Http://iktmuhendis.blogspot.com/p/qalereya_22.html

Do?um tarixi: 4 fevral 1921-ci il 

Do?um yeri: Bak?, Az?rbaycan

Ölk?: AB?

?? yeri: Kaliforniya Berkli Universiteti

Elmi v?zif?si: Professor

Tan?n?r: Qeyri-s?lis m?ntiq n?z?riyy?si

Lüfti Zad? 1921-ci ilin 4 fevral tarixind? Bak?da, R?him ?l?sg?rzad? v? y?hudi ?silli rus u?aq h?kimi olan anas? Fanya Koriman ?l?sg?rzad?nin ail?sind? dünyaya g?lib.

Lütfinin atas? R?him ?l?sg?rzad? C?nubi Az?rbaycan?n ?rd?bil ??h?rind? ziyal? ail?sind? dünyaya göz açm??d?. I Dünya Müharib?si ill?rind? ?rd?bild?n Bak?ya üz tutan R?him burada ticar?tl? m???ul olmaq q?rar?na g?lir. ?randa dostlar? v? qohumlar? vasit?sil? külli-miqdarda kibrit alaraq onu Bak?ya g?tirib burada sat???n? t??kil etm?kl? özün? yax?? güz?ran düz?ldir. ??güzar f?aliyy?ti il? yana?? Az?rbaycan Universitetinin ??rq?ünasl?q fakült?sind? t?hsil al?r v? ?randa çap olunan h?ft?lik q?zetl?rin Bak?dak? müxbiri kimi çal???r. Bak?da g?l?c?k h?yat yolda?? Fanya il? tan?? olan R?him ?l?sg?rzad? valideynl?rinin raz?l??? il? evl?nir.

Lütfi ilk t?hsilin? Bak?dak? 16 sayl? m?kt?bd? ba?lay?r. Lakin 1932-ci ild? Sovet ?ttifaq?n?n ?ran v?t?nda?? olan az?rbaycanl?larla ba?l? q?bul etdiyi q?rara gör?, onlar iki yoldan birini seçm?li idil?r: ya Sovet Az?rbaycan?nda qal?b buran?n v?t?nda?l???n q?bul etm?li, ya da ölk?ni d?rhal t?rk edib getm?li idil?r. ?l?sg?rzad?l?r ail?si ?rana geri qay?tmaq q?rar?na g?lirl?r.

Bir çoxlar?, xüsusil? d? yax?n qohumlar? bu add?m?n g?l?c?kd? Lütfi Zad? fenomeninin formala?mas?nda böyük rolu oldu?unu qeyd edirl?r.

Çünki, o ill?rd? SSR?-d? kibernetika, informatika, genetika kimi elml?r? qar?? m?nfi münasib?t var idi v? ç?tin ki, bel? mühitd? Lütfi Zad? öz elmi il? ir?li ged? bil?rdi.

Bel?c?, o 10 ya??nda ik?n ail?si il? birlikd? Bak?n? t?rk ed?r?k Tehrana köçür.

 Balaca Lütfi o vaxt rusdilli m?kt?bin üçüncü sinfini bitirmi?di. Tehrana köçdükd?n sonra t?hsilini amerikal?lar?n Albors missioner m?kt?bind? davam etdirir. Bu m?kt?bd? o ilk d?f? olaraq Amerika elmi v? m?d?niyy?ti haqq?nda m?lumat ?ld? edir. Orada elmin inki?af? üçün yarad?lm?? ??rait onu h?l? m?kt?b ill?rind?n Amerikaya ç?kir. Orta t?hsilini tamamlad?qdan sonra o, Tehran Universitetinin Elektrik müh?ndisliyi fakült?sin? daxil olur. Böyük alimin Amerika h?yat? is? 1944-cü ild?n ba?lay?r. Tehran Universitetini böyük u?urla ba?a vurduqdan sonra Amerika Birl??mi? ?tatlar?na g?lir v? t?hsilini Massaçusets Texnologiya ?nstitutunda davam

etdirir.

L.Zad? 1944-cü ild?n 1959-cu il? q?d?r Massaçusets Texnologiya ?nstitutunda (AB?) v? Kolumbiya Universitetl?rind? magistr, doktorluq elmi d?r?c?l?rini alm??d?r.

