?ушыларды? ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыруда мектеп б?кіл о?ушылар ?шін мектеп стандартын к?рделендіре отырып, бастауыш буын де?гейінде «жалпы мектептік саясатты» ж?не орта буын де?гейінде «ке?ейтілген» мектеп т?сілін ??р?ан жа?дайда ана??рлым жо?ары н?тижелерге ?ол жеткізе алатынын к?рсетеді.

?абілетті, дарынды балалар к?бінесе шапша?, тез ж?не сыни ойланатын, к?п к?лемде білімді ме?геретін, оны ?за? уа?ыт бойына ?мытпайтын болып келеді. Т?сінігі ?те жо?ары, сезімтал, жоспарла?ан ойын, алдына ?ой?ан ма?сатын ?алайда орындау?а тырысатын, т?йсігі ерте дамып, моральды? ?асиеттерге бай, ?иялы ?ш?ыр, батыл ?рекеті басым болып келеді.

Дарынды балаларды аны?тау - баланы? дамуын та?даумен байланысты ?за? процесс. Осы айтыл?андарды ескере отырып, дарынды балаларды аны?тауды? мынадай ?станымдары т?жырымдалды: баланы? ?ызы?ушылы?ы мен бейімділігіне барынша с?йкес келетін ?ызмет аясында баланы? іс - ?рекетіне талдау ж?ргізу, дамытушылы? ы?пал ете отырып, баланы? психологиялы? кедергілерін жою?а м?мкіндік беретін тренингтік ?дістерді пайдалану, баланы? дарындылы? белгісін оны? психикалы? дамуыны? на?ты де?гейінде ?ана емес, сондай - а? оны? болаша?та?ы даму м?мкіндігін де есепке ала отырып ба?алау, ж?мыс н?тижесін талдау, ба?ылау, ??гімелеу, м??алімдер мен ата - аналарды? сипаттамалы? ба?алары, т?рлі а?парат алу к?здерін пайдаланып, бала ?абілеттерін ке? к?лемде ?амту?а м?мкіндік беретін баланы? мінез - ??л?ы мен іс - ?рекетін жан - жа?ты ба?алауды? кешенді сипаты.

О?ушыларды? ?абілеті мен дарындылы?ын дер кезінде ай?ындау, оларды т?рбиелеу білім беру ж?йесін жетілдірудегі негізгі міндет болып табылады.

Дарындылы??а педагогикалы? энциклопедияда т?мендегідей аны?тама берілген: «Дарындылы?-белгілі бір ?рекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам ?абілеті дамуыны? жо?ары де?гейі».

Дарынды балаларды о?ытуда Выготскийді? е?бектерін атап ?ту аса ма?ызды деп ойлаймын. Бастап?ы негізді білу кез-келген баланы дамыту?а ?олайлы орта ?йымдастыру ?шін ай?ындалуы тиіс. Я?ни о?ушыны? негізгі мотивациясыны? де?гейін, оны? ?абілеттеріні? де?гейін, логикалы? ой-?рісі де?гейін ба?амдау ?ажет. Б?л туралы Эйр де айтып кеткен болатын. Выготский бойынша «Жа?ын арада?ы даму айма?ы» теориясы негізінде балаларды? ?зекті ?абілеттеріні? де?гейлерін ба?алауды? тиімді екендігін баса айтады. Эйр тым к?рделі ж?мыс балалар?а ?иын орындалатын ж?не оларды? ынтасын жоятын ж?мыс болып к?рінетіндігін д?лелдеген (2001). Шынымен де м?ндай тапсырмалар о?ушыларды? ?здеріне деген сенімсіздігін арттырып, п?нге ?ызы?ушылы?ын т?мендетеді. Сол себептен, ?р о?ушыны? жеке ?абілеттерін зерттей отырып, оларды? білім алуына ?олайлы жа?дайлар ту?ыз?анда ?ана ж?йелі н?тижеге ?ол жеткізуге болады.

