Тіл саясаты ж?не жа?а ?рпа?ты ?алыптастыру

Тіл ?ай елде, ?ай ?лтта болмасын ?адірлі де, ??діретті. ?лтты? болмысын, ?лылы?ын, кісілік келбетін, биік парасатын танытуда тілден арты? к?ш жо?.

?Р «Тілдер туралы» За?ында «Тіл – ?лтты? аса ?лы игілігі ?рі оны? ?зіне т?н ажыра?ысыз белгісі, ?лтты? м?дениетті? г?лденуі мен адамдарды? тарихи ?алыптас?ан т?ра?ты ?ауымдасты?ы ретінде ?лтты? ?зіні? болаша?ы – тілдлі? дамуына, оны? ?о?амды? ?ызметіні? ке?еюіне ты?ыз байланысты» делінген.

Тіл – ойды? тікелей шынды?ы, тіл – барша білімдерді? ?азынасы. Тілді? к?мегімен ?нер-білімді, ?ылымды игереміз, ?ткен-кеткен тарихымызды саралап, саба? аламыз. Тіл ар?ылы рухани байлы?ымызды ме?гереміз, ?зіміз танып ?оймай, сол асыл ?азыналарымызды ?лемге танытамыз. ?лемді танимыз. Сонды?тан да адам баласыны? байлы?ыны? бірі – с?з ?нері. «?нер алды – ?ызыл тіл» деген аталы с?зді? астарында ?аншама сыр бар?!

?рбір елді? ?уатты к?ші, байлы? – ба?ыты экономикалы? даму де?гейімен ?ана емес, сонымен бірге м?дени, рухани ?рісімен ай?ындалады. Ал м?дени ?ре, рухани тал?ам деген халы?ты? а?ыл-ойыны? к?рінісі – тілге т?уелді екені белгілі. Атадан бала?а жеткен ?лы ??былыс ретінде тіліміз талай сыннан с?рінбей ?тті, д?ние ж?зіндегі е? бай, бейнелі, ?ткір, таза, тере?, к?шті, ке? тіл – ана тілімізден арты? хал?ымыз ?шін ?асиетті еште?е болма?ан. Себебі, тіл – тарихымыз, тіл – м?дениетіміз, тіл – ?дебиетіміз. Тауып айтыл?ан бір ауыз с?зге бір ?ауым ел то?та?ан. Б?л – халы?ты? тіл ?неріне деген ысты? с?йіспеншілігіні? белгісі. Ана тіліні? к?ші мен ??діретін ту?ан хал?ымыз ?уелден-а? ба?дарлап, с?з ?нерін бар ?нерді? басы деп сана?ан.

Тілімізді? ?адір-?асиетіне ?лкен м?н берегн ??лама адамдар пікіріне то?талса?: «Тілімізді жаман с?зден са?та, жа?сы с?зге ?йрет», - деп ежелгі д?уірде ?мір с?рген М.?аш?ари айтса, ал Ж.Баласа??ни:

«А?ыл, білім тілмашы – тіл, б?л кепіл,

Жары? т?гіп елжіретер тіл деп біл,

Тіл ?адірлі етер, ерге ба? ?онар,

?ор ?ылар тіл, кетет??ын бас болар,» - дейді. («??тты білік».

Ауд.А.Егеубай. ?аз.?дебиеті о?улы?ы, 8-сынып. С.Ма?пыр?лы. Г.??рманбай. А.?ыраубай?ызы. 32-бет).

Сол ?ткен ?асырды? ?зінде француз ?алымы Жорри де Манси: «?аза? тілі – т?ркі тілдеріні? ішіндегі е? бай тілдерді? бірі» деп тамсанса, орысты? ?йгілі ?алымы В.В.Радлов: «Е? сауатсыз деген ?аза?ты? ?з тілін жете ме?гергендігі сондай, ондайды біз Еуропада француздар мен орыстардан ?ана бай?аймыз. Егер олар ??гіме айта ?алса, с?з оралымдары к?ркем де с?йкімді, тілі ?ткір, ?рі майда, шешен де тап?ыр» деп ?діл ба?асын беріпті. Ал, А.Байт?рсынов «С?зі жо?ал?ан ж?ртты? ?зі де жо?алады» дейді.

