6-класс. Тема: Таш жана коло доору

6-класс

Тарых мугалими: Осмонова Бегимжан Апышовна

Тема: Кыргызстандын аймагындагы таш жана коло доору

Байыркы адамдар таш менен куралдангандыктан бул доор таш доору деп аталган

• Таш доору- адам коомунун өнүгүшүндөгү узакка созулган тарыхый-маданий мезгил.

• Бул доор мындан 2,5 млн жыл мурда же адамдын айбанаттар дүйнөсүнөн бөлүнүп чыккан мезгилден тартып, адамдар металлдын түрлөрүнөн эмгек куралдарын жасоону өздөштүргөнгө чейинки мезгилди камтыйт

Таш доору 3 мезгилге бөлүнөт:

• Байыркы таш доору (палеолит)

• Ортоңку таш доору (мезолит)

• Жаңы таш доору (неолит)

Ортоңку таш доору (мезолит)

• Б.з.ч. 10-5-миң жылдыкта адамдар жааны ойлоп табышкан
• Жалал-Абад аймагындагы Таш-Көмүр шаарынан
• Нарын аймагындагы Ак-Сай, Арпа жайлоолорунан, Чатыр-Көлдүн айланасынан мезолит мезгилине таандык эстеликтер табылган

Жаңы таш доору (неолит)

• 2012-жылы Нарын шаарынын батыш тарабындагы Айгыр-Жал жана Ала-Мышык жерлеринен неолит дооруна таандык археологиялык маданий катмар ачылды. Куралдар халцедон деп аталган аталган сапаттуу таш тегинен жасалган
• Чүй өрөөнүндөгү Токмок шаарынын айланасынан
• Алайдан
• Ысык-Көл аймагындагы Сары-Жаздан неолит дооруна таандык эстеликтер табылган

Археологиялык изилдөөлөр Кыргызстандын аймагында алгачкы адамдар таш доорунда эле жашагандыгын далилдейт. Мисалы:

• Баткен аймагындагы Айдаркен кыштагына жакын жайгашкан Сел-Үңкүрдө таш доорунда жашаган адамдардын тиштери табылган

• Сел-Үңкүрдөгү сөөк калдыктар жана таш куралдар мындан 800-120-миң жыл мурдагы мезгилге таандык

• Чаткал тоо кыркасынын батыш этегиндеги, Кыргызстан менен Өзбекстандын чегинде жайгашкан Обирахмат үңкүрүндөгү кездешкен байыркы адамдын баш сөөгү жана тиштеринин калдыктары байыркы таш доорунун акыркы этаптарына тиешелүү

• Нарын өрөөнүндөгү Он-Арча суусунун жээгинде байыркы адамдардын тургун жайлары жана колдонгон таш куралдары табылган

• Баткен аймагындагы Кожо-Бакырган-Сайдан

• Кадамжайдагы Капчыгайдан жана Үйташ-Сайдан

• Кочкор өрөөнүндөгү Калмак-Таштан

• Нарындагы Теке-Секириктен

• Талас өрөөнүндөгү Күмүштаг суусунун ортоңку агымына жакын жерлерден байыркы таш дооруна тиешелүү эң жөнөкөй таш куралдары табылган.

Байыркы адамдар үйүр-үйүр (20-25 адамдан турган)болуп жашашкан

Аңчылык жана жыйноочулук менен жан багышкан

Эртеден кечке тамак издеп, биринчи жерден экинчи жерге көчүп жүрүшкөн

Отту пайдаланганды үйрөнүшкөн

Байыркы таш доорунун аягында азыркы келбеттеги адамдар калыптанган

Бул доордо адамдар

Ташты көзөгөндү, жылмалаганды билишчү. Көзөлгөн ташка жыгачтан сап жазашкан. Натыйжада таш кетмендер, балталар пайда болгон.

Адамдар бара-бара өз алдынча өндүрө башташкан бул илимге неолит революциясы деген ат менен кирген

Коло- жез менен калайдын эритмесинен пайда болгон металл

Коло доорундагы маданият

Кыргызстандын түштүгүндө дыйканчылык менен алектенген отурукташкан эл болгон

Андронов маданияты

Кыргызстандын түндүгүндө мал чарбачылык, дыйканчылык менен алектенишкен

Чуст маданияты

Андронов маданияты

• Кыргызстандын түндүк аймагында өнүккөн
• Андронов маданиятына тиешелүү эстеликтер Нарын аймагынан, Памир-Алайдан, Кетмен-Төбөдөн, Таластан, Чүйдөн, Ысык-Көлдүн айланасынан көп табылган

Чуст маданияты

• Чуст маданияты Кыргызстандын түштүк тарабында өнүккөн
• Ош тургун жайынын калдыгы Чуст маданиятынын үлгүсү катары эсептелинет
• Өзгөн жергесинде 13 тургун жай изилденген

Саймалы-Таш

• Жалал-Абад облусунун Тогуз-Торо районундагы Саймалы-Таш деген жерде 100 миңден ашык сүрөттөрдө жапайы жаныбарлардын, аңчылыктын, дыйканчылыктын жана малчылыктын элестери түшүрүлгөн

Жыйынтыктап айтканда, Кыргызстандын аймагы да адамзат цивилизациясынын очокторунун бири болгон. Бул аймакта жашаган алгачкы ата-бабаларыбыздын доору таш жана коло доору деп аталган, тарыхый-маданий мезгилди баштарынан өткөрүп, адамзат цивилизациясынын өнүгүшүнө өз салымдарын кошкон

Сөздөрдүн маанисин түшүндүргүлө:

• Палеолит
• Мезолит
• Неолит
• Андронов маданияты
• Чуст маданияты

Суроолого жооп бергиле

• Байыркы таш дооруна тиешелүү эстеликтер кайсы аймактардан табылган?

• Андронов жана Чуст маданиятына тиешелүү эстеликтер кайсы аймакта табылган?

• Таш доору канчага, кандай болуп бөлүнөт?

Үйгө тапшырма

• Кыргызстандын аймагындагы таш жана коло доору деген теманы окуп, “неолит революциясы” деген темада кыскача аңгеме жазгыла