М??алiм о?ушыны? талантты немесе дарынды екенін аны?тау м?селесіні? ше?берінде ж?мыс ж?ргізгенде б?л ??ымны? мазм?нды? жа?ына к??іл б?луі ?ажет. Балалар бiр ?ана п?ннен емес бірнеше академиялы? п?ндерден жо?ары де?гей к?рсетуі м?мкін: м?селен, ?ртістік, спортты?, музыкалы? ж?не бас?а таланттарымен танылуы ы?тимал. Сонымен ?атар олар бiр салада дарынды болса, бас?а салада ?иынды??а тап болуы ?ажап емес. Дамуды? бiр кезе?інде ?те ?абiлеттi болса, келесі кезе?дерде ?абiлеттерiн танытпауы да м?мкін. Б?л дарындылы? пен ?абiлеттiлiктерді м??алiмдер, ата-аналар, топты? бас?а м?шелерi немесе балаларды? ?здері ай?ындай алады. Балаларды? ?абiлеттiлiктерiн, біліктілігін, ?леуетті м?мкіндіктерін к?рсету ?шiн олар?а жа?дай ту?ызу ?ажет ж?не де б?л оларды? ерте жасында олар ?шін ?те ?иын?а со?уы м?мкін.

«Дарынды» ж?не «талантты» деген ??ымдар «дарынды ж?не талантты» деп біріктірілді. Дегенмен кейбір зерттеушілер оларды? ?рт?рлі екенін ал?а тартып, оларды саралау ?ажет деп санайды. Санаттарды сарала?ан жа?дайда дарындылы?, б?л зиятты? немесе ?абілетті? жо?ары де?гейімен, ал талант – музыка, ?нер, т?рлі ?ол?нер, би немесе спорт ж?не т.б. салаларда?ы жо?ар?ы де?геймен байланыстырады. Кейбір зерттеушілер ?з бетімен ?арауды? ма?ыздылы?ын екі санатпен ?арастырады: дарындылы? ?анша дегенмен оларды? пікірінше ?абілеттілікке (зияткерлікке, шы?армашылы??а, ?леуметтік, аффективтік ж?не т.б.) жатады, ал талант т?рлі салада?ы айтулы жетістіктер (?ылыми, техникалы?, к?ркем, жеке т?л?алы?, спортты? ж?не т.с.с.) болып саналады дейді.

Дарынды ж?не талантты балалармен ж?мыс ж?ргізу ?за? ?рі к?рделі процесс. Осы орайда мен о?у ісіні? ме?герушісі ретінде ж?мысымны? бір ба?ытын осы сала?а арнап, ж?мыс жасап келемін.

Зерттеу ж?мысымны? ма?саты:

«Таби?и дарындылы?ы, ?абілеті бар о?ушыларды аны?тап, шы?армашылы? ?абілеттерін дамытып, потенциалды ?абілеттерін ж?зеге асыру?а ?олдау жасау» Міндеттері: 1. Дарынды балалармен ж?мыста педагогтарды нормативтік – ???ы?ты? ??жаттармен ?амтамасыз ету;

2. Мектеп о?ушылары арасынан таби?и ?абілетті о?ушыларды аны?тау ж?не сол о?ушыларды? арасынан дарынды о?ушыларды шы?ару; 3. Мектепті? білім беру ортасында дарынды ж?не ?абілетті балаларды? дамуына жа?дай жасау;

4. Дарынды балаларды дамыту ж?не олар?а ?олдау к?рсету. Білімдерін к?рсету ?шін ?рт?рлі п?н олимпиадаларына, ?ылыми жоба ?ор?ау сайыстарына, интеллектуалды, шы?армашылы? сайыстар?а ?атыстыру. 5.Дарынды, ?абілетті о?ушыларды? ?зіндік ойлауларын, шы?армашылы?тары мен белсенділіктерін дамыту ж?не ынтасын арттыру ма?сатында о?ыту мен о?уда?ы жа?а ?діс-т?сілдерді, инновациялы? технологияларды ж?йелі ?олдану.

К?тілетін н?тижелер

1. Рухани зияткерлік ж?не шы?армашылы? дарыны бар балалар саны артады

2. Бізді? мектеп жастарыны? ?леуметтік ??ндылы? ?лшемі «білім» категориясы секілді ма?ынада к?теріледі.

3. Дарынды балалармен ж?мыс істеуде заманауи ?дістермен ?арулан?ан педагог саны артады.

4. О?ушыларды? шы?армашылы? ?абілеттерін ашу?а арнал?ан іс-шаралар ау?ымы ке?ейтіледі.

5. О?ушыларды? жобалы?-зерттеу ж?мыстары ?йымдастырылады.