1947-ci ild? valideynl?rini d? öz yan?na g?tir?n alim art?q bu vaxt Kolumbiya Universitetind? çal???rd?. O, 1948-ci ild? bu universitetd? elektron müh?ndisliyi üzr? magistr, 1957-ci ild? is? professor d?r?c?si al?r.

H?min vaxt Lütfi Zad? m??hur alim, kibernetikan?n atas? hesab olunan Norbert Vinerin tövsiy?si il? Kaliforniyaya, bu ?tatdak? Berkli Universitetin? g?lir. . Burada ilk vaxtlar bir q?d?r ç?tinlikl?r ç?k?n alim sonralar ??rait? uy?unla??r v? bu gün? q?d?r d? Berkli Universitetinin professoru olaraq qal?r.

1959-cu ild?n Berkli Universitetind? professor, 1963-cü ild?n is? "Elektrik müh?ndisliyi v? kompüter elml?ri" kafedras?na r?hb?rlik etmi?dir. Hal-haz?rda prof. L.Zad? h?min universitetd? ömürlük professor v? Soft Computing ?nstitutunun direktoru kimi f?aliyy?t göst?rir.     

AB?-?n Berkli ??h?rind? ?nformasiya Texnologiyas? üzr? Zad? ?nstitutu yarad?lm??d?r (ZIFIT ?nstitutu).

Bu gün dünya elmin? Lütfi Zad?nin 6 mühüm n?z?riyy?si m?lumdur. Haz?rda onlar elm v?

istehsalatda geni? ??kild? t?tbiq olunur. Ona dünya ?öhr?ti qazand?ran, onun dünya elmind? inqilab hesab olunan

qeyri-s?lis m?ntiq n?z?riyy?sidir. Bu n?z?riyy? riyaziyyat?n ?sas? olan ikili çoxluq anlay???na yeni ifad? vermi?dir: qeyri-s?lis çoxluq. 

Elmd? qeyri-s?lis ölçünün daxil edilm?si t?bi?td? v? c?miyy?td? ged?n prosesl?rin qeyri-mü?yy?nliyini daha adekvat n?z?r? alma?a imkan yarad?r.

Apar?c? dünya ?irk?tl?ri t?r?find?n t?tbiq olunan bu n?z?riyy? 1965-ci ild? i?l?nib haz?rlanm??d?r. N?z?riyy? uzun müdd?t Amerika elmi ictimaiyy?ti t?r?find?n q?bul edilm?s? d?, öt?n ?srin 80-ci ill?rind? yapon aliml?rinin diqq?tini c?lb etmi? v? yaponlar bu unikal n?z?riyy?d?n yararlanmaq q?rar?na g?lmi?l?r.

 Lütfi Zad? n?z?riyy?sinin t?tbiqi gündo?an ölk?y? milyardlar qazand?rm??d?r. Bu gün Yaponiyan?n "Mitsubishi", "Toshiba", "Sony", "Canon", "Sanyo", "Nissan", "Honda" v? dig?r nüfuzlu ?irk?tl?ri qeyri-s?lis m?ntiq n?z?riyy?sin? ?saslanan foto ve videokameralar, paltaryuyan ma??nlar, vakuum kimy?vi t?mizl?yicil?ri istehsal?nda, avtomobill?rin, qatarlar?n, s?naye prosesl?rinin idar? olunmas?nda geni? istifad? edirl?r. Lütfi Zad? 1989-cu ild? qeyri-s?lis m?ntiq n?z?riyy?sinin s?nayed?ki u?urlar?na gör? Yaponiyan?n elm adamlar?na verdiyi ?n yüks?k mükafat -"Honda" mükafat? il? t?ltif olunub.

 Amerikal?lar da bu n?z?riyy?nin qiym?tini anlama?a, ondan yararlanma?a ba?lay?rlar. Bu gün bu n?z?riyy? Amerikan?n "General Motors", "General Electric", "Motorola", "Dupont", "Kodak" v? ba?qa ?irk?tl?ri t?r?find?n istehsalatda geni? t?tbiq olunur.

 Haz?rda bu n?z?riyy?d?n iqtisadiyyatda, psixologiyada, linqvistikada, siyas?td?, f?ls?f?d?, sosiologiyada, dini m?s?l?l?rd?, münaqi?? probleml?rind? d? istifad? olunur.

