6--njy synp Dunya taryhy 1-nji çärýek

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

1.V synpda geçilen temalary gaýtalamak.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Taryh ylmy barada.

2. Gadymy dünýä taryhy hakynda.

3. Taryhy çeşmeler.

4. Arheologiýa barada.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Maddy çeşmeler barada

– Etnografiýa hakynda

– Ýazuw çeşmeleri barada

- Taryhda ýyl hasaby hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Taryh ylmynyň nämäni öwrenýändigini bilmegi

– Gadymy dünýä taryhy hakynda gürrüň bermegi

– Maddy ýadygärlikler barada gürrüň bermegi

– Gadymy döwürde wagt ölçeginiň ýöredilişi hakynda bilmegi

Taryh ylmy dünýäniň dürli halklarynyň we ýurtlarynyň geçmişini öwrenýän ylymdyr. Adamzat özüniň taryhy ösüşinde uzak ýoly geçdi.Onuň ýoly adamyň döremeginden başlap, tä şu günlere çenli dowam edýär. Şol döwri öwrenýän ylma taryh ylmy diýilýär. Taryhda toslama zat ýokdur. Taryh ylymdyr. Taryh ylmy ýeriň ýüzünde ozal ýaşan we häzir ýaşaýan halklaryň ýaşaýyş durmuşlaryny, olaryň ýaşaýşynda deňsizligiň ýüze çykyşynyň sebäplerini, döreden jemgyýetlerini wedöwletlerini, döwlet dolandyryş guramalaryny, syýasy we ykdysady gurluşlaryny öwrenýär. Umuman, taryh ylmy adamzadyň syýasatda,ykdysadyýetde, ylymda we medeniýetde gazanan üstünliklerini öwrenip,takyklap, subut edýär we olary beýan edýär.Mähriban okuwçylar! VI synpda siz Gadymy dünýä taryhyny öwrenersiňiz. Bu kitapda adamyň döreýşi we onuň ýaşaýyş ugrundaky göreşi, adamzat taryhynyň birinji döwri bolan iň gadymy döwri, ilkidurmuş adamlarynyň million-sekiz ýüz müň ýyl mundan ozal ýaşan ýaşaýyş durmuşlary bilen tanşarsyňyz. Şeýle-de mundan 100 müň ýyl ozal howanyň sowap, bütin Ýewropanyň demirgazyk böleklerini buzluklaryň tutuşyny, adamlaryň we haýwanlaryň gyrlyp, galanlarynyň günorta gidişlerini, olaryň oduň we zähmet gurallarynyň kömegi bilen täze ýaşaýyş şertlerine uýgunlaşyşlaryny öwrenersiňiz. Şeýle hem, bu kitapda deňsizligiň ýüze çykmagy bilen biziň eýýamymyzdan (b.e.) öň IV müňýyllygyň aýaklarynda ilkinji döwletleriň döreýişleri we ýykylyp ýok boluşlary, olaryň dörän ýerleri, ilaty, ýaşaýyş derejeleri, gatlaklara bölünişi, döwletleriň dolandyrylyşy, alyp baran uruşlary, halklaryň dini ynançlarynyň gelip çykyşlary, medeni taýdan ösüp ýeten derejeleri baradaky beýanlary okap bilersiňiz.Umuman, adamzadyň geçen taryhy ýolunyň Gadymy dünýä taryhy bilen tanşarsyňyz.

Gadymy dünýä taryhy bütindünýä taryhynyň bir bölegidir.Dünýäniň halklarynyň iň gadymy wagtlardan başlap, tä biziň günlerimize çenli bolan taryhyna ählumumy taryh ýa-da bütindünýä taryhy diýilýär.Gadymy dünýä taryhy Gündogarda biziň eýýamymyzyň öňki IV müňýyllygyň ahyrlaryndan başlap, tä biziň eýýamymyzyň (b.e.)III asyrynyň ortalaryna çenli, Günbatarda bolsa bu döwür Günbatar Rim imperiýasynyň ýykylmagy bilen tamamlanýar, ýagny b.e. 476-njy ýylyna çenli döwri öz içine alýar.Adamzat jemgyýetiniň ösüş ýoluny öwrenmek jemgyýet üçin zerurdyr. Sebäbi geçmişde goýberilen ýalňyşlyklary we gazanylan üstünlikleri öwrenmeklik adamzadyň geljegi üçin tejribedir. Geçmişi öwrenmek bilen biz häzirki zaman hadysalaryna düşünmäge uly mümkinçilik tapýarys.

Taryhy çeşmeler. Adamlar geçmişiň wakalaryny dürli çeşmeleriň üsti bilen bize miras galdyrypdyrlar. Olar maddy ýadygärliklerden,ýazuw çeşmelerinden we taryhy eserlerden ybaratdyr. Şolaryň kömegi bilen hem biz geçmişi öwrenýäris. Maddy ýadygärlikler, esasan, zähmet gurallaryndan, gap-gaçlardan, hojalyk esbaplaryndan, gurlan binalardan, guburhana ýadygärliklerinden, olarda çekilen suratlardan, şekillerden we şuňa meňzeşlerden ybaratdyr. Taryh ylmynda bu tapyndylara maddy çeşmeler diýilýär.

Arheologiýa. Gadymy halklaryň ýaşaýyş-durmuşyna, medeniýetine degişli saklanyp galan ýadygärlikleri öwrenýän ylma arheologiýa diýilýär. Gazuw-agtaryş işlerini geçirip, geçmişde döredilen her bir zadyň ýüze çykan wagtyny, şolaryň üsti bilen adamlaryň nähili derejede ýaşandyklaryny kesgitlemek bilen meşgullanýan adamlara arheologlar diýilýär. Gadymy dünýä taryhy arheologiýa ylmynyň berýän maglumatlary esasynda beýan edilýär.Emma müňlerçe ýyllaryň dowamynda, geçmişdäki ýaşalan jaýlary,ulanylan zatlary galyň gum, agaç galyndylary basyp, käýerlerde bolsa olaryň üstünde obalar, şäherler gurlupdyr. Alymlar gadymy adamlaryň ýaşan ýerlerinde gazuw-agtaryş işlerini geçirýärler we gadymy döwrüň taryhyny arheologiýa tapyndylarynyň esasynda beýan edýärler.