6. Дарынды балалармен ж?мыс жасайтын педагогтарды? біліктілігі арттырылады

7. Дарынды балалармен ж?мыс істеу ж?йесі жасалады

8. Дарынды балалармен ж?мыс істеу ?шін о?ытуды? жа?а технологиялары жоспарланады ж?не жіктеледі.

Ж?мысты? н?тижелі болуы ?р дарынды о?ушымен тікелей ж?мыс ж?ргізуді талап етеді. Б?л кезе?де дарынды балалармен ж?йелі ж?не ма?сат?а ба?ыттал?ан ж?мысты? келесі ба?ыттарыны? іске асырылуы ?арастырылады:

?йлестіруші ба?ыт:

?р дарынды бала?а т?лімгерлік ж?йесіні? енгізілуі. ?р о?ушыны? ?абілеті аны?талап, ба?ытына ?арай белгілі бір м??алімдерге ж?мыс ж?ргізу тапсырылады.

?ылыми-зерттеушілік ба?ыт:

Дарынды балалар диагностикасыны? ?ткізілуі.

Дарынды балалар?а білім беру ж?не т?рбиелеу жа?дайыны? диагностикасы. Дарынды балалар туралы м?ліметтер жиыныны? жасалуы.

?ылыми-?дістемелік ба?ыт:

Дарынды балалармен ж?мыс істеу ?шін білім беру ба?дарламалары мен ?дістемелік материалдар жиынты?ыны? жасалуы. М??алімдерді? дарынды балалармен ж?мыс ж?ргізуге бейімділігін аны?тау ?шін белгілі психолог А.И.Доровскийді? тесті ж?ргізіледі ж?не м??алімдермен т?рлі семинар- тренингтер ж?ргізіледі.

Эксперименттік ба?ыт:

Білім беру процесіне о?ушыларды? рухани зияткерлік ж?не шы?армашылы? да?дысын дамыту мен ?олдау?а, шы?ару?а ба?ыттал?ан дамыту формаларын ж?не о?ыту ?дістерін енгізу.

Интернет білім беру желісін ?олдану ар?ылы о?ытуды ?йымдастыру.

Дарынды балаларды? ата-аналарымен оларды? психо-педагогикалы? ??зіреттілігін арттыру ма?сатында ?абілетті ж?не дарынды балаларды т?рбиелеуге к?мек к?рсету ?шін ж?мыс жасауды ?йымдастыру.

Дарынды балалармен ж?ргізілетін ж?мысты? негізгі ?а?идалары: - Жеке т?л?аны? дамуына ?рт?рлі м?мкіндіктер беру;

- Оза ж?не дамыта о?ыту;

- Жекелей ж?не саралай о?ыту принципін ?олдану;

- Кез келген жа?дайды ?зін еркін ж?не ?олайлы сезінуіне жа?дай жасау;

- О?ушыларды? бірлесе отырып ж?мыс жасауына жа?дай жасау;

- О?ушыларды? ?ызы?ушылы?тары мен бейіміне ?арай ?осымша курсты та?дау ???ы?ын беру;

- Сыныптан тыс ?рекетті? р?лін арттыру;

- Т?зімді болу;

-О?ушы мен м??алім арасында?ы ынтыма?атастырыл?ан ж?мысты? н?тижелілігі.

Пассов ?рт?рлі жаста?ы дарынды ж?не талантты балалар?а с?йкес арнайы о?у ба?дарламасыны? 7 принципін ?сынды.

1. О?у ба?дарламасыны? мазм?ны ой ??рылымымен білімді ы?палдастыратын ма?ыздыра? м?селелерді, ойлар мен та?ырыптарды ?за?, тере?ірек ?йретуді ?арастыруы ?ажет.

2. Дарынды ж?не талантты балалар?а арнал?ан о?у ба?дарламасы ?ндірістік ойлауды? дамуын ?арастыруы керек, сонымен ?атар ол о?ушылар?а бар білімін ?айта ойлау ж?не жа?асын игеруге м?мкіндік беретін т?жірибеде ?олданылу да?дысын ?арастыруы тиіс.

3. Дарынды ж?не талантты балалар?а арнал?ан о?у ба?дарламасы олар?а ?немі ауысып отыратын, дамып отыратын білімге ж?не жа?а а?параттар?а ?атынасу м?мкіндігін беруі керек, олар?а білімді іздеп табу?а талпыныс жасау?а ?сер етуі ?ажет.