«Адам?а екі н?рсе тірек тегі:

Бірі – тіл, бірі – ділі? ж?ректегі», - деген Ж.Баласа??ниды? с?зін ?ыр?ыз жазушысы Ш.Айтматовты? «Халы?ты? м??гі ??мыры – оны? тілінде. ?рбір тіл ?зіні? хал?ы ?шін - ?лы» деген с?здерімен толы?тыру?а болады. Б?л мысалдан біз тіл м?селесіні? ?ай кезе?де де келелі м?селе бол?анды?ын, ?лі де бола беретінін т?сінгендейміз. Себебі ана тіліні?, мемлекеттік тілді? жа?дайы б?гінгі та?да?ы е? ?зекті м?селеге айналаны ?ашан?! Тіл туралы ?абылдан?ан за?дарды да ?мірді? ?зі, ?леуметтік ?ділеттілікті ?алпына келтіру ?ажеттігі ж?не ?о?амны? рухани жа?аруы ту?ыз?ан еді.

Тіл саясаты б?гінгі та?да?ы ?Р-?ы е? ?зекті, е? ?ткір м?селе болып отыр?аны баршамыз?а аян. ?рине, т?уелсіз елімізді? болаша?ы ?з тілімен ?ан ал?а ?арыштары белгілі.

?Р Білім Туралы за?ында: «Білім беру ?йымдарында?ы тіл саясаты ?аза?стан Республикасыны? Конституциясына ж?не ?аза?стан Республикасыны? Тіл туралы За?намасына с?йкес ж?зеге асырылады» (9-бап 1).

«Меншік нысандарына ?арамастан барлы? білім беру ?йымдары білім алушыларды? мемлекеттік тіл ретінде ?аза? тілін білуін, сондай-а? білім беруді? тиісті де?гейіні? мемлекеттік жалпы?а міндетті стандартына с?йкес орыс тілін ж?не ше тілдеріні? біреуін о?ып-?йренуін ?амтамасыз етуге тиіс» - делінген. (Білім туралы За? 9-бап.2т.2007.27.07. Астана, А?орда). Т?уелсіз елімізді? керегесі ке?, ша?ыра?ы биік болып, д?ние ж?зіні? алды??ы ?атарлы елдеріне ?осылу ?шін білімді, ?ылымды дамытуымыз ?ажет. Болаша? ?рпа?тарымыз ?лемдік білім де?гейінде де ?зге елдермен терезесі те?, б?секелестік д?режеге жетуі керек. Б?л т?р?ыдан зерделер болса?, к?реген А.Байт?рсынов «Білімсіз халы? ?анша бай болса да, байлы?ы бас?а халы?ты? ?олына к?шеді» деп біліктілікпен айтып кеткен. Білім ар?ылы адам ?зіні? д?ниетанымды? ау?ымын ке?ейтіп толы?тырады. Оны? ?стіне білімді к?нделікті ?олдана білмесе, ол еште?еге жарамсыз бос д?ние болып шы?ады. На?ыз шынайы білім ?р адамны? е?бегін же?ілдетеді, ?міріне пайда келтіреді.

Ал білімні? пайдасы к?нделікті ?мірде ?олданылып, т?жірибеде сыналып, ?мірде іске ас?анда ?ана оны? пайдалы екендігіне баланы? да, м??алімні? де к?зі жетіп, к??ілі тояды. Сонды?тан ?рбір баланы? б?гінгі мектеп ?абыр?асында ал?ан білім оны? ерте?гі ?міріні? азы?ы, рухани ж?не материалды? байлы?ыны? негізгі к?зі екендігіне сендіре білу – м??алімні? басты міндеті.

«?аза?стан хал?ын топтастыруды? аса ма?ызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді ме?геру – ?аза?стан Республикасыны? ?рбір азаматыны? парызы»,-делінген. (?Р Тіл туралы За?ы 4-бап). Міндет сол тілді тек ме?геріп ?ана ?ою емес, оны б?гінгісінен де ?рі ?арай жетілдіріп, ?рпа? санасына сі?іре беру, ?р адамны? ?з ана тіліне деген жауапкершілік сезімін оятып, ана тілі ?шін к?ресе білуіне ?ол жеткізу деп т?сіне керек.