Etnografiýa. Dürli halklaryň durmuşyny, ýaşaýşyny, däp-dessuryny öwrenýän ylma etnografiýa diýilýär. Bu ylmyň üsti bilen dürli döwürlerde ýaşap geçen halklaryň durmuşy, däp-dessurlary öwrenilýär.

Ýazuw çeşmeleri. Gadymy döwrüň adamlarynyň ýaşaýyş durmuşy baradaky maglumatlar birnäçe halklaryň ýazuw ýadygärliklerinde saklanyp galypdyr. Şol ýazuw çeşmeleriň üsti bilen hem biz geçmişi öwrenýäris. Ilkinji ýazuw çeşmeleri b.e. öňki IV müňýyllygyň ahyrlaryna, III müňýyllygyň başlaryna degişlidir. Ol wagtlar kagyz bolmandyr.Olar agaç gabyklaryna, eýlenen haýwan derilerine, daşlaryň ýüzüne ýazylypdyr. Bu ýazgylar gadymy döwrüň döwletleri, olaryň ýeten medeni derejeleri barada maglumat berýärler. Olar taryh ylmy üçin ýazuw çeşmeleri bolup hyzmat edýärler.

5.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Ýazuw ýüze çykmazyndan öň ýyl hasaby nähili ýöredilipdir?

2. Gadymy adamlar aý hasabyny ýöredip, 1 aýyň dowamlylygyny näçe gije-gündiz diýip hasaplandyklary barada gürrüň beriň.

3. Hristianlar haýsy baýramçylygy şowhunly belleýärler?

4. Biziň eýýamymyz diýip nämä düşünýärsiňiz, ol haýsy wagtdan başlanýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. §. Sah.: 7-11.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym:

Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Giriş. Taryh näme öwrenýär” diýen teksti okatdyryp mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Ýazuw ýüze çykmazyndan öň ýyl hasaby nähili ýöredilipdir?

2. Gadymy adamlar aý hasabyny ýöredip, 1 aýyň dowamlylygyny näçe gije-gündiz diýip hasaplandyklary barada gürrüň beriň.

3. Hristianlar haýsy baýramçylygy şowhunly belleýärler?

4. Biziň eýýamymyz diýip nämä düşünýärsiňiz, ol haýsy wagtdan başlanýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Iň gadymy adamlaryň ýaşaýşy.

2. Iň gadymy adamlaryň zähmet gurallary.

3. Ýygnaýjylyk we awçylyk.

4. Adam we tebigat.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Oduň alnyşy barada

– Gadymy adamlaryň ýaşaýşy hakynda

– Gadymy adamlaryň zähmet gurallaryny ýasaýşy barada

- Gadymy adamlaryň kärleri hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gadymy adamlaryň nähili ýaşandyklaryny bilmegi

– Olaryň esasy kärleri hakynda gürrüň bermegi

– Irki döwrüň adamlaryny sypatlandyryp bilmegi

– Gadymy adamlaryň otdan peýdalanyşy hakynda bilmegi

1. Iň gadymy adamlaryň ýaşaýşy. Gadymy adamlar maýyl, yssy ýurtlarda, sowugyň, doňaklygyň ýok ýurtlarynda ýaşapdyrlar. Gadymy adamlaryň maňlaýlary dar we tüňňi bolupdyr. Olar bükülip ýöräpdirler, elleri bolsa dyzyndan aşak geçip, sallanyşyp durupdyr. Olar ýer gazmagy, agaja dyrmaşmagy başarypdyrlar. Iň gadymy adamlaryň bu döwri ylymda irki döwür diýlip atlandyrylýar. Arheologiýa ylmynyň kömegi bilen alymlar bu döwrüň adamlarynyň durmuşynyň agyr bolandygyny anykladylar. Olar tokaýlarda ýaşaýan ýyrtyjy haýwanlardan goranmaly bolupdyrlar. Adam ýekelikde ýyrtyjy haýwanlardanam, açlykdanam halas bolup bilmändir. Şonuň üçin-de olar topar bolup ýaşamaly bolupdyrlar.Iň gadymy adamlar dürli kesellerden we açlykdan ejir çekipdirler,netijede, olaryň ýarysyndan köprägi 20 ýaşa-da ýetmän ölüpdirler.Eger-de adamlar topar bolup ýaşamadyk bolsalar, olar iýmit tapyp bilmezdiler, ody hem söndürmän saklamagy başarmazdylar Iň gadymy adamlaryň onlarçasyny birleşdirýän toparlaryna alymlar «Ilkidurmuş toparlary» diýip at beripdirler.

2. Iň gadymy adamlaryň zähmet gurallary. Iň gadymy adamlaryň esasy zähmet gurallary daşdan hem agaçdan bolupdyr. Olar daşlary biri-birine urup döwüp, daş gurallary ýasapdyrlar. Emma tebigatyň beýleki jandarlarynyň hiç biri hem şeýle gurallary ýasamagy başarmandyrlar.Zähmet gurallarynyň ýasalyp başlanmagy bilen adamlar haýwanlardan tapawutlanypdyr. Alymlaryň çaklamagyna görä, iň gadymy döwrüň adamlary mundan 2,5–3 million ýyl ozal tebigatyň beýleki jandarlaryndan tapawutlanyp başlapdyrlar.Iň gadymy döwrüň adamlary gürleşip bilmändirler. Olar diňe ses we üm bilen biri-birine düşünipdirler. Hiç bir jandar hatda iň sadaja zähmet gurallaryny hem ýasap bilmändir. Çapgyçlar, ýer gazylýan taýaklar, serdesseler adamyň ilkinji zähmet gurallary hasaplanypdyr. Iň gadymy adamlaryň beýleki jandarlardan esasy tapawudy, olaryň zähmet gurallaryny ýasap bilmekleri bolupdyr.