Qeyri-s?lis m?ntiq n?z?riyy?sind?n ?lav? Lütfi Zad? 5 fundamental elmi n?z?riyy?t?klif etmi?dir: "T??ssüratlar n?z?riyy?si", "Sisteml?r n?z?riyy?si", "Sözl? i?l?y?n kompüter n?z?riyy?si", "Optimal süzg?cl?r n?z?riyy?si", "Soft kompyutinq" kimidünya elminin inki?af?nda, onun yeni ?saslar üz?rind? qurulmas?nda mühüm rol oynam?? elmi k??fl?rin mü?llifidir.

Lütfi Zad?nin elmd? Z-çevirm? kimi tan?nan i?i diskret v? r?q?mli idar?etm?, informasiya v? kommunikasiya sist?rinin yarad?lmas?n?n ?sas?n? qoymu? elmi n?z?riyy?dir. Onun m??hur v?ziyy?tl?r f?zas?, dinamik sisteml?rin idar? olunma v? mü?ahid? olunma n?z?riyy?l?ri müasir idar?etm? elminin ?sas?n? t??kil edir. AB?-?n Milli Kosmik T?dqiqatlar M?rk?zi (NASA) bu n?z?riyy?l?r ?sas?nda idar?etm? sisteml?rini t?dqiq edir, layih?l?ndirir v? t?tbiq edir.

Lütfi Zad?nin qeyri-s?lis m?ntiqini obrazl? ??kild? bel? izah etm?k olar:

"Aristotel m?ntiqi" il? mühakim? yürüd?n beyin dünyan? yaln?z a? v? ya qara r?ngd? qavray?r, "Zad? m?ntiqi" is? dünyan? bütün çalarlar? il? qavrama?a imkan verir. Çünki, "Aristotel m?ntiqi" ikili (binar) m?ntiqdir, "Zad? m?ntiqi" çoxm?nal?(k?silm?z qiym?tli) m?ntiqdir.

 Aristotel? gör?, bir müdd?a ya do?ru, ya da yalan ola bil?r. Lütfi Zad?y? gör?, h?r bir müdd?an?n do?ruluq d?r?c?si do?ru v? ya yalan aras?nda (v? ya s?f?rla bir aras?nda) k?silm?z qiym?tl?r al?r.

 "Zad? m?ntiqi"nd? real h?yat? daha dürüst inikas etm?k qabiliyy?ti var, bu m?ntiqd? tolerantl?q daha çoxdur.

Düz 20 il Amerika elmi ictimaiyy?ti t?r?find?n q?bul edilm?y?n qeyri-s?lis m?ntiq n?z?riyy?si, n?hay?t, 1980-ci ill?rd? yapon aliml?ri t?r?find?n böyük maraqla qar??lanm??d?r. Bel?likl?, bu n?z?riyy? riyaziyyat?n, kibernetikan?n, informatika v? hesablama texnologiyas?n?n inki?af? tarixind? yeni bir dövr açm??d?r.

Bu n?z?riyy? bütün dünyada elm?, texnika v? texnologiyaya geni? nüfuz etmi?dir. Paltaryuyan ma??nlardan tutmu?, avtomat sürücüy? kimi yüzl?rl?, minl?rl? sistemd?, qur?uda öz t?tbiqini tapm??d?r. Getdikc? h?min n?z?riyy?nin ?m?li gücü onun müc?rr?d mahiyy?tini üst?l?mi?dir.

Alimin Soft Computing n?z?riyy?si qeyri-s?lis m?ntiq, süni neyron ??b?k?l?ri, genetik alqoritml?r, xaos n?z?riyy?si v? ehtimal n?tic?ç?xarma paradiqmil?rinin intellektual kombinasiyalar?n? özünd? ?ks etdir?r?k yeni texnologiyalar?n ?sas?n?

t??kil edir. L.Zad?nin sözl? i?l?y?n kompüterl?r n?z?riyy?si ?sas?nda i?l?y?n kompüterl?rd? informasiyan?n qranulyasiyas? kimi sözl?r, cüml?l?r istifad? olunur. Bu tip kompüterl?r t?xmini m?ntiqi n?tic? ç?xarma qabiliyy?tin? malik olan v? t??ssürat ?sas?nda informasiyan? i?l?y? bil?n insan beynin? ?n adekvat texniki modeldir. Onun t??ssürat n?z?riyy?si d?qiq ölçm? aparmadan ?traf al?m haqq?nda tez v? dol?un informasiya almaq üsullar?n? verir.