Білім беру ?йымдарында?ы, ?сіресе мектепте Тіл саясатын ж?зеге асыру ?стаздар ?ауымыны?, соны? ішінде тіл мамандарыны? е? басты парызы, міндеті.

?Р 2030 жылдар?а арнал?ан стратегиялы? даму ба?дарламасында Елбасымыз Н. Назарбаев хал?ымызды? болаша?ы туралы тере?нен тол?ай отырып: «Мемлекетімізді? е? басты д?ниесі тек ?ана таби?и байлы? емес, сонымен ?атар жас?спірім ?рпа?ы, ?йткені, олар – бізді? ?лтымызды? болаша? айнасы» деген болатын.

Олай болса, б?гінгі білім беру саласында?ы ж?ргізіліп жат?ан реформаны? басты ма?саты – ой-?рісі жа?ашыл, шы?армашылы? де?гейде ?ызмет ат?ара алатын, д?ниетанымы жо?ары, жан-жа?ты ?алыптас?ан жеке т?л?а даярлау.

Б?гінгі та?да?ы білім беру саласында?ы негізгі ?станатын ?а?ида – Н?тижеге ба?ыттал?ан білім десек, дамы?ан 50 елді? ?атарына ?осылу барысында ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ндері м??аліміні? алдында?ы ма?сат та ай?ын.

Ол ма?сат – т?уелсіз елді? жеткіншек ?ланын ?з ана тіліне ?йрету, ?аза? тілінде еркін с?йлей алатын, ?лтжанды, на?ыз патриот – ?аза? т?рбиелеу.

Онере де Бальзак: «С?з – ?нер атаулыны? е? ?иыны мен к?рделісі» деген екен. Ендеше ?рпа? т?рбиелеуде тілді? орныны? ерекше екенін т?сінетін ?стаздар ?ауымына ж?ктелер міндет те ма?ызды болма?. Т?рбие – жан-жа?ты ??ым десек, сол т?рбиені? бастауы тілді? ш?райлысынбаланы? бойына хал?ымызды? с?з асылы – ауыз ?дебиетіні? бай ?лгілерін: ертегі, ма?ал-м?тел, шешендік с?здерді дарыту ар?ылы сі?іре аламыз. Б?л т?рбие бала бесікте жат?анда айтылатын «Бесік жырынан» бастау алып, одан т?рбиеші, ?стаздар берген т?рбиемен, білімімен ?штасып жатаса, ?рине ??ба-??п.

Бала т?рбиесінде о?ай еш н?рсе де болмайды, соны? ішінде ?лтты? салт-сана, адами болмысы мен жеке басын ?алыптастыруда тілді? орны ерекше. Адам ойы с?збен берілетін болса, с?з тіл ар?ылы ?ана жары??а шы?ады.

