"Минем эшч?нлегем"

                                                                           ...Халыкны? и? зур байлыгы,  и?

                                                                          кадерле  рухи х?зин?се,                                                                                                                    

                                                                                                  ?ичшиксез,

  аны? теле. Халык ?зене? телен,

                                                                  оста бакчачы кебек, яман ?илл?рд?н,             

                                                                   р?химсез салкыннар куырудан саклап,                    

                                                            ме? еллар буена ?стереп килг?н,                                                                                                                                                                                                                                  

                                                                        ?злексез  баетып, матурлап, и?                                       

                                                                        тир?н фикерл?рен, и? нечк? хисл?рен д? а?латып бирер д?р???г? ?иткерг?н.

Гом?р Б?широв.

            М?кт?п ?зг?решл?р чоры кичер?. Ул ?зг?решл?р укытучыга караганда укучыга к?бр?к т?эсир ит?л?р.  Заманча  шартлар укучыны? белемен  ген? к?рс?тер ?чен  т?гел, оешканлыгын, ?з фикеренд? кала ,  чит кеше фикерен ты?лый, а?лый  , эчт?лекле с?йл?ш?л?р оештыра алуын, ??г?м?г? кер? бел?ен, алган белемн?рен  х?зер ??м кил?ч?кт? д? камил куллана белерг? ярд?м ит?рг? тиешл?р.

             Шул максаттан чыгып, “Татар теле ??м ?д?бияты д?ресл?ренд?  укучыларда коммуникатив-с?йл?м к?некм?л?рен ??м осталыкларын ?стер?, камилл?штер?” диг?н методик тема  алдым.  Д?ресл?рд? т?п юн?лешем- укучыларда м?ст?кыйль  р?вешт? фикер й?ртерг? ??м н?ти?? ясарга ?йр?т?. Бу эшл?рне т?б?н сыйныфларда ук башларга кир?к диг?н фикерд? торам. Моны? ?чен кечер?к сыйныфларда ук ?д?би темаларны ?йр?нг?нд?, укучыларга м?ст?кыйль эшл?р, сораулар т?къдим  ит?м; аларны? кайберл?ре аерым бер с?зг? а?латма бир?д?н гыйбар?т булса, кайберл?ре сочинение характерында була. Балаларны? и?ади эшч?нлеген ?стер? т?рле типтагы текстлар т?зелеше, аларны? ?зенч?лекл?ре, функциональ  м?мкинлекл?ре  бел?н таныштыру беренче сыйныфта ты?лап а?лауга, с?йл?рг? ?йр?т?г? корылса, икенче- д?ртенче сыйныфларда с?йл?м ??м уку к?некм?л?рен ?стер?не, ?с?р т?зелешен билгел??не, эчт?лекне а?лауны гына т?гел, язарга ?йр?т?не д? к?з алдында тота.  ?лк?н сыйныфларда  б?йл?нелешле с?йл?м ??м язу телен ?стер? буенча эш д?вам иттерел?. ?з фикере?не логик эзлеклелект? ?йт? бел? табибка, укытучыга кир?к булган кебек, игенчег?, эшчег? ??м тег?чег? д? бер ?к д?р???д? кир?к булуы б?х?ссез.  Х?зерге кешене? рухи д?ньясы, фикерли бел?е беренче планга чыга бара. Шу?а к?р? ?з фикере?не эзлекле, д?лилл?п ??м сур?тл?п ?йт? бел?, фикере?не д?лилл?п б?х?ст? катнаша алу- кир?кле сыйфат.  Тел ??м ?д?биятны тыгыз б?йл?нешт? ?йр?нг?нд?, укучыларны? и?ади эшли алуларына , д?рес язуларына ирешерг? м?мкин. Укучыларга с?зл?рне? м?гън?л?рен м?ст?кыйль ачарга т?къдим ит?г? юн?лтелг?н с?злек эше ошый. М?с?л?н,”ш?фкатьлелек” ??м “ш?фкатьсезлек” с?зл?рен ничек а?лыйсы?? “Сагыну ” н?рс? ул? “Дус” ??м “дошман” с?зл?рен? а?латма бтрегез. “М?х?бб?т” ??м “м??аб?т ”с?зл?ренд? уртаклык бармы?  С?зл?рг? синонимнары ??м антонимнары аркылы а?латма бир? д? укучыларны? яраткан алымы.Текстан фразеологизм ??м к?черелм? м?гън?д?ге с?зл?рне табып, аларны? м?гън?л?рен ачарга тырышу да туган телг? кызыксыну уята.