3. Ýygnaýjylyk we awçylyk. Ýygnaýjylyk we awçylyk iň gadymy adamlaryň esasy kärleridir. Iň gadymy adamlar tokaýlarda bitýän miweleri, guşlaryň ýumurtgalaryny, dürli mör-möjekleri iýip oňupdyrlar.Adamlar diňe tebigatyň berýän önümlerini peýdalanyp, ýaşamagyny dowam etdiripdirler. Şonuň üçin, irki döwrüň adamlarynyň esasy käri «ýygnaýjylyk» bolupdyr. Iň gadymy adamlaryň esasy kärleriniň biri awçylyk bolupdyr. Olar aw ýaragy hökmünde taýagy we daşy ulanypdyrlar. Wagtyň geçmegi bilen agaçdan we daşdan ýasalan naýzalardan peýdalanyp başlapdyrlar. Adamlar köpçülik bolup aw awlapdyrlar. Haýwanlaryň sürülerini yzarlap, olary gizlenip oturan awçylaryň üstüne sürmek ýa-da kert gaýalardan gaçyrmak aw awlamagyň iň gadymy usullarydyr. Gadymy adamlar haýwanlaryň süňklerinden dürli çeňňekler hem ýasapdyr. Olar bu gurallary balyk tutmak üçin ulanypdyrlar.

Adam we tebigat. Has irki döwrüň adamlary aňy, sypaty bilen tapawutlanan hem bolsalar, tebigatyň käbir hadysalarynyň öňünde ejiz gelipdirler. Esasan-da olar ýyldyrym çakmagyndan, suw joşgunyndan, ýangyndan gorkupdyrlar. Gadymy adamlar tebigatda bolup geçýän hadysalara düşünip bilmändirler. Olar şeýle hadysalar gök– asman tarapyndan amala aşyrylýar diýip düşünipdirler. Iň gadymy adamlar tebigy güýçlerden gorkupdyrlar we olara ynanypdyrlar. Göze görünmeýän güýçlere garşy göreşmegiň ýollaryny bilmändirler.

Oduň alnyşy. Adam toparlary üçin iň howply hadysalaryň biri-de ot bolupdyr. Otdan ähli janly-jandarlar gorkupdyr. Ody ulanmagy öwrenen gadymy adamlar haýwanlardan has tapawutlanyp, oduň ýaşaýyş üçin peýdalydygyny bilip başlapdyrlar. Sümme tokaýlarda bolup geçýän ýangynlar ynsan, haýwandyr ösümlik üçin örän howply bolupdyr. Olar oduň kömegi bilen ýyrtyjy haýwanlardan goranmagy başarypdyrlar.Adamlar ody hemişe ýanar ýaly, öçürmän saklamagyň tärini hem ele alypdyrlar. Başga sebitlere göçenlerinde oduň közüni öçürmän saklapdyrlar. Otda bişen ýabany haýwanlaryň eti süýji we adam üçin peýdaly bolupdyr. Irki döwrüň adamlary oduň özleri üçin peýdalydygyna düşünip, oňa uly hormat goýupdyrlar.

5.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Irki döwrüň adamlary haýsy sypatlary bilen häzirki zaman adamlaryndan tapawutlanypdyrlar?

2. Näme üçin gadymy adamlar gazaply gyşyň bolýan ýerlerinde ýaşap bilmändirler?

3. Gadymy adamlaryň haýwanlardan nämeler bilen tapawutlanandygy barada gürrüň beriň.

4. Näme üçin iň gadymy adamlar ýekelikde ýaşap bilmändirler?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 1 Sah.: 12-14.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym:

Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Iň gadymy ýygnaýjylar we awçylar” diýen teksti okatdyryp mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Irki döwrüň adamlary haýsy sypatlary bilen häzirki zaman adamlaryndan tapawutlanypdyrlar?

2. Näme üçin gadymy adamlar gazaply gyşyň bolýan ýerlerinde ýaşap bilmändirler?

3. Gadymy adamlaryň haýwanlardan nämeler bilen tapawutlanandygy barada gürrüň beriň.

4. Näme üçin iň gadymy adamlar ýekelikde ýaşap bilmändirler?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Maldarçylygyň ýüze çykmagy.

2. Ekerançylygyň ýüze çykmagy.

3. Zähmet gurallarynyň kämilleşmegi.

4. Daş asyry barada.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Haýwanlaryň eldekileşdirilmegi barada

– Ekerançylygyň ähmiýeti hakynda

– Zähmet gurallarynyň kämilleşmegi barada

- Adamlaryň ýasan zatlary hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Temany giňişleýin gürrüň bermegi

– Ekerançylygyň ähmiýeti hakynda gürrüň bermegi

– Maldarçylygyň ähmiýeti barada gürrüň bermegi

– Adamyň kämilleşmeginde zähmetiň ähmiýeti barada gürrüň bermegi

Maldarçylygyň ýüze çykmagy. Mundan 12 müň ýyl ozal dünýäniň köp böleginiň howasy maýlap, buzlar eräpdir. Ýeriň diňe demirgazyk we Antarktida böleginde müdimilik buzlar saklanyp galypdyr.

