ТАРИХИ-М?ДЕНИ М?РАЛАРДЫ О?ЫП ?ЙРЕНУДІ? МА?ЫЗЫ

?аза?станны? мемлекеттік т?уелсіздігін рухани т?р?ыда баянды ?ылу ?азіргі та?да?ы кезек к?ттірмейтін міндеттерді? бірі. Соны? е? бастылары ?лтты? д?ниетаным мен м?дени ж?дігерлерімізді? б?рын?ысын, кешегісін, б?гінгісін салыстыра ?арап, ?скеле? ?рпа??а танытып, ??ындыра т?су.

?аза?стан Республикасыны? ?леуметтік м?дени т?жырымдамасында: «.?аза?стан хал?ына ?з м?дениетіні? келбетіне ?айтадан толы? к?лемде ие болуына тура келеді..Мемлекетке тарихи атауын берген халы?ты? м?дениетіне даусыз басымды? берілуі тиіс, ?йткені ол ?аза?станнан бас?а еш жерде шын м?нінде т?леп дами алмайды»,- деп к?рсетілген. [1]

Атеистік идеологияны? ?асіретінен босап, т?уелсіздік алып е?се к?теріп баста?ан барлы? халы?тар тарихи-рухани т?п-тамырларын іздестіре бастауына м?мкіндік туды. ?азіргі та?да?ы к?теріліп ж?рген басты м?селе тарихи-м?дени м?раларды о?ып ?йрену –рухани адамгершілік ??ндылы?тарды ?алыптастыру. Ал рухани адамгершілік ??ндылы?тарды? т?п-тамыры ?ткен тарихымызда, ата-бабаларымыз ?стан?ан ?а?идаларында, елге имандылы? н?рін еккен мешіт-медреселерді? ?алыптасуымен с?зсіз байланысты. Мешіт-медреселер туралы ?ыс?аша то?талып кетсек, олар тек м?сылман р?сімін тарататын арнаулы о?у орны ?ана емес, м?дениет оша?ы ретінде ?ызмет ат?ар?ан. Медресе жанында о?у залдары, кітапханалар бол?ан. Мешіт-медреселерде біліммен ?оса т?рбиеге де аса зор м?н берген. Ислам дінінні? ?аза? хал?ыны? ?о?амды? санасыны? дамуына ?ос?ан ?лесі мол. Діни ілім адамды рухани жа?ынан жетілдіріп, мейірімді, бауырмал, жанашырлы?, ?ана?атшыл, шыншыл, адалды? сия?ты жан мен ар тазалы?ына т?рбиелеу мектебі болды деп толы? айта аламыз.

Мешіт-медреселерді? саны архив деректеріне с?йенсек, 18.01.1911 жыл?ы м?лімет бойынша ?аза?станда 84 медресе бол?ан. Оларда 28814 ш?кірттер о?ып, 130 ?стаздар саба? берген. Ал Ма??ыстауда 1887 жыл?ы есеп бойынша 26 медресе бол?анда?ы к?рсетіледі.

Тарихи-м?дени ескерткіштерді? саны ж?нінен Ма??ыстау т?бегі бірінші орында. Олай дейтініміз, м?ндай ескерткіштерді? саны республика к?лемінде 25 мы?нан астам болса, соны? 11 мы?нан астамы бізді? жерде орналас?ан, пайызды? д?режеге ша??анда ол м?дени м?раларды? 38-40 пайызыны? т?бек т?сінде орналас?анын ай?ындайды. Демек, тек ?аза? жастарына емес, білгісі келетін ?рб?р м?сылман баласына ?ажетті тарихты? ?лкен к?мбесі Ма??ыстау жерінде жат?аны а?и?ат.

С?зімізді? басында Ма??ыстау ?лкесіндегі 360 немесе 362 ?улиеге то?тала кетуді ж?н к?рдік. Ма??ыстауда ежелгі шеберлер д?ст?рімен жасал?ан жерасты ?имараттары аз емес. Оларды? бізді? д?уірімізге жеткен е? к?рнектілері: есімдері т?ркі тілдес Орталы? Азия?а ?ана емес, м?сылман ?леміне белгілі Ша?па? ата, Шопан Ата, Масат Ата, ?араман Ата, Бекет Ата жерасты ?имараттары. Сонымен ?атар бір?атар зерттеушілер Ма??ыстау ?стірті айма?ында?ы мешіт-медреселерді? салыну мезгілін :

?араман Ата IX ?, Ша?па? Ата IX – X ?., Шопан Ата XI ?/? басы мен XII ?/? ая?ы, Бекет Ата XVIII ?асыр деп жорамалдайды.