           Д?рес язу нигезл?ре башлангыч сыйныфларда салына. Д?рес язуны ?зл?штер? ишет?г?(фонетик принципка буйсынган орфограммаларны ?зл?штер?), к?р?г?(?йтелеше ??м язылышы т??г?л килм?г?н с?зл?рне? язылышын ?зл?штерг?нд?), х?р?к?т х?терен?(к?п м?рт?б?  д?рес язылган с?зл?р искиткеч нык х?терд? кала ) ??м морфологик  а?га(с?з составын, грамматик ??м орфографик кагыйд?л?рне бел?) нигезл?н?. Югарырак сыйныфларда  алгы планга грамматик ??м орфографик кагыйд?л?р д?  ?йр?т? ?ст?л?.  Шу?а к?р?  мин шушы кагыйд?л?рд?н чыгып  эш ит?м.

          Д?ресл?ремне укытуны? традицион булмаган я?а формаларын  ??м  алымнарын кулланып та ?тк?р?м. Бу юн?лешт? укучыларны? белем ??м к?некм?л?рен тикшер?д? объектив ??м у?айлы ысулларыны? берсе булган тестларны ки? файдаланам. ?леге алымны? максаты- берд?м д??л?т имтиханнарына ?зерл??, тестлар бел?н эшл?? к?некм?л?рен булдыру.  Тестлар бел?н берр?тт?н, контроль  эш ?тк?р? максатында, грамматик биремн?р д? кулланам. Аларны татар ?д?бияты ?с?рл?ренн?н, вакытлы матбугаттан, фольклор ?с?рл?ренн?н, м?кальл?рд?н, халык ?ырларыннан ??м шулай ук с?йл?м  теленн?н алынганнарын сайлап алам.

     Д?ресл?ремне тагын да кызыклы, мавыктыргыч итеп ?тк?р? ?чен , чамасын белеп кен? интерактив такта, т?рле мультимедиа ресурсларда бирелг?н м?гъл?матлардан файдаланам. К?газьд? яис? гади тактада а?латып булмый торган катлаулы абстракт материалны  а?латканда бу алым ярд?мг? кил?. Бу очрак укучыларга бик ошый, ч?нки ??г?м? корганда, барлыкка килг?н идеял?рне тактаны? электрон х?терен? т?рк?п барырга ??м кил?ч?кт? шул фикерл?рне д? ист? тотарга  м?мкин. Мондый инновацион методлар кулланып, укучыларны?  белем д?р???сен  д?  тиз ген? тикшереп була, ?зб?я куела торган очракларны да укучылар яратып кабул ит?л?р, ? бу а?лый алмый калган урыннарны тиз арада  ачыкларга ярд?м ит?.

       ?д?би ?с?рне ?йр?н? барышында чагыштыруны эчен? алган биремн?р укучыда кызыксынуны арттыра т?ш?л?р. Бу эшл?р т?рле ?с?р геройларын ?зара чагыштырып сыйфатлау яки б?ял??г? нигезл?н?. М?с?л?н, унынчы сыйныфта Гаяз Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд?ге Ш?мси бел?н Фатих ?мирханны? “Х?ят” повестендагы Х?ят образларын чагыштыру укучыларга ?с?рл?рне? уртак темаларын ачарга  ярд?м ит?. Кечер?к сыйныфтагыларга ис? ?д?би геройлар урынына укучыны? ?зен куеп карарга т?къдим ителг?н биремн?р ошый. Монда аларны? хыял- фантазиял?рен? зур урын бирел?. Шундый биремн?рне Фатих К?римне? “?лем уены”, Галим?ан Ибра?имовны? “Алмачуар”, Мостай К?римне? “Озын-озак балачак” ?с?рл?рен ?йр?нг?нд? бирг?нем бар.. Укучылар  ?д?би ?с?рд? табигать к?ренешл?рен сур?тл?г?н урыннарны табып алалар ??м ?з фикерл?рен белдер?л?р. Монда пейзажны? психологик анализны? бер элементы булуын, ? ?д?би ?с?рне? кеше психологиясен ачуга корылган ик?нлеген  а?латам.