Howanyň maýlamagy bilen adamlar ýuwaş-ýuwaşdan günorta,Ýewropanyň we Aziýanyň ýerlerine süýşüp başlapdyrlar. Buzlaryň eremegi bilen Ýeriň köp bölegini suw basypdyr. Uly derýalar, köller emele gelipdir. Awçylar haýwanlaryň yzyndan galmandyrlar, awlan ýabany haýwanlarynyň çagalaryny tutup getiripdirler we olary eldekileşdirip başlapdyrlar.Adamlaryň ilkinji eldekileşdiren öý haýwany it bolupdyr. Olar adamlaryň ýaşaýan ýerini gorapdyrlar, aw awlanlarynda haýwanlary kowalamaga kömek edipdirler. Soňra adamlar häzirki hojalyk mallarynyň hemmesini hem eldekileşdiripdirler we köpeldip başlapdyrlar. Öý haýwanlary adamlara et, süýt, ýüň we deri önümlerini beripdir. Olar bolsa adamlaryň eklenjini ýeňledipdir. Ekerançylygyň ýüze çykmagy. Ekerançylyk mundan 10 müň ýyl ozal ýüze çykypdyr we adamlaryň durmuşynda ägirt uly ähmiýete eýe bolupdyr. Bu döwre çenli adamlar tebigatyň berýän önümleri bilen ýaşaýşyny dowam etdiren bolsa, indi adamlaryň özleri önüm öndürip başlapdyrlar. Adamlar paltanyň, teşäniň, oragyň dürli görnüşlerini daşdan,süňkden ýasapdyrlar. Ekerançylyk üçin iň zerur bolan kätmen oýlanyp tapylypdyr. Aýallar ýere gaçan arpanyň we bugdaýyň gögerýändigini görüpdirler, şondan soň mes toprakly ýerleri dyrmyklap, däne ekip başlapdyrlar. Şeýdip, adamlar kem-kemden ýygnaýjylykdan ekerançylyga geçip başlapdyrlar. Ilkinji ekerançylar ýeri agajyň kömegi bilen agdarypdyrlar,ýagny agaçdan azal ýasapdyrlar. Ýetişen dänäni bolsa agaçdan ýa-da süňkden ýasalan orak bilen orupdyrlar. Adamlar dänäni ýasy daşlaryň arasynda sürtüp, un edipdirler we ojakdaky otda bolsa kökejikleri bişiripdirler. Ekerançylygyň we maldarçylygyň ýüze çykmagy bilen adamlaryň ýaşaýşy indi diňe tebigata bagly bolman, eýsem olaryň zähmetine we ukyplaryna bagly bolupdyr.

Zähmet gurallarynyň kämilleşmegi. Zähmet gurallarynyň kämilleşmegi netijesinde, adamyň özi hem özgeripdir, kämilleşipdir. Ýüzlerçe ýyllaryň dowamynda pyçak deregine hyzmat edýän ýasy daşlary ýasamagy öwrenipdirler. Adamyň zähmet gurallaryny daşdan ýasan döwrüne taryh ylmynda daş asyry diýilýär. Indi adamlar aw awlamagyň, ýarag ýasamagyň dürli tilsimatyny oýlap tapyp, özlerini paýhasly alyp barypdyrlar. Olaryň beýnisi ösüpdir, geplemek ukyby artypdyr.Zähmet adamyň paýhasynyň ösmegine we dürli zähmet gurallaryny döretmeklerine getiripdir. Ekerançylygyň we maldarçylygyň ösmegi bilen birlikde hünärmentçilik döräpdir. Adamlar daş, süňk, agaç işläp bejermegi kämilleşdiripdirler. Alymlaryň çaklamaklaryna görä, mundan ýedi müň ýyl ozal daşlary deşmegi we ýylmamagy, çarhlamagy adamlar doly ele alypdyrlar. Adamlar toýun palçykdan küýze gaplaryny ýasap,ony otda ýakyp bişiripdirler. Bu gaplarda bolsa suwuk zatlary saklapdyrlar, iýmit taýýarlapdyrlar. Adamlar balyk tutmak üçin dürli görnüşli sebet örüpdirler, soňra tor örmegi öwrenipdirler.Olar ýörite aýlanýan çarhlarda küýzäni aýlap, ýülmäp çykarmagy öwrenipdirler. Adamlar çykarýan toýun gap-gaçlaryny ýörite peçlerde bişiripdirler. Bir küýzegär birnäçe ekerançy obalary gap-gaçlar bilen üpjün edip bilipdir. Käwagtlarda ojaga tebigy misiň bölekleri düşüpdir we ýumşap eräpdir. Adamlar erän misi ýörite gaplara guýup, hojalyk gurallaryny ýasap boljakdygyna düşünipdirler.

5.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Mundan on iki müň ýyl ozal tebigatda nähili üýtgeşiklikler bolup geçipdir?Olar barada gürrüň beriň.

2. Adamlar ilkibaşda haýsy haýwanlary eldekileşdiripdirler?

3. Ekerançylyk haýsy müňýyllyklarda ýüze çykypdyr?

4. Adamlar nähili gap-gaçlary ýasapdyrlar, ol gaplarda nämeler saklanypdyr?

5. Adamyň kämilleşmeginde zähmetiň ähmiýeti barada aýdyp beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. §3. Sah.: 17-20.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym:

Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. §3. Sah.: 17-20.

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak.

1. Mundan on iki müň ýyl ozal tebigatda nähili üýtgeşiklikler bolup geçipdir?Olar barada gürrüň beriň.

2. Adamlar ilkibaşda haýsy haýwanlary eldekileşdiripdirler?

3. Ekerançylyk haýsy müňýyllyklarda ýüze çykypdyr?

4. Adamlar nähili gap-gaçlary ýasapdyrlar, ol gaplarda nämeler saklanypdyr?

5. Adamyň kämilleşmeginde zähmetiň ähmiýeti barada aýdyp beriň.

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Müsüriň tebigaty we ilaty.

2. Nil derýasynyň joşgunlary.

3. Müsüriň birleşdirilmegi.

4. Müsüriň bitewi döwlet bolmagy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Müsüriň tebigaty barada

– Nil derýasynyň joşmagynyň sebäbi hakynda

– Müsüriň bitewi döwlet boluşy barada

- Gullaryň zähmetine daýanýan önümçiligiň emele gelişi hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Temany giňişleýin gürrüň bermegi

– Müsüriň tebigaty hakynda gürrüň bermegi

– Müsürde ilkinji döwletler haçan ýüze çykandygy we olaryň sany barada gürrüň bermegi

– Gadymy Müsüri kartadan görkezmegi

Müsüriň tebigaty we ilaty. Müsür Demirgazyk-Gündogar Afrikada ýerleşýär. Bu ýurtda ýylyň köp wagty gaty yssy bolýar we ýagyş seýrek ýagýar. Bu ýerde çägesöw çöller müňlerçe kilometre ýaýlyp gidýär. Diňe derýalaryň jülgelerinde, çeşmeleriň bar ýerlerinde ot, agaç gögerýär, ol ýerler haýwanat dünýäsine hem baý bolýar.Müsürde günortadan demirgazyga tarap dünýäde iň uly derýalaryň biri bolan Nil derýasy akyp geçýär. Ol öz gözbaşyny ekwatorda ýerleşýän uly köllerden alyp gaýdýar. Niliň akymyna ýolda dag bosagalary päsgel berýärler. Derýa çuň jülgäniň içi bilen 6671 kilometre uzalyp gidýär. Jülgäniň ini 1 kilometrden 20 km çenli ýetýär.Müsürde adamlar daş asyry döwründe mekan tutupdyrlar. Olar urug we taýpa bolup ýaşapdyrlar. Uruglary aksakallar dolandyrypdyr.