Шынды?ында да Ма??ыстауда?ы ?улиелерді? саны ?анша екендігін на?ты ешкім айта алмайды. Б?л туралы С. ?ондыбаев ?з е?бегінде: «Ма??ыстау мен ?стірттегі ж?не Жылыойда?ы ?улиелер саны 360 т?гілі 1000нан да асатынын шамалай аламыз» - дейді. [4]

Ел аузында Ма??ыстауды? ойында ?улиелерді? тірлікте бол?анын, олар ?зіні? ?скен ортасында ел ж?ртына ?алт?ысыз ?ызмет еткен дегенге саяды. ?р?айсысыны? ?зіне т?н ?айталанбас ?асиет ерекшелігі бол?ан. Олар жайында халы? аузында айтылып, д?ріптеліп ?ал?ан а?ыз?а лайы?ты ??гімелер са?тал?ан.

360 саны туралы да ?рт?рлі ?исынды пікірлер айтылады. Соны? бірі 360 саны толы? ше?берді к?рсететін геометриялы? ??ым болса, бірі Меккедегі ?а?бада арабты? 360 піріні? п?ты бол?анын, я?ни 360 саны ислам символикасында танымал бол?анда?ын білдіреді дейді. ?алай бол?анда да 360 саны текке айтыла салма?ан. Бізді? ойымызша бірінші айтыл?ан т?жырым, я?ни геометриялы? толы? ше?бер ??ымы к??ілімізге ?оны??ырайды. ?йткені, б?л ??ірде 360 на?ты ?улие болмауы м?мкін (к?п немесе аз). Б?л символикалы? санны? ?ай кезе?дерден бастап айтыла баста?аны белгісіз. Бізді? ата-бабаларымыз ежелден-а? геометриялы? ??ымдарды жа?сы т?сінген. Оны? к?рінісі ?аза?ты? толы? ше?бер ??рып тігілетін киіз ?йі. Демек, б?гін де тілімізге оралымды, айту?а же?іл 360 саны санды? к?рсеткіш емес, ?орша?ан айнала т?гел ?улие деген т?сінік болуы м?мкін. ?улие деп отыр?анымыз – ?з д?уіріні? тарихи т?л?алары, ?а?армандары, ?лтты? кейіпкерлері екендігін ескеруіміз керек.

Барлы? м?сылман баласыны? ж?регіндегі ізгілік пен игілік н?ры Ислам дінінен бастау алатынын ескерсек, сол бастау адамзат ж?регіне о?у-білім негізінде ?ялайды. Олай болса ал?аш?ы о?у-білім оша?тары бол?ан мешіт-медреселерді? рухани адамгершілік ??ндылы?тарды ?алыптастыруда тигізетін ы?палы ерекше.

Философ А. Айталыны? пікіріне с?йенсек «Адамдарды ?лт?а біріктіретін шешуші к?ш-?лтты? сана сезім. Тілді?, дінні?, географиялы? ортаны? е? бастысы, саяси та?дыр мен тарихты? бірлігі орта? психологиялы? ??рылым ?алыптастырылады..Дін ?лтты? рухани тіректерімен, менталитетімен тере? байланысты.» [5]

Сонымен, тарихи-м?дени м?ралады о?ып ?йрену – рухани- адамгершілік ??ндылы?тарды ?алыптастыруды? ма?ызды шарты.Тарихи-м?дени м?раларды о?ып ?йрену ?негелілікті?, м?дениеттілікті?, ту?ан жерге деген с?йіспеншілікті? белгісі. Бізді? ?лке ?асырлар бойы тарихты? ?аншама о?и?асына ку? бол?ан, шежіреге, тарих?а бай ?лке. ?аза?станны? бас?а айма?тарынан ?зіндік тарихи-м?дени ерекшелігі о?шауланып к?рінеді. Осы т?р?ыдан келгенде Ма??ыстау ??іріндегі барлы? дерлік ?улиелер ?аза? хал?ыны? халы? ретінде ?алыптасуына ?зіндік ?лесі бол?аны с?зсіз деп ойлаймыз. ?улиелерді ?аза? тарихымен байланыстырып ?араса?, ?улиелер болмаса шексіз даламызды иеленіп жат?ан хал?ымызды? шынында да рухани бірлігі болмас еді. М?селен Алтайдан Атырау?а дейін созылып жатыр?ан даланы мекендеген халы?ты? тілі, діні, ділі, ?дет-??рпы, салт-д?ст?рі, ?нері, ?н-к?йі бірдей. Ой жіберіп ?арайтын болса?, оны? негізінде рухани фактор жатыр. Ол рухани болмысты бізге сырт елден келіп біреулер бір к?нде жасап бермегені белгілі. Мысал?а алатын болса?, бас?а елдерде бір т?бені? екі бетіндегі к?ршілес халы? біріні? тілін бірі т?сінбейді. Б?л территориялы? рухани бірлікті? ?лсіздігінде.