4. Дарынды ж?не талантты балалар?а арнал?ан о?у ба?дарламасы с?йкес келетіндеріні? еркін ?олданылуын ж?не дайын болуын ?арастыруы тиіс.

5.Дарынды ж?не талантты балалар?а арнал?ан о?у ба?дарламасы оларды? ынтасын ж?не о?у мен дамуда?ы еркіндігін ке?ейтуі керек.

6. Дарынды ж?не талантты балалар?а арнал?ан о?у ба?дарламасы оларды? санасы мен сезімін, б?тен адамдармен, таби?атпен, м?дениетпен ж?не т.б. жа?дайлармен ?арым-?атынас т?сінігіні? дамуына ы?пал етуі ?ажет.

7. Дарынды ж?не талантты балалар?а арнал?ан о?у ба?дарламасы алды??ы ма?ызы бар принциптермен бірге ба?алануы керек. Сонымен бірге балаларды? к?рделі ойлау процесіне, оларды? шы?армашылы??а икемділігіне ж?не орындау шеберлігіне басты назар аударылады.

Дарынды балалармен ж?мыс стратегиясында аны?тал?андай, мектеп-лицейде дарынды балалармен ж?мыс 4 кезе? бойынша ж?ргізіледі, олар:

1. Дайынды? кезе?і
2. Сараптамалы?
3. ?йымдастырыл?ан-?рекеттік;
4. О?ушы ?абілетін ?алыптастыру, тере?дету ж?не дамыту кезе?і.

1-кезе? – дайынды?

Ма?саты:

Мектепте дарынды о?ушылармен ж?мыс ж?йесін ?алыптастыру?а жа?дай жасау.

Міндеттері:

- Нормативті негізді ?йрену.

- Дарынды о?ушылармен ж?мыс жасауды жоспарлау.

- Міндеттерді ?йлестіру

- Ж?мысты іске асыруды? материалды-техникалы?, педагогикалы? шарттарын талдау.

Дарынды ж?не талантты о?ушылар біртекті топ емес, оларды? ?р?айсысы ерекше ?асиетке ие екенін есте ?стау керек. Дегенмен топ жа?дайында дарынды ж?не талантты о?ушылар санатын ?арастыру кезінде оларды? бір?атар орта? сипаттамаларын к?руге болады. Кейбір о?ушылар бір?атар салада осындай ?асиеттеріні? бар екендігін к?рсете біледі, ал д?л осы кезде бас?алары – тек бір ?ана салада к?рсете алады. Дарынды о?ушыларды? к?пшілігінде осындай мінез не??рлым к?рініп т?рады ?рі ?ар?ында болуы м?мкін. Дарынды ж?не талантты о?ушыларды ?р?ашанда мінез-??л?ы бойынша бірден табу м?мкін емес, ?йткені кейде оларды? айры?ша ?абілеттілігі ай?ын болмайды. Кейбір о?ушыларды? дарындылы?ы обьективтік себептерді? ?серінен к?рінбеуі де м?мкін, болмаса оларда ?лі ?з ?абілеттерін к?рсету м?мкіндігі бол?ан жо? шы?ар. Ал ?ал?андары ?рт?рлі себептер бойынша ?лгере алмайтындарды? санатына жатуы немесе ?з дарындылы?ын ?дейі жасырып ж?руі де м?мкін. Енді кейбір дарынды ж?не талантты о?ушылар о?уда ?иынды? к?руі м?мкін, б?л оларды? шынайы ?абілеттеріні? к?рінуіне кедергі болады.

Жас дарынды іздеуде балалар?а ?ана емес, ата-аналар мен педагогтар?а ба?ыттал?ан шаралар кешенін (медико-психологиялы?, педагогикалы?) негізгі жол деп тану?а болады. Балаларды та?дауды? ?рт?рлі ?дістерін ?олдану да ж?не алда?ы уа?ытта оларды? жетістіктерін ?здіксіз ?ада?алау да ма?ызды. Дарынды балаларды шы?аруды? бірінші сатысында баланы? ата-анадан ж?не педагогтан келетін белгілі бір ?рекеттегі жо?ар?ы жетістігі есепке алынады. Сонымен ?атар топты? тестілеу мен ?леуметтік с?ра?-жауап пара?тарыны? н?тижелері де ?олданылуы м?мкін. Б?л балалар ортасын тере?ірек дербес зерттеу ?шін м?мкіндік жасайды.