Adamlar aw awlapdyrlar, balyk tutupdyrlar, däne we miwe ýygnapdyrlar, soňra bolsa ekerançylyk ýüze çykypdyr. Amatly ýerleriň üstünde taýpalaryň arasynda dawa turupdyr. Munuň özi käte urşuň bolmagyna hem sebäp bolupdyr. Uruş wagty taýpalar özlerine serdar saýlapdyrlar. Uruşda ýesir alnan adamlary,adatça, işledipdirler. Emma alan ýesirlerini işletmek irki urug döwri üçin peýdaly bolmandyr. Müsüriň iň gadymy ilatynyň ýaşaýşy agyr bolupdyr.

Nil derýasynyň joşgunlary. Tomus aýlary Merkezi Afrikada Müsürden günortada güýçli ýagyş ýagypdyr. Ýylyň bu paslynda Niliň gözbaş alýan kölleriniň suwy joşýar. Edil şol wagtlar Niliň goşantlarynyň başlanýan ýerindäki daglarda hem gar eräp,derýa tarapa akypdyr.Joşan Nil köllerden ösümlikleriň biçak köp owuntyklaryny we suwuň ereden dag jynslaryny getiripdir. Ösümlikleriň köp möçberdäki owuntyklarynyň suwa düşmegi zerarly derýanyň suwy ýaşyl reňke öwrülip,kenar ýakalaryny bolsa gyrmança basypdyr.Derýanyň batgaly we ýalpak ýerlerini beýikligi 4 – 5 metre ýetýän papirus agaçlarynyň jeňňellikleri tutupdyr. Bu ýerlerde hurma, arpa we bugdaý bitipdir. Papirus jeňňelliklerinde suw guşlary mesgen tutupdyr. Derýada balyk köp bolupdyr. Derýanyň boýunda ýabany öküzleriň sürüleri, ýyrtyjy haýwanlar, zäherli ýylanlar hem mesgen tutupdyr.

Müsüriň birleşdirilmegi. Müsürde wagtyň geçmegi bilen zähmet gurallary kämilleşipdir. Misden ýasalan zähmet gurallary we azal ýüze çykypdyr, artykmaç hasylyň alynmagy jemgyýetde deňsizligiň ýüze çykmagyna, urug jemagatynyň dargamagyna getiripdir. Taýpa serdarlary jemagatyň ýerinden köp ýer alypdyrlar we baý ýer eýelerine öwrülipdirler.Bu özgerişler taýpalaryň arasynda uruşlaryň turmagyna getiripdir, ýesir düşen adamlary öldürmän, gula öwrüpdirler. Müsürde gullaryň hiç hili emlägi bolmandyr. Olar hojaýynlara degişli bolup, agyr işlerde işledilipdir.Şeýlelik bilen, b.e. öň IV müňýyllykda Müsürde gullaryň zähmetine daýanýan önümçilik emele gelipdir.Müsürde bitewi döwlet birbada emele gelmändir. Ilkibaşlarda Müsürde 40-a golaý uly bolmadyk döwlet emele gelipdir. Emma bu döwletleriň arasynda özara uruşlar bolup durupdyr, netijede, Niliň boýunda iki sany döwlet emele gelipdir. Müsüriň demirgazygyny,ýagny Niliň aşaky akymyny eýelän patyşa Demirgazyk Müsür döwletini döredipdir.Ýurduň Günortasyny eýelän patyşa Günorta Müsür döwletini döredipdir.

6.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Gadymy Müsüri kartadan görkeziň.

2. Müsürde gullaryň zähmetine daýanýan önümçilik haçan emele gelipdir?

3. Müsürde ilkinji döwletler haçan ýüze çykypdyr, olaryň sany näçe?

4. Müsürde bütewi döwlet haçan emele gelipdir?

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. §8. Sah.: 31-34.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym:

Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Gadymy Müsüriň tebigaty we ilaty” diýen teksti okatdyryp mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Gadymy Müsüri kartadan görkeziň.

2. Müsürde gullaryň zähmetine daýanýan önümçilik haçan emele gelipdir?

3. Müsürde ilkinji döwletler haçan ýüze çykypdyr, olaryň sany näçe?

4. Müsürde bütewi döwlet haçan emele gelipdir?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ekerançylygyň ösüşi.

2. Hünärmentçilik we söwda.

3. Müsürlileriň ekerançylykda gazanan üstünlikleri.

4. Daýhanlar barada.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Senetçiler hakynda

– Müsürde misiň bejerilip öwrenilmegi barada

– Senetçileriň ýasan gurallary barada

- Müsürdäki garamaýaklaryň ýaşaýşy hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Temany giňişleýin gürrüň bermegi