Біз ел аузында?ы «Ерді? со?ы Есет, Пірді? со?ы Бекет» деген с?зді? ма?ызына м?н беретін болса?, шынында да ?аза? хал?ыны? ?алыптасу процесі Бекет–Атамен ая?талады деп ??уымыз керек. Небір жаугершілікпен ?атар, ?улиелер ал?аш?ы мешіт-медреселерді ?алыптастырып, дамытты. Белгілі бір сана, т?сінік, салт-д?ст?р ?алыптаса бастады. Халы? сол ы?ылым заманнан ?алыптаса баста?ан ??ым бойынша ?лі ?улиелерді? басына барады.

?алымдарды? ой-пікірінен рухани-адамгершілікті ?алыптастыруда рухани, тарихи, м?дени м?раларды? т?рбиелік м?мкіндігіні? мол екеніне к?зіміз жетті. Онда жалпы білім берудегі ?згерістерді ж?зеге асырушы негізгі ?леуметтік орын мектепті жа?артуды? ба?ыттары ай?ындалуы ?ажеттігі, олар: мектепті ?лтты? ж?не д?ниеж?зілік м?дени м?раны? диалектикалы? бірлігі негізінде дамыту демократияландыру, ізгілендіру ар?ылы оны? жасампазды? ?ызметін ?лтты? болмыс?а сай жа?арту керектігі баса айтылады. ?ткен тарихымызды? тере? ?ойнауына ой жіберсек, ?рпа? т?рбиесі ?шін ма?ызы зор хал?ымызды? этнопсихология, этнопедагогика ?ылымдарына рухани азы? бол?ан, ?асырлардан ?ал?ан асыл м?ралары бар. Оны филологтар, тарихшылар, этнографтар, ?нер зерттеушілері, психолог ж?не педагог ?алымдар жан-жа?ты талдап, зерттеулеріні? ма?сат-міндеттеріне орай ?ылыми зерделеуден ?ткізуде. Ой елегінен ?ткен ?ылыми зерттеу т?жірибе н?тижелері ?рпа? т?рбиесіне игілікті ?лес ?осып келеді.

?айсібір ?лтты? ?асырлар бойы ?алыптас?ан д?ниетанымы, ??ндылы?тары екінші бір ?лтты? рухани ?азынасы бола алмайды. Педагогикалы? ж?не психологиялы? ??былыс ретінде ?ылым талаптарына сай барлы? зерттеу саласында ?олданылады. Тарихи-м?дени м?раларымызды рухани-адамгершілік м?мкіндіктерімізге пайдалану ?шін о?ушыларды? ?ызы?ушылы?, ізденушілік, рухани танымды? ?абілеттерін ояту басты ма?сатымыз.

Елбасыны? тікелей бастамасымен ?ол?а алын?ан «М?дени м?ра» ба?дарламасы – елімізді? рухани-м?дени ?міріндегі айтулы ??былыс. Ба?дарлама ?лтты? м?дениет, фольклор ж?не салт-д?ст?рлерін, ?лтты? тарих ?шін ерекше ма?ызы бар тарихи-м?дени ж?не с?улет ескерткіштерін ?алпына келтіру, ?лтты? ?дебиет пен жазбаны? ?асырлар бойында?ы т?жірибесін жалпылау, мемлекеттік тілде ?лемдік ?ылыми ойлар, м?дениет ж?не ?дебиет жетістіктеріні? ?здіктері негізінде толымды ?ор жасауды зерттеу ж?йесін ??руды ?арастырады. «Салын?ан жол, т?р?ызыл?ын ?имарат, тіпті е? озы? ?ылыми жа?алы? саналатын жа?а технологияны? ?зі жыл сайын тозады, ескіреді, ал бабаларымыз айт?андай, еш?ашан азбайтын, тозбайтын, керісінше ?рпа? санасына ш??ыла шашатын м??гі ?лмейтін ??діретті к?шті? аты – ?ылым мен м?дениет. Ендеше сол ата-бабаларымызды? тарихи-м?дени м?расын бірлесіп т?летейік»,-деді елімізді? Елбасы Н?рс?лтан ?біш?лы Назарбаев.

