?аза? хал?ыны? ?шекей б?йымдары.

?ол?нер –?асырлар бойы дамып, ?алыптасып келе жат?ан ?астерлі ?нер, атадан бала?а м?ра ретінде бізге жеткен д?ст?рлі де халы? шы?армашылы?ыны? сар?ылмас ?айнар к?зі. ?андай халы?ты? ?ол?нері болса да оны? тарихымен, ?о?амды? ??рылысы, ?дет-??рпы, ж?н-жорал?ысы, салт-санасымен астасып ?атар ?ркендейді.

?ол?нер адам баласыны? к?ркемдікке, н?зіктікке, с?лулы??а деген ?мтылысын, сол ба?ытта таби?атты ?зінше та?балап бедерлеуін, с?лулы?ты іздеуге деген ??штарлы?ын танытады.

Сан ?илы кезе?дерден ?тсе де, к?ркемдік бейнелерді? ?зіндік ерекшеліктерін б?лжытпай са?тай отырып, ?рпа?тан-?рпа??а мирас ретінде жал?асын тауып келе жат?ан ?ол?нерімізді? ішіндегі киелі ?рі к?рделілеріні? бірі – зергерлік ?нер. Зергер- с?ндік б?йымдарды зерлеп, айшы?тап жасаушы шебер, ?ста. Зергерлік – ?шекейлі б?йым жасау ?нері. ?сіресе, зергерлік б?йымдарды? ішінде ?аза?ты? ?ыз-келіншек, ?йелдерді? та?атын ?шекей б?йымдарды? орны ерекше.

«?шекейі жо? ?йел жапыра?ы жо? а?ашпен те?» демекші ертедегі ?ыз, келіншектер, апа ?желеріміз ?лтты? на?ышта?ы ?шекей б?йымдарын шашбауларын сылдырлатып, ?олдарына ж?зік са?иналарын та?ып ж?рген, ?азірде ?ыз келіншектерді? барлы?ы дерлік мойын ?одарына ?шекейлерін к?нделікті ?мірде та?ып ж?реді. Біра? бір ?ттеген-ай дейтін жеріміз ?зімізді? ?лтты? на?ышта?ы ?шекейлерімізді емес Еуропа стилиндегі б?йымдарды к?нделікті ?мірде ?олданады. Мені? б?л та?ырыпты та?да?ан ма?сатым ?лтты? на?ышта?ы ?шекей б?йымдарымызды? тек с?ндік ретінде ?ана емес емдік ?асиеттері ж?нінде де ма?л?мат беру. Мені? ойымша біз ?з ?лтты? киімізді, с?ндік ?олданбалы ?нерімізлі, ?шекей б?йымдарымызды к?нделікті ?мірде ?олданып ж?рсек, бас?а ?лт ?кілдері де ?ызы?ып, одан ?рі ?аза?ты? ?шекей б?йымдарыны? таралуына, ?мыт болмауына о? ?серін тигізер еді.

Енді ?шекей б?йымдарымызды саралап оларды? емдік ?асиеттерін адам?а тигізетін пайдасын жазсам.

Зергерлер к?біне ба?алы металлды? ішіндегі е? ?олайлысы к?місті пайдалан?ан. ?йткені к?місті? жалтыра?ан т?сін, ?р т?рлі техникалы? т?сілдерге икемділігін, ж?мса?ты?ын ж?не тазалы?ын жо?ары ба?ала?ан. Сонымен ?атар к?місті? адам баласына тигізетін пайдасы к?п екен. Адам бойында?ы ауыруларды к?міс тартады дейді, сол кезде ол ?арайып кетеді екен.

?аза? зергерлері негізінен ?йелдерді? с?ндік ?шекей заттарын сыр?а, білезік, ж?зік, са?ина, шолпы, ал?а, ?атырма, шашбау т.б. ?сем жасай білген. ?аза?ты? ?ыз-келіншектерін ажарландыра т?су ?шін, олар?а арнап алуан т?рлі ?шекейлі б?йымдар жаса?ан. Оларды? ішіндегі е? к?рнекті де ?ымбаттысы – саукеле.

?аза? ?йелдеріні? е? к?п т?тынатын б?йымы – білезік. Ол к?бінесе ж?мыр, т?рт ?ырлы ж?не ширатпалы болып келеді. Та?ы да ?сем б?йымдарды? бірі ж?зік. Оны? ?сті?гі бетіне ?р т?рлі тастардан не ??ді ?йнектерден ою-?рнек ж?ргізіледі. Ж?зікке к?бінесе к?містен к?з, балда?, ??с т?мсы? ж?зік деп аталады.