– Daýhanlar hakynda gürrüň bermegi

– Senetçiler barada bilmegi

– Ekerançylygyň ösüşi hakynda bilmegi

Ekerançylygyň ösüşi. B.e. öň II müňýyllygyň ortasynda müsürliler hojalygy ösdürmekde uly üstünlikler gazanypdyrlar. Müsürde ilkinji gezek suw çykarylýan jykyr oýlanyp tapylypdyr, ol belent ýerlerdäki baglary suwarmagy ýeňilleşdiripdir. Käýerlerde bolsa, bir tarapy ýere dikilen agaja daňylan pürsüň bir ujuna daş, beýleki ujuna ýörite teletinden edilen suw gaplar daňlyp, aşakdan suwy çekip, ekin meýdanlaryny suwarypdyrlar. Müsürliler kanal gurup, Niliň kenarlaryna gum çekipdirler. Emma muňa garamazdan, suw joşguny wagtynda ähli ýerleri suw basypdyr.Adamlar artykmaç suwlary ýene-de derýa goýbermek üçin gazuw işlerini geçiripdirler. Suwuň çykmaýan ýerlerine kanal, ýap çekipdirler.Müsürliler ýerleri bejermek üçin kätmen oýlap tapypdyrlar. Kätmeni uzyn taýagyň ujuna berkidipdirler. Birtopar aýal taýagyň ujundan tutup, kätmeni dartanlarynda, ol ýeriň ýüzüni keş-keş edip dyrmapdyr. Iň gadymy azal şeýdip ýüze çykypdyr. Soňabaka azala öküz goşup başlapdyrlar.Müsürlileriň esasy kärleri ekerançylyk bolupdyr. Olar arpa, bugdaý, zygyr, gök ekinler ekipdirler. Tohum sepilen meýdana müsürliler goýun-geçi, doňuz goýberýän ekenler, ol mallar däneleri basgylap, topraga garýan eken. Müsürliler bugdaýy ýiti daş gyýçaklary bilen, diş oturdylan agaç oraklar bilen orupdyrlar. Hünärmentçilik we söwda. Müsür halky b.e. öň 4 müň ýyla golaý ozal misi bejermegi öwrenipdirler. Ýörite güýçli peçlerde ot ýakyp eredipdirler. Toýnuň ýa-da ýumşak daşyň ýüzünioýup, galyp ýasapdyrlar, şoňra şol galyba eredilen misi guýupdyrlar.Mis sowandan soň galypdan çykarypdyrlar we özlerine gerekli guraly alypdyrlar. Adamlar şeýdip palta, kätmen, hanjar ýasapdyrlar.Müsürliler geýimlik üçin galyň kendir mata dokapdyrlar,düşenmek üçin gaýyşdan düşekçeleri örüpdirler, toýundan gap-gaçlary taýýarlapdyrlar.Müsürliler altyny we kümşi işläp bejermegi hem öwrenipdirler,olardan şaý-sepleri ýasapdyrlar. Müsürlileriň arasynda küýzegärler,dokmaçylar, daş goparyjylar we beýleki senetçiler hem bolupdyr.Ekerançylar, maldarlar we senetçiler özleriniň zähmet önümleri bilen özara alyş-çalyş edipdirler. Bütin Müsüriň üstünden geçýän amatly suw ýoly haryt alyş-çalşyny aňsatlaşdyrypdyr. Niliň kenar ýakasynda şäherler döräpdir, olarda haryt alyş-çalyş edilipdir. Pul bolmansoň,satyjylar öz sygryny 5 goýna ýa-da iki halta dänä çalşypdyrlar. Bu söwda haryt alyş-çalşygy diýlipdir. Metal işläp bejermegi başaran adamlar zähmet gurallaryny, ýarag, bezeg şaý-seplerini ýasapdyrlar. El bilen ýasalan hojalyk gurallaryna senetçilik önümleri diýilýär, şol kär bilen meşgul bolýan adamlara bolsa senetçiler diýilýär.Gadymy bir müsürli senetçileriň zähmetini we ýaşaýşyny şeýle beýan edipdir: «Dokmaçy mata dokalýan taranyň başynda uzak günläp büküdip oturýar we zygyr çaňy siňen howadan dem alýar, ol arassa howadan dem almaga daşaryk çyksa, öz çöregini gözegçä bermeli bolýardy. Eger ol tabşyrygy berjaý etmese, ony rehimsizlik bilen ýençýärler.Neçjar daýhandan-da beter ýadaýar. Ol öz elleriniň ukybyndan-da artyk işlemeli bolýar. Ol hatda gijelerine-de işleýär. Köşkleriň gurluşygynda işleýän gurluşykçynyň iýer ýaly ýeterlik çöregi ýok, onuň geýimleri hem ýyrtyk, sal-sal».Mätäçlik garyplary baýlardan däne karz almaga mejbur edipdir.Daýhanyň tohumlyk dänesiniň galmaýan wagtlary-da bolupdyr. Garyp öz bergisini wagtynda berip bilmedik mahaly baý adam bergidary gula öwrüpdir. Müsürde garamaýaklar ençeme gezek gozgalaň turzupdyrlar...

5.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Müsürliler ekerançylykda nähili üstünlikleri gazanypdyrlar?

2. Gadymy Müsüriň ilatyndan kimlere daýhanlar, kimlere senetçiler diýilýär?

3. Haçan Müsürde mis işläp bejermekligi öwrenipdirler?

4. Senetçileriň ýasan gurallary barada gürrüň beriň.

5. Müsürdäki garamaýaklaryň ýaşaýşy barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. §9. Sah.: 34-37.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym:

Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Mekdebi: _______ Senesi:

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Gadymy müsürlileriň durmuşy” diýen teksti okatdyryp mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Müsürliler ekerançylykda nähili üstünlikleri gazanypdyrlar?

2. Gadymy Müsüriň ilatyndan kimlere daýhanlar, kimlere senetçiler diýilýär?

3. Haçan Müsürde mis işläp bejermekligi öwrenipdirler?

4. Senetçileriň ýasan gurallary barada gürrüň beriň.

5. Müsürdäki garamaýaklaryň ýaşaýşy barada gürrüň beriň.

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Müsüriň kuwwatlanmagy.