         Ата- бабаларыбыздан к?чк?н кыймм?тле мирас- рухи байлыкларны оныкларга, кил?ч?к буыннарга да т?кми-ч?чми тапшыру бурычы- безг? й?кл?нг?н м?катд?с вазифа. “Милл?тем ис?н, рухы сау булсын ?чен мин б?ген,  х?зер ни эшли алам?”- диг?н сорау ??ркемне борчый торган заманда яшибез. Милл?тт?шл?рг? хас матур м?н?с?б?тл?рне?, гореф-гад?тл?рне?, йолаларны? халкыбызга т?эсир итсен  ?чен  д?рест?н тыш эшл?р д? д?рес итеп оештырылырга тиеш. Б?генге заманда . балалар китап  укудан с?релде. Ата-аналар катнашында ?тк?релг?н “?ти, ?ни,мин- китап с?юче гаил?”, китап укучылар конференциясе, я?а чыккан китап презентациясе кебек чаралар укучыларда китапка м?х?бб?т т?рбиялил?р.

        Табигатьк?, предприятиел?рг?, музейларга экскурсиял?р укучыларга ?йбер ??м к?ренешл?рне? татарча исемн?рен ачыкларга ярд?м ит?, ч?нки экскурсия вакытында бала аларны ?з к?зл?ре бел?н к?р? ??м яхшылап х?теренд? калдыра.Экскурсия барышында укучыларны? с?з байлыгы  гына тулыланып калмый, с?йл?м объектлары бел?н турыдан- туры очрашканга к?р?, с?йл?м к?некм?л?ре д? ?с? ??м тир?н?я.

        Стена газетасы чыгару , т?рбияви йогынты ясаудан тыш,укучыларны? телне ?йр?н?д?ге у?ышларын яктыртып, уку-укыту процессын оештыруга  гам?ли ярд?м к?рс?т?, телг? м?х?бб?т т?рбияли.

       Фольклор- авыз и?аты, халыкны? рухи байлыгы  да, тормыш ф?лс?ф?се д?, ышану- инанулары да ул. Туган тел байлыгы фольклорда сакланган. Халыкта ки? таралган мифологик хик?ятл?р, б?етл?р,  риваятьл?р, им-том ит? ысуллары бел?н б?йле ышанулар  борынгы тамырларыбызны барларга ярд?м ит?.  Д?ресл?рд? халык авыз и?атын куллану- с?йл?м байлыгын ?стер?не? бер алымы.

        Укучыны ?авап бирерг? ?йр?т? махсус игътибар, вакыт сораса да, кулай алым. Бу юн?лешт? ?йр?нг?н ?с?рг? гади план т?зи бару, пландагы сорауларга т?г?л ?аваплар бирерг? ?йр?т?- б?йл?нелешле с?йл?м ?стер?не? бер т?ре. Р?тт?н язылган текстта абзацларга б?л? ??м т?п фикерне табу алымы да фикере?не башкаларга ?иткерерг? хезм?т ит?, ?с?рне тир?нр?к а?лауны ?и?ел?йт?.  Телне бел?, аны? бел?н д?рес эш ит?- с?з байлыгына ия булу, кагыйд?л?рне д?рес куллана бел? диг?н с?з.  Кеше тел ярд?менд? фикерен ?темле, т?г?л, мавыктыргыч, т?эсирле итеп белдер? ала, к?п т?рле ф?нн?р ?зл?штер? , гыйлем туплый. Тел-белемне? ачкычы, акылны? баскычы, ди халкыбыз. Дим?к, тел кешене? гыйлем д?р???сен, интеллектын гына билгел?п калмый, акыл д?р???сен ??м фикерл?? с?л?тен д? к?рс?т?. Укучыны? с?йл?ме т?г?л, ачык, а?лаешлы булсын ?чен с?йл?мне? т?рле вариантларын кулланам: текстны ?зг?ртмич? с?йл??, планда к?рс?телг?нч? с?йл??, и? ошаган, и? м??им ?лешне аерып алып яки ?с?рд?н ?зекл?р кушып , с?йл??чене? затын ?зг?ртеп с?йл??, кыскартып с?йл?? ??м башкалар. ??р д?рес укучыны? с?злек байлыгын арттыруга корылса гына д?рес с?йл?? ??м д?рес язуга ирешерг? м?мкин.