 Bu n?z?riyy?nin m?qs?di insanda mövcuda ox?ar sün'i t??ssürat sistemini yaratma??n prinsip v? üsullar?n? verm?kdir.

Qeyri-s?lis m?ntiq, idar?etm? v? Soft Computing sah?sind? 54 beyn?lxalq jurnal?nelmi redaktoru v? ya redaksiya hey?tinin üzvü olan L.Zad? dünyada ?s?rl?rin? ?n çox istinad edil?n alim say?l?r. T?kc? 1990-2000-ci ill?rd? onun ?s?rl?rin? 36000-d?n çox istinad edilmi?dir.

L.Zad? bir çox xarici ölk? akademiyalar?n?n üzvüdür.

O, çoxlu sayda möt?b?r c?miyy?tl?rin v? fondlar?n mükafatlar?na layiq görülmü?, medallarla t?ltif edilmi?dir. Onlarla xarici dövl?t v? ictimai t??kilatlar?n f?xri doktorudur.

Lütfi Zad? AMEA-n?n f?xri üzvü seçilmi?dir.

Prof . Dr Lütfü ?l?sg?rzad? sistem n?z?riyy?l?ri üz?rind? i?l?rini ColombiaUniversitetind? ba?lam??d?r. Uzun v? diqq?tli i?l?r n?tic?sind? Prof. Dr. Zad? bir çox universitet t?r?find?n f?xri pe?? d?r?c?y? layiq görülmü?dür:

? MIT Universiteti Elektrik Müh?ndisliyi Hiss?sinin t?limatç?s? d?r?c?si (1968);

? Kaliforniyada Olan IBM ?irk?tinin ara?d?rma laboraturalar?n?n elm adam? (1968-1973-1977);

? Kaliforniyada olan Stanford Universitetinin elm adam? d?r?c?si (1987-1988);

? Amerikan?n FELLOW ?nstitutunun yüks?k d?r?c?li üzvü;

?GUGENHEIM M?rk?zinin yüks?k d?r?c?li üzvü;

? Amerikan?n Müh?ndisl?r Akademiyas?n?n yüks?k d?r?c?li üzvü;

? CYBERNETICS Dünya Qurultay?n?n yüks?k d?r?c?li üzvü;

? Avstriya CYBERNETICS Ara?d?rma M?rk?zinin f?xri üzvü;

? Rus Elm Akademiyas? üzvü;

? Yaponiyan?n HUNDAS(N)I fabrikind?n elm adam? mükafat? v? ba?qa ölk?l?rd?n veril?n 14 elm mükafat?.

F?xri  Doktor  d?r?c?l?ri:

? Tolz Universiteti (Fransa)

? New York Dövl?t Universiteti, Binghamton (AB?)

? Dortmond Universiteti (Almaniya)

? Oviedo Universiteti (?spaniya)

? Granada Universiteti (?spaniya)

? Leakhead Universiteti (Kanada)

? Bak? Dövl?t Universiteti (Az?rbaycan)

? Louisville Universiteti (AB?)

? Gliwice Universiteti (Pol?a)

? Ostrava Universiteti (Çex)

? Toronto Universiteti (Kanada)

? M?rk?z Floruda Universiteti (AB?)

? Hamburg Universiteti (Almaniya)

? Paris Universiteti (Fransa)

Lütfizad?nin elm sah?sind? xidm?tl?ri v? qazand??? fövq?lad? nailiyy?tl?ri dünyan?n müxt?lif elm m?rk?zl?ri , korporasiyalar? v? beyn?lxalq t??kilatlar? t?r?find?n yüks?k qiym?tl?ndirilmi?dir.

Onun ald??? mükafatlar?n v? layiq görüldüyü medallar?n tam siyah?s?n? verm?k üçün s?hif?l?r laz?m g?l?rdi.Birc? onu dem?k lazimdiki bu böyük mükafatlar, yüks?k adlar ona ?sas?n informatika v? informasiya sisteml?rinin inki?af?nda görk?mli nailiyy?tl?rin?  gör? , qeyri-s?lis riyaziyyat sah?sind?ki misilsiz k??fl?rin? gör? verlmi?dir.

Bak?da dünyaya göz aç?b boya-ba?a çatm?? Lütfi Zad?nin ad? il? Az?rbaycan v? az?rbaycanl?larda f?xr edirl?r.

Allahdan böyük alimimiz? uzun ömür can sa?l???,i?ind? v? ke?fl?rind?  uqurlar arzulay?r?q.