2. Goşun.

3. Harby ýörişler.

4. Gullar.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Bürünç barada

– Goşunyň esasy güýji hakynda

– Müsür patyşalygynyň basybalyjylykly uruşlary barada

- Faraon Tutmos III basyp alan ýurtlary hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Tema barada gürrüň bermegi

– Müsüre birikdirilen ýerler hakynda gürrüň bermegi

– Müsürde gullaryň ýagdaýy barada gürrüň bermegi

– Gullaryň ýerine ýetiren işleri hakynda bilmegi

Müsüriň kuwwatlanmagy. Müsür faraonlary öz häkimligini berkitmäge, häkimlik edýän ýurduny giňeltmäge we baýlygyny artdyrmaga çalşypdyrlar. Basybalyjylykly ýörişleri geçirmek üçin olara uly we oňat türgenleşen hemişelik goşun gerek bolupdyr. Şonuň üçin hasapçylar ilaty berk hasaba alýar ekenler we ýaş ýetginjekleriň her ondan birini uzak möhletli harby goşuna – gulluga iberipdirler. Şolardan hem ýarag ulanmakdan oňat başy çykýan söweşijileri taýýarlapdyrlar. Olaryň käbirleri peýkam, uzyn naýza bilen, beýlekileri uruş paltalary we hanjarlar bilen ýaraglanypdyrlar.Senetçiler mis bilen galaýyny garyp eretmegi öwrenipdirler. Mis bilen galaýynyň birleşmeginden alnan metala bürünç diýilýär. Mise garanda bürünçden ýasalan zähmet gurallarydyr ýaraglar has berk bolupdyr. Ondan ýasalan ýaraglar müsürlilere söweşde uly artykmaçlyk beripdir.Goşun. Müsürde senetçiligiň ösmegi faraonlara goşuny oňat ýaraglandyrmaga mümkinçilik beripdir.Goşunyň esasy güýji daýhanlardan ýygnalan köp sanly pyýada goşun bolupdyr. Olar gulluga zorluk bilen alnan daýhanlardan bolupdyr. Pyýada goşun garpyşykly söweşlerde amatly bolar ýaly, uly bolmadyk ýeňil galkan bilen ýaraglandyrylypdyr.Goşunda söweş üçin at goşulan iki tigirli arabalar (kolesnisalar)hem bolupdyr. Arabada eli ýaragly iki sany söweşiji oturypdyr.B.e. öň II müňýyllygyň ortalarynda müsürliler uruş arabalaryny ulanyp başlapdyrlar. Olar at goşulan iki tigirli arabalardan söweşýän toparlary döredipdirler.Adatça her arabada esgerleriň ikisi oturypdyr, olaryň bir-ä arabany sürüpdir, beýlekisi bolsa ýaýdan ok atypdyr. Uly söweşlerde öňden barýan barlagçylar duşmanyň ýakynlaşyp gelýändigini goşuna habar beripdirler. Müsür goşuny söweşe taýýarlanyp, öň hatardaky peýkamçylar duşmanyň üstüne ok baryny ýagdyrypdyrlar. Şondan soň arabaçylar duşmanyň üstüne çozup, olaryň hataryny başagaý edipdirler, iň soňunda bolsa pyýada goşun söweşe giripdir. Uruş müsürliler üçin baýamagyň ýene bir usuly bolupdyr. B.e. öň 1500-nji ýyllarda faraon Tutmos III Alynky Aziýa harby ýöriş geçiripdir. Tutmos III Palestinadaky Megiddo galasyny basyp almak üçin, duşmanyň garaşmadyk ýerinden aýgytly zarba urupdyr. Emma faraonyň goşunlary ýedi aýdan soň Megiddo galasyny basyp alypdyrlar. Ol ýerde uzak durman ýurdy talap, ummasyz köp baýlyk bilen Müsüre gaýdyp gelipdirler. Galanyň basylyp alynmagy Alynky Aziýada basyp alyşlary dowam etdirmäge ýol açypdyr.Uzak ýyllara çeken uruşlaryň netijesinde Tutmos III we ondan soňky patyşalyk süren faraonlara Ortaýer deňziniň gündogar kenarynda ýerleşýän Palestinany, Siriýany we Finikiýany basyp almak başardypdyr. Müsür patyşalygynyň mülkleri demirgazykda Ýewfrat derýasyna çenli ýetipdir. Faraonlar Müsürden günortada altyn känleri bilen şöhratlanýan Nubiýany hem basyp alypdyrlar. Müsür faraony Nubiýadan 7 müň ýesir, 200 müň mal olja getiripdir. Bu ýeňişleriň netijesinde Müsür Alynky Aziýada iň güýçli döwlete öwrülipdir.Gullar. Faraonlar basyp alan ýurtlaryny talapdyrlar we ol ýerlerde aman galan ilata salgyt salypdyrlar. Agyr ýükli kerwenler we gämiler Müsüre altyn, bürünç, pil süňki, gara agaç daşapdyrlar.Söweşýän goşun bolsa müňlerçe ýesir, mal hem-de gylýal sürülerini getiripdirler. Müsürde näçe çäge bolsa, faraonyň hem altyny şonça bardyr diýip, goňşy ýurtlarda aýdypdyrlar. Talanyp alnan baýlyklar Müsüriň gul eýeleriniň eline düşüpdir. Müsürde gullaryň sany has köpelipdir. Ylaýta-da ruhanylar baýapdyrlar. Şol döwürde diňe Müsüriň baş ybadathanasynyň 80 müň guly bolupdyr. Müsüriň ýyl ýazgysyndan habar berlişi ýaly, diňe 50 ýylyň dowamynda gullaryň 100 müňi ele salnypdyr.Megiddo söweşi Faraonyň gatnaşmagyndaky söweş Müsürde ýerli ilaty hem gula öwrüpdirler. Daýhanlaryň we senetçileriň baýlardan däne ýa-da Müsürde pul hökmünde ulanylýan mis myhjagazlaryny karz alýan wagtlary az bolmandyr. Karzyny we onuň üstüne bermeli göterimini wagtynda üzüp bilmedik daýhany,emeldar baý onuň özüni ýa-da çagalaryny gula öwrüpdir.Guluň hiç hili hukugy bolmandyr.

5.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Müsür patyşalygynyň basybalyjylykly uruşlary barada gürrüň beriň.

2. Faraon Tutmos III haýsy ýurtlary basyp alypdyr?

3. Müsüre günortada haýsy ýerler birikdirilipdir?

4. Müsürde gullaryň ýagdaýy nähili bolupdyr, olar nähili işleri ýerine ýetiripdirler?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. §11. Sah.: 39-42.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym:

Bellik:________________________________________________________________

______________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:

Ders mugallymyRozyýewa Nigara Senesi:06.11.2023ý

Dersiň ady: Gadymy dünýä taryhy Synpy: VI A

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Gadymy Müsür döwletiň gülläp ösmegi” diýen teksti okatdyryp mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Müsür patyşalygynyň basybalyjylykly uruşlary barada gürrüň beriň.