?аза? ?йелдеріне арнал?ан к?ркемдік б?йымны? та?ы бір т?рі – сыр?а. Сыр?аны к?бінесе бойжеткен ?ыздар ??ла??а та?ады. Сонды?тан сыр?алар ?сем де же?іл жасалады. Сыр?аны? ай, айшы?ты, т?мар ?озалы, салпынша?ты, тас алтын, к?місті ?о?ыраулы, к?мбезді т.б. т?рлері бол?ан. ?аза?та ертеректе ?ыз баланы ?ыр?ынан шы?ара салып, ??ла?ыны? сыр?алы?ын тары д?німен ??алап, етін ?лтіріп, от?а ?арыл?ан инемен тесіп, о?ан жібек жіп ?ткізіп, т?йы?тап байлап ?оятын. ??ла?ты? тесігі бітеліп ?алмау ?шін кейінірек кішігірім к?міс сыр?а та?атын. Ол «жас н?рестеге тіл- к?з тимесін» деген тілектен туындаса керек. Б?рын ер баласы т?рмай ж?рген немесе баланы ?те кеш к?рген ата-аналар ырым етіп ?артай?анда к?рген осы ?лымыз т?рсын, тіл-к?зден, ?р т?рлі жаман к?штерден аман болсын деген ма?сатпен оны ?л емес ?ыз, деп ??ла?ына сыр?а та?ып ?оятын бол?ан. Баланы? буыны бекіп ер жете баста?анда ?ана оны ??ла?ынан шешіп ал?ан. Ал ?азір б?л ??рып ?кінішке орай ?мыт бол?ан.

?аза? ?йелдеріні? е? же?іл б?йымдарыны? бірі – бой т?мар. Оны ертеде ?йелдер ?ана емес, еркектер де та?атын бол?ан. Т?мар іші ?уыс, ?демі был?арыдан тігіліп, ою-?рнектеліп к?міс шынжырмен мойын?а асып алады. Адамды п?ле жаладан, тіл-к?зден са?тау ?шін оны? ?уысына ?асиетті д??аны ?а?аз?а ты?ып ?ояды.

?аза?ты? бойжеткендері шолпы та??ан. Шолпыны? ыз?ан не не кестелі бау?а та?ып, шашпен бірге та?ып ?ой?ан. Ол ?рілген б?рымны? ?шын бекіту ?шін та?ылатын алтын, к?міс тиындар, кейде маржан та?ыл?ан, ызыл?ан бауы бар с?ндік б?йым. Бойжеткен ?ыз баланы? ж?рісін, ?имылын ж?ндеу ?шін ?о?ыраулы шолпыны ?олдан?ан. Б?л да т?рбиелеуді? бір ?дісі деп ???ан д?рыс. Ал екіншіден, ауыр шолпы та??анда бас ауырмайды. Сонда шолпыны? емдік ?асиетіні? бар екенін бай?аймыз. Ерте заманда «шашбау шаш арасында?ы жын-шайтандарды ?ашырады» деп сенген.

?аза? келіншектеріні? е? ?демі, е? к?п ?олдан?ан ?шекей заты- т?йреуіш. Т?йреуішті к?бінесе к?з тимесін деген ниетпен жа?а ту?ан с?билерді? киімдеріне та?ып ?оятын бол?ан.

Ал?а – ?йел адамдар мойнына, омырауына та?атын ?шекейлі, с?нді б?йым. Мойын?а та?атын ??ір ?шекейлері тобына ал?адан бас?а монша?, т?мар сиа?ты б?йымдар жатады. Б?л ?шекейлерді емдік т?жірбиеде де пайдаланыл?ан. Егер баланы? ??ла?ынан б?ла? а?ып ауырса, анасы оны б?ла??а ?келіп, ?ш рет ауыр?ан жерін сумен жуып, су?а міндетті т?рде монша?ты таста?ан. Содан кейін «Б?ла?ы?ды алып, ??ла?ымды бер!» деген ?асиетті с?здерді ?ш рет айт?ан. Б?л жа?дайда монша? баланы ауыруынан айы?тыру ?шін ?тема?ы ж?не б?ла?ты? тазартушылы? магиялы? к?шімен байланыстырушы ретінде ?олданылады. Сонымен ?атар эпилепсия ауыруына да ?олданыл?ан. Монша?тарды? «к?з монша?», «?ара??ылы? монша?», «чашми» т.б. ?шекейлерді та??ан балалар, ересек адамдар тіл-к?зден, б?ле-жаладан, ауру –сыр?аудан аман болады деген т?сінік ел арасында ?азір де кездеседі.

Айта берсек ?аза?ты? ?шекей б?йымдары ?те к?п. ?орыта айт?анда, ?аза?ты? халы? ?неріні? жете дамы?ан т?рлеріні? бірі ?аза?ты? ?шекей б?йымдары ар?ылы халы? педагогикасыны? зергерлік ?нері жайлы насихаттау ж?не оны дамыту ?лтты? м?дениетімізді? тарихында ?згеше орын алады.