        Х?зерге заман балалары ун-унбиш ел элек укыган балалардан нык аерыла. Б?генге укучы к?п информацион  чыганакларга таяна ала. Дим?к,  м?кт?п д?реслекл?ре  беренче урында торган заман ?тте. Укучы турыдан-туры интернет челт?ре аша м?гъл?матлар туплый, аралаша, к?п т?рле матбугат чараларына таяна, а?а ?зебезне? илд?ге, чит илл?рд?ге традициял?р т?эсир итмич? калмыйлар.  Еллар буе, гасырлар буе тупланган х?зин?л?рне? д? кир?ге калмаган заманда балаларда ватанп?рв?рлек, хезм?тк?, кешег? м?х?бб?т, патриотизм т?рбиял??- татар теле ??м ?д?бияты укытучысы ?чен и? м??им бурыч булып тора. Ватанга м?х?бб?т хисе т?рбиял??- х?зерге вакытта ?и?ел эш т?гел. Бу эш,  и? элек,  ?зе?не? ?е??, ягы?а, авылдаш, якташ кешел?ре??  м?х?бб?т т?рбиял??д?н башлана. Минем д?ресл?ремд? мо?а зур ???мият бирел?. Ф?нни-эзл?н? эшл?ре д? укучыларда зур кызыксыну уята.      Башкарылган эшл?р акдемик грамматикада бирелг?н яки бер?р галим хезм?тенд? урын алган теоритик нигезне к?череп язуга гына кайтып калмасын ?чен, темаларны и?ади эзл?н?г? эт?р? торганнарын бирерг? тырышам. ”Минем туган йортым кешел?ре”, “Бабайлар иле- безне? ил”, “Минем н?сел тамырларым” ??м башка  темаларга  эшл?нг?н презентациял?р- мо?а д?лил.         

   ?зем ?ит?кли торган “Яшь  б?рел?р”   ?д?би-и?ади  т?г?р?генд?  башкара торган эшл?рем д?  укучыларны? а?ын, и?адилыгын , фикерл?? с?л?тен ?стер?, уку дициплинасын бел?не тир?нтен а?ларга ярд?м ит?. Укуга кызыксынучанлыкны арттыра, балалар ??м ата-аналарны? аралашу м?мкинлеген тудыра.  Ф?нни- тикшерен? эшен? ?йр?н?не?  башлангычы  сочинениел?рг?  барып тоташа бит. ? ?д?биятны нигез итеп язылган сочинение- ул интеллектуаль ?сеш д?р???сене? к?рс?ткече. Сочинение укучыны? ?д?биятны а?лавын, ?д?би к?ренешл?рг? б?я бир? с?л?тен ачыкларга м?мкинлек бир?.  Район газетабыз “Кайбыч та?нары”, республикабызны? балалар ??м яш?смерл?р ?чен чыгарыла торган матбугат битл?ренд? (“Сабантуй”, “Ялкын”)  и?ат эшл?ребез   бик еш басылып тора. “М?гъриф?т” бел?н д? элемт?д? торабыз. Ф?н олимпиадаларыны?  республика турында  да  укучыларым  ел саен  катнашып кил?л?р.

        Сыйныф ?ит?кчесе буларак та телне ?йр?н?г? , татар теленд? аралашуга юн?лтелг?н т?рбия эшл?ре алып барам. Рус м?кт?бе булганга, аралашу рус телен? кайтып калырга тиеш кебек булса да, барлык балалар да телебезне зурлап, х?рм?т итеп яшил?р.

        Тел турында с?йл?ш?- милл?т язмышы турында с?йл?ш? ул.

Мин ышанам: минем к?чем ?ит?

Алга таба юллар ярырга.

?ич туктамам файда китер?д?н,

?ич туктамам хезм?т ит?д?н.