Рухани-адамгершілік ??ндылы?тарды ?алыптастыруда ?рпа?тан-?рпа??а жал?ас?ан м?раларды? ма?ызыны? мол екенін ?стазды? т?жірибемізден к?ріп отырмыз. Себебі, о?ушы менталитетіне жа?ын, к?нделікті отбасында?ы, ?орша?ан ортада?ы ізгіліктерді? адам бойында?ы ??ндылы?тырды дамытуда?ы ы?палы мол.

О?ушыларды? ?лтты? д?ниетанымын, рухани-адамгершілік ??ндылы?тарын ?алыптастыруда тарихи – м?дени м?раларды мектепте ж?ретін т?рбие ж?мыстары, ?зін-?зі тану саба?тарында, сыныптан тыс факультативтік саба?тарда ?лкетану материалдарын ке?інен пайдалану?а м?мкіндік бар.

М?селен, 6 сыныпты? ?зін-?зі тану п?нінде «М?дени м?ра – халы? игілігі» та?ырыбында; 7 сыныпты? ?зін-?зі тану п?нінде «?рпа??а ?шпейтіндей із ?алдыр?ан», «Атамекен – алтын бесік» та?ырыптарында; 8 сыныпты? ?зін-?зі тану п?нінде «Халы? даналы?ы – рухани байлы? к?зі» та?ырыптары бойынша о?ушылар?а тарихи-м?дени м?ра ж?нінде ке? ма?л?мат беруге болады.

4 сынып. Тарихи- айма?тану саяхаты.

Та?ырыбы: «Ма??ыстау – мені? мекенім»

Ма?саты: ?лтты? м?дениет пен ?нерді? т?лімдік м?мкіндіктерін аша отырып, ?асырдан- ?асыр?а жал?ас?ан асыл м?ралар ар?ылы рухани-адамгершілік ?асиеті, ерлік рухы, ?семдік сезімі жетілген т?л?аны ?алыптастыру.

Негізгі міндеттері:

• ?лтты? м?дениетіміз бен ?нерімізді? пайда болуы, оларды? дамуы.
• Ма??ыстау хал?ыны? м?дениеті мен ?нері туралы т?сінік беру.
• Ма??ыстау хал?ыны? с?улет ?неріні? дамуы мен ерекшеліктері.

Сынып са?атын ?ткізуде дайынды? ж?мыстарыны? да ма?ызы ерекше. Онда о?ушыларды? жауапкершілігі мен ынтасы артады, сезімін т?рбиелеуге ы?палын тигізеді.

Тарихи- айма?тану саяхатты? барысында анкеталы? с?ра?тар ж?ргізілді. О?ушылар п?н саба?тарында ме?герген білімдерін пайдаланды.

1. Ма??ыстау ?лкесі ?аза?станны? ?ай жа?ында орналас?ан?
2. Ма??ыстауда ?андай те?із бар?
3. Ма??ыстауда ?андай ж?не ?анша жер асты ?имараты бар?
4. Ша?па? ата мешіті ?ай ?асыр?а жатады?
5. Ша?па? атаны кімні? ш?кірті деп атайды?
6. Ша?па? ата Ма??ыстау ?лкесінде ?андай ?ызмет ат?арды?
7. Шопан ата ескерткіші ?ай ?асыр?а жатады?
8. Шопан атаны? ?рпа??а білім берудегі орны
9. Бекет ата ескерткішіні? ма?ызы?

Тарихи-айма?тану саяхаттарын ?ткізу барысында т?жірибелік-экспертименттік ж?мысты ?йымдастыру барысында бастап?а о?ушыларды? білім мен т?рбие де?гейі 45% екенін ай?ындады. Тарихи-айма?тану саяхатын ?ткізіп бол?аннан кейін о?ушыларды? білім мен т?рбие де?гейі 77% ?скені бай?алды.

6 сынып Та?ырыбы: «Отпантау – Адай ата кесенесі»

Ма?саты: Адай ата кесенесіні? тарихын білу. С?улет ?неріні? салыну сырларын ??ыну.

«Адай ата кесенесі» жайлы сынып са?атын ?ткізерде, алдымен т?рбие са?атыны? та?ырып жоспары айтылады. О?ушылар?а кесене жайлы материалдар, суреттер дайындау?а тапсырма беріледі. Б?л кезде м??алім ?р о?ушыны? ерекшелігі мен бейімін есепке алады.

Ж?рісі: Жеке Топты? ?жымды?

?йге тапсырма:

Сынып са?атын ?ткізуде дайынды? ж?мыстарыны? да ма?ызы ерекше. Онда о?ушыларды? жауапкершілігі мен ынтасы артады, сезімін т?рбиелеуге ы?палын тигізеді.