2. Faraon Tutmos III haýsy ýurtlary basyp alypdyr?

3. Müsüre günortada haýsy ýerler birikdirilipdir?

4. Müsürde gullaryň ýagdaýy nähili bolupdyr, olar nähili işleri ýerine ýetiripdirler?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Gadymy dünýä taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwrtetmäge girişmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Dini ynançlar.

2. Ruhanylar.

3. Buthanalar.

4. Müsürlileriň çokunýan hudaýlary barada.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Müsürlileriň Güne we Nile çokunmagy barada

– Müsürlileriň çokunýan hudaýlary hakynda

– Ruhanylar barada

- Buthanalaryň gurluşy hakynda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Temany giňişleýin gürrüň bermegi

– Dini ynançlar hakynda bilmegi

– Müsürlileriň dini boýunça, adamlaryň esasy kärlerini nädip bilip bolýandygyny gürrüň bermegi

– Müsürde adamlaryň jaýlanyşy hakynda bilmegi

Dini ynançlar. Gadymy müsürliler adamlaryň durmuşyny we tebigaty haýsam bolsa uly güýçler – hudaýlar dolandyrýandyr diýip düşünipdirler. Şonuň üçin adamlar hudaýlara çokunyp, olaryň şanyna

sadaka beripdirler.Müsürliler köp sanly hudaýlara çokunypdyrlar. Alymlaryň berýän maglumatlaryna görä, müsürlileriň ynanýan hudaýlarynyň sany 1 müňe barabar bolupdyr. Müsürliler iň beýik, gudratly we owadan hudaý diýip Güni hasaplapdyrlar. Gün hudaýyna olar Ra, Amon ýa-da Amon-Ra diýipdirler. Amon-Ra her gün gündogarda görnüp, öz altyn gämisinde asmanyň ýüzünden ýüzüp barýar. Şondan soň ösümlikler janlanyp, adamlar we haýwanlar begenişip, Amon-Ra hudaýyny wasp edýärler.Müsürliler Geb diýen ýer hudaýyny ýylan kelleli adam görnüşinde göz öňüne getiripdirler, sebäbi ýylan ýer jandary bolupdyr. Müsürlilerde akyl hudaýy Tot uly hormatdan peýdalanypdyr, onda uzyn çüňkli ibis guşunyň kellesi bolupdyr. Adamlara okamagy we ýazmagy hem öwreden Tot

hudaýy diýip hasaplapdyrlar.Gadymy Müsürde adamlar örän köp haýwanlary Hudaýa deňäp, olara sežde edipdirler. Memfis şäheriniň bir buthanasynda maňlaýy sakar (maňlaýy ak tegmilli)

uly bir gara öküzi saklapdyrlar, oňa Apis diýipdirler.Ol ölende bütin ýurt ýas tutupdyr. Umuman, gadymy döwürde müsürliler tebigatda janly-jandarlara, ýere,suwa, ösümliklere çokunypdyrlar. Müsürliler Nili hem edil Güni hormatlaýyşlary ýaly hormatlapdyrlar. Niliň suwunyň ekin meýdanlaryna gelmegini dileg edipdirler.Joşgun başlananda bolsa Müsürde baýram edilipdir. Ruhanylar. Buthanalarda ybadathanalarda hudaýa hyzmat edýän ruhanylar (žresler) ýaşapdyrlar.Ruhanylar hudaý bilen gürleşip bilýän, hudaýa iň ýakyn adam hasaplanypdyr. Müsürde ruhanylaryň täsiri gaty uly bolupdyr. Adamlar hudaýlar üçin jaý – buthana salypdyrlar. Daşdan ýonup Hudaýyň uly heýkellerini ýa-da bürünçden we laýdan kiçijik göwresini ýasapdyrlar. Ruhanylar ybadathanalaryň baýlygyna hojaýynlyk edip, iň baý gul eýelerine öwrülipdirler. Ýokary ruhany buthanada hudaýyň ýatýan içki otagyna girip, mukaddes dessurlary, ýagny hudaýyň heýkelini ýakymly ysly ýag bilen süpüripdir. Ony geýindirip, tagamly naharlary hödürläp, soňra bolsa arkasyny hudaýa görkezmän, yzlygyna çykypdyr.Faraonlar buthanalara altyn we kümüş beripdirler. Olardan başga-da ruhanylar her gezekki şowly ýörişlerden soň köp sanly gullary we beýleki getirilen oljalardan hem alypdyrlar.Ruhanylar iň baý we hökmürowan adamlar bolupdyrlar, sebäbi olar hudaýyň adyndan gürleýärler diýip müsürliler ynanypdyrlar.Buthanalar. Buthanalar örän owadan, kaşaň hem berk gurlupdyr. Buthanalar hudaýlaryň ýaşaýan ýeri hasaplanylypdyr. Buthana barylýan ýoluň iki gapdalynda iki hatar goragçylar duran ýaly, göwresi ýolbars, adam kelleli jandarlaryň heýkelleri ýerleşdirilipdir. Onuň öňünde mermer daşyndan sünnälenip ýasalan faraonyň göwresi tagtda ýerleşdirilipdir.Buthananyň içinde bolsa iň gizlin otag ýerleşipdir. Ol ýerde buthananyň eýesi, hudaýyň heýkeli saklanypdyr, oňa diňe ruhanylar we faraonlar baryp bilipdirler. Gapdalynda bolsa, ýörite otagda, mukaddes agaçdan bedew saklanypdyr.Uly baýramçylyk günleri heýkeli agaç bedewiň üstünde goýup,ruhanylar ony eginlerine alyp, buthananyň howlusyna, adamlaryň garaşyp duran ýerine çykarypdyrlar. Soňra adamlar ýuwaşlyk bilen Nil derýasyna baryp, hudaýy uly gämä mündüripdirler we derýada ýüzdüripdirler. Ähli