Екінші сатысында о?ушыларды? дарындылы?ы мен таланттылы?ын аны?тау ?шін сауатты т?рде диагностикалау ж?мысы ж?ргізіледі. Б?л ж?мыс?а т?мендегідей т?л?алар ?атысады.

Б?л кезе?де баланы? шы?армашылы? м?мкіндігі мен психолог маман к?рсеткен психикалы? ерекшеліктерін жекелеп ба?алау сатысы ж?ргізіледі. Бірінші кезе?ні? н?тижесіне байланысты бала ?леуетті м?мкіндіктерді? сол немесе бас?а арты?тау к?рінетін н?с?аларына ?атысты психологиялы? тесттермен тексеріледі. Бала интеллектуалды ортаны? жа?сыра? дамуында ой ?ткірлігімен, білім??марлы?ы ж?не ?иналмай о?итынды?ымен дараланады, т?жірибелі ептілігін к?рсетеді. М?ндай жа?дайда б?рінен б?рын дарынды балаларда?ы когнитивті ж?не с?здік параметрлерді? ма?ынасына ба?ыттал?ан ?діс-т?сілдер ?олданылады (мысалы, Векслер ?дістемесі, Стайфоринені? парасат шкаласы ж?не т.б.)

Дарынды балаларды аны?тау ?шін психолог А.И.Савенков бойынша «Дарындылы? картасы» ?дістемесі ж?ргізіледі. Б?л ?дістеме ар?ылы балаларды? дарындылы? т?рлері аны?талады:

1. Интеллектуалды
2. Академиялы?
3. Шы?армашылы?
4. ?деби
5. ?ртістік
6. Музыкалы?
7. Спортты?
8. К?шбасшылы?
9. К?ркем-бейнелеу
10. Техникалы?

Дарынды балаларды? ерекше ?абілеттіліктері аны?талып, алын?ан ?орытынды?а с?йкес жоспарлы т?рде ж?йелі ж?мыс ж?ргізіледі. Сонды?тан да психолог маманны? ж?мысы тек жалпы зияткерлік даму де?гейін аны?тау ?ана емес, ойлау ?абілетіні? басымдау жа?ын ба?алау болып келеді (Стенфордты? жетістік тесті).

Шы?армашыл ж?не ?ндірісті ойлы балалар т?уелсіздігімен, ?зін-?зі ?стау т?ртібімен, ?зіндік ойлау ?абілетімен, ?ркелкі шешім табуымен, ?нертап?ышты?ымен ерекшеленеді. Оларды? шы?уы б?рінен б?рын балаларды? шы?армашылы??а икемділігі (Торренс тесті) мен жекелеген мінездемесіні? ба?асын ?арастырады (Аизенка, Личко сауалнамасы, Люшер тесті ж?не т.б.).

Психолог дарынды балаларды психологиялы? т?ра?тылы? пен психореттілік да?дыларын са?тай білуге ?йретеді, ?леуметтік ма?ызы бар орта?а (жан?яда, ?атарластар арасында, ?стаздар ортасында) бейімделуін ?алыптастырады; оларды? психо-педагогикалы? дайынды? де?гейін жо?арылататын ба?ытта м??аліммен дербес ж?мыс жасауын ?йымдастырады.

Дарынды ж?не талантты балаларды зерттеу ?дістері:

- сауалнама ?йымдастыру;

- психологиялы? ба?ылау жасау;

- арнайы психологиялы? ?дістемелер ж?ргізу

- балаларды? шы?армашылы? ж?мысыны? н?тижелерін мамандар тарапынан сараптау

- психодиагностикалы? зерттеу ж?ргізу

- психологиялы? тренингтер ?йымдастыру

II кезе? – сараптамалы? кезе?

Ма?саты:

Дарынды ж?не талантты балаларды? ?абілеттерін аны?тау ма?сатында ж?ргізілген ж?мыстар?а сараптама жасау ж?не ж?мыс формаларын ?йымдастыру

Дарынды балалармен ж?мыс жасайтын м??алімдер мен сынып жетекшілер о?ушыларды? ?абілетін дамыту ?шін ж?мысты? ?алыпты аспектілері, м?селелері міндетті т?рде к?рсетілетін, м?селені? ??рылуы бойынша ж?мыс жоспарын жасайды.