«А?ынны? к?зі – аталы с?з» деп ???ан хал?ымыз с?йлей білуді ?лкен ?нер деп сана?ан. Оны? ай?а?ын «Жа?сы с?з – жарым ырыс», «С?з тап?ан?а ?ол?а жо?», «С?з с?йектен ?теді» т.с.с. даналы? с?здерден бай?ау?а болады. ?йгілі ?нер майталманы С. ?ожам??лов: «Жастарымызды? ?лкен бір кемшілігі бар, ол мынау: с?йлесе кетсе?, к?пшілігі-а? м?діріп, аузына с?з т?спей, білген с?зіні? ?зін б?зып айтып ?иналады да ?алады. Ана тілінде таза с?йлей алмайтын, с?йлемдеріні? басы мен ая?ы араласып, с?здері ш?бар ала келетіні бірден бай?алады. Б?ны? ?зі, ?рине тілін ?старту?а зер салма?анды?ты? салдары» деген екен. ?кінішке орай, жо?арыда?ы кемшілікті б?гінгі та?да да к?птеп кездестіруге болады. Ана тілін ??рметтеуге, тіл тазалы?ы ?шін к?ресуге, ?тымды да ?т?ыр с?йлеп білуге, с?з м?дениетіне т?рбиелеуге тек тіл мамандары ?ана жауапты деп санамай, не сыныпта ?ткізілетін тіл мерекесіндегі бірлі-жарымды шаралармен шектелмей, ?р ?стаз м??алім ретінде ?ана емес, т?рбиеші ретінде о?ушыны? д?рыс с?йлей білуіне, с?з ?дебіне зер салып, назар аударып, б?рысын т?зеп, тіл ш?барлауына жол бермей, иісі ?аза?, ?лт жанашыры ретінде к?ресе білсе, н?р ?стіне н?р емес пе? Біз тек с?зімізбен емес, ісімізбен де ?лгі бола білуіміз керек. ?р с?зіміз мірді? о?ындай ?ткір, тіліміз бай, шешен с?йлей білсек, о?ушымен пікірлесіп, сырласып отырса?, танымды деген м?селелер т??ірегінде пікір алысу, пікірсайыстарды жиі ?ткізсек, бала да со?ан орай бейімделіп, тілді? м?нін, ма?ызын, еріксіз мойындар еді. Ж.Баласа??ни: «А?ылды? к?ркі – тіл, тілді? к?ркі - с?з» деп тауып айт?ан. Тіл -с?йлеу, ойлау ??ралы, оны? ежелден бері жеке адамны? да, б?кіл ?о?амны?, ?о?амды? ой-сананы? дамып жетілуінде р?лі ?шан –те?із. ?арым-?атынас ??ралы ретінде к?рінуі де оны? негізгі ?ызметі екендігі баланы? санасында мектеп ?абыр?асында ?алыптасып дамиды.

Тіл, ?дебиеті маманы ретінде біраз жыл?ы т?жірибемде о?ушыларды? ана тіліне деген ?ызы?ушылы?ын ?алыптастыру ма?сатында к?ркем шы?арманы, халы?ты? асыл с?здерін о?ып, зерделеріне то?и білуін ?немі басты назарда ?стаймын. 5-сынып?а келген о?ушыны зерттей келе, ?уелі ертегі, жырлар, ж?мба?, жа?ылтпаш, ма?ал-м?телдерді о?у?а ?сынып, о?ы?андарын ауызекі с?йлеу кезінде пайдалана білулеріне, жазба ж?мыстары кезінде орнымен ?олдана білулеріне ерекше м?н беремін. ?рине, б?гінгідей а?параттан?ан заманда м??алім тарапынан к?п ж?мыстану?а тура келеді. Б?л ба?ытты белгілі бір к?ркем шы?арманы? е? ?ызы?ты эпизодтарынан, шиеленісті о?и?аларынан мысал келтіруді тиімді ?діс санаймын, ая?талмай ?ал?ан ??гімені? немен бітетіні ?рине о?ушыны ?ызы?тырады. Ондай жа?дайда о?ушыны? ?з ?иялымен о?и?аны ?рі ?арай ?зінше ая?тап келуге тапсырма берілуі де баланы? шы?армашылы? ?абілетін, тілін дамыту?а игі ы?палын тигізеді. Мысалы, С.М??ановты? «Есіл бойында» ??гімесіндегі екі жасты? хикаясын ая?тау, ?.М?сіреповті? «Боранды т?нде» ??гімесінен со?, «Сен ?айсар болса?.» о?и?аны ?рі ?арай ?зінше ?рбіту т.б. Саба?та?ы шы?армашылы? тапсырмалар, ауызша, жазбаша тіл ?старту, ой тол?ау, сыр тол?ау жазу, ?р та?ырыптан со? ша?ын шы?армалар жазуды ?сыну, 1-2 шума? ?ле?дер ??растыру, мінездеме, портреттер жасату – ?зім сба? беретін сынып о?ушыларыны? да?дылы іс-?рекетіне айнал?ан. Баланы? ?иялын дамытып, ойын ?штауда теледидар да б?гінгі та?да?ы т?рбие ??ралы. «Азамат», «Тіл», «К?кпар» ба?дарламаларын ты?да?ан о?ушы с?з м?дениетіне, тіл м?дениетіне ?йренері с?зсіз. Б?л ба?ытта ?сіресе, ашы? ??гіме, пікір алысу, пікірсайыстарды? о?ушыны? с?йлеу да?дысын ?алыптастыруда к?мегі зор. На?ты мысал келтірер ьолсам, 6-сыныпта?ы А.Байт?рсыновты «?ара б?лт» шы?армасын ?ткеннен кейінгі «?айырымдылы? деген не?» та?ырыбында?ы пікір алысу са?аты, С.М?ратбековті? «?ылау» ??гімесінен кейін «Ал?аш?ы бала? сезім дегенді ?алай т?сінесі??» атты сыр-с?хбат, ата-ана, психолог-маман, баспас?з ?ызметкерлеріні? ?атысуымен11-сынып о?ушыларымен ?ткізілген «Ал, махаббат таусылмайтын ??гіме.» атты ойтал?ы, 8-сынып о?ушыларымен ?ткізілген ардагер ?стаз ?.?абдуллинамен бол?ан «Тіл - думан», «Ж?бан а?а – тіл жанашыры» атты ?ылыми-т?жірибелік конференция, «Ана тілім – абырой, ар-намысым» та?ырыбында?ы сынып са?аты, «К?кпар» танымды?-та?ылымды? шаралары о?ушыларды? ана тіліне деген с?йіспеншіліктерін арттырып, с?йлеу да?дыларын дамытып, бір-біріні? пікірлерімен санаса білуге баулып, ?зара сыйласты??а т?рбиелеуді дамыту?а о? ?сері бол?аны к?міл.