Материалдар жинау барысында м??алім олар?а ба?ыт-ба?дар сілтеп отырады. Б?л жерде тапсырма ал?ан о?ушылар ?з бетінше ізденіс ж?мыстарын ж?ргізеді. М?ндай істе о?ушы мынадай ж?мыстарды ат?арады:

- Басылымдар мен кітаптарда?ы деректерді ж?йелеп жинастырады.

- ?здігінен ж?мыс істеу ?абілеті ?шталады, сенімі к?шейеді.

- ?ызы?ушылы?ы оянады. Белсенділігі артады. Жауапкершілігі к?шейеді.

Т?рбие са?атын ?ткізуге дайынды?ты? ?зінде де о?ушыларды т?рбиелеу ж?реді. Б?л жеке т?л?аны? ?алыптасып, дамуында т?рбиені? ?здіксіз ж?ретіндігін к?рсетеді. Т?рбие са?атына о?ушылар к?шімен Адай ата кесенесіні? суреті, Адай ата туралы а?ыз-??гімелер, ?ле?-жырлар дайындалады.

Кіріспе б?лім:

Т?рбие са?атыны? кіріспе б?лімінде Адай ата кесенесіні? тарихы айтылады. О?ушылар?а кесене туралы толы? м?ліметтер беріледі. Ал?аш кесене т?р?ызу туралы 2004 жылы ?сынысты жаса?ан – Сабыр Адай туралы м?лімет беру.

Негізгі б?лім:

Т?рбие са?атыны? негізгі б?лімінде о?ушылар топты? ж?не ?жымды? д?режеде ж?мыс жасайды. М?селен, бір о?ушы Адай ата кесенесіні? тарихы туралы, екінші о?ушы Отпантау, ?ран оты туралы, ?шіншісі К?к б?рі туралы ??гімелейді. Б?л жерде тарихи хронологиялы? кезе? ?ата? са?талынады. Т?л?аны? тарихта?ы алар орнына сипаттама беріледі.

?орытынды б?лім:

«Отпан тау – жерімізді? т?рі, Адай-Ата кесенесі – елімізді? м?рі» та?ырыбында ?р топ ?з ойын ?орытады.

Мектеп м??алімдеріні? е? ?лкен міндеттеріні? бірі «М?дени м?ра» ба?дарламасына с?йкес таным мен рухты ?рпа?тар санасына ??я білу. Б?л ж?мыс ?рине ж?йелі т?рде жасалуы тиіс. Тарихи кесенелер тарихын, с?улет ?неріні? сырларына жетелеу ар?ылы бала к?кірегін имандылы? н?рымен с?улелендіреміз. О?ушыларды «М?дени м?ра» ба?ытында т?рбиелей отырып, оларды? бойында бірнеше ?асиеттерді т?рбиелей аламыз.

Сонымен, тарихи-м?дени м?раларды о?ып ?йрену – рухани-адамгершілік ??ндылы?тарды ?алыптастыруды? ма?ызды шарты:

1. Ежелгі тарихи ескерткіштерді, киелі орындарды білу ар?ылы о?ушыларда рухани-адамгершілік ??ндылы?тар ?алыптасады. Рухани-адамгершілік ??ндылы?тар?а – ?з ?лтыны? ?дет-??рпын, салт-д?ст?рін, ?н мен к?йін, елге ?асиетті т?л?аларды, дала а?ыздарын білу жатады.
2. Тарихи-м?дени м?раларды о?ып ?йрену о?ушыларды адамгершілікке, имандылы??а, отанс?йгіштікке т?рбиелейді.
3. ?аза? жерінде тарихи ескерткіштерді білу оны? т?р?ызылуы себебін ж?не т?р?ыз?ан адамдарды білу о?ушылар?а ?з хал?ымен, ?з Отанымен ма?тану?а ж?не биік рухта т?рбиеленуге к?мектеседі.

Енді сол ескерткіштерді ?астерлі, ?асиетті м?ра ретінде, оны д?ріптеуге, ба?алау?а о?ушыларды т?рбиелеуге ?ріс ашу ?ажет.

«Т?рбие ??ралы – с?з» деп а?иы? а?ын Олжас С?лейменов айт?андай, асыл ?азынамызды? ?асиетін ?рпа?ымыз?а ??ындырса?, елімізді? ерте?і, ?онар т??ыры биік болатыны ай?ын.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:

1. ?аза?стан Республикасыны? ?леуметтік-м?дени т?жырымдамасы. Алматы. 2003ж. 22-б.
2. М. Мырзахмет?лы. «Абай о?улары» ?ыл. Прак.-конфер.мат. Алматы. 2004 ж.
3. Россиская педагогическая энциклопедия. 1-том. Москва. 1993ж. 396-б.