?азіргі кезде ?о?ам дарынды, ?абілетті адамды ?ажет етеді. Т?уелсіз елді? ерте?гі ?рпа?ы ?з тіліні? жанашыры ?ана емес, кез-келген ортада, ?ылымны? ?ай саласын ме?герсе де е? алдымен ?з ана тілінде ойлап, ?з ана тілінде с?йлей алатын, пікір сайыстыра алатын ?зіндік «мені» бар т?л?а болуы керек.

?аза?стан Республикасыны? «Білім туралы» за?ында мемлекеттік саясат негізінде е? ал?аш рет «?р баланы? жеке ?абілетіне ?арай интеллектуалды? дамуы, жеке адамны? дарындылы?ын дамыту» сия?ты ?зекті м?селелер енгізілген. (3-бап. Білім беру саласында?ы мемлекеттік саясатты? принциптері. Астана, А?орда, 2007.27.07.)

Бабалардан ?ал?ан асыл ?азыналарды? бірі – тілімізді? жо?ын жо?тап, талай тар жол, тай?а? кешулерді бастан кешірген аталарымызды? жолын ?уар, тіл болаша?ына жар?ын жол іздер б?гінгі жалында?ан жастар екеніне сенімдіміз.

Ана тіліміз ?аза?ымызды? жаны, ары мен бары. ?аза? тілі – арман мен м??ны?, ?ай?ы мен ?уанышты?, с?ю мен к?юді?, і?к?рлік пен ??штарлы?ты?, са?ынышты? бар ?уатын ?зіне дарыт?ан н?рлы тіл де ма?танамыз.

?р халы?, ?р адам ?зіні? тіршілігі ?шін, ?ажет болса, ана тілінен ?зге тілді ?зі ізденіп, о?ып ?йренеді.

Олай болса, бізді? алдымызда егемен елді? жан-жа?ты біліммен, т?рбиемен ?арулан?ан, саналы, к?кірегі ояу, к?зі ашы?, хал?ыны? бай ауыз ?дебиетіненсусында?ан, сайып келгенде намысын ?ор?ай алатын, ана тілін ??рметтейтін ?рпа?ын т?рбиелеу міндеті т?р.

«?ткірді? ж?зі,

Кестені? ізі

?рнегін сендей сала алмас», - деп дана Абай айт?андай, кестелеп ?ріп, ?рнектеп, ?лмейтін, ?шпейтін ?ажайыптар тудыр?анс?лу да бай, ?онымды да толымды тілімізді т?рбие ??ралы ретінде де, с?йлеу ??ралы ретінде де орнымен ?олданып, оны дамыту?а, ш?кірт бойына сі?іруге баршамыз ?з ?лесімізді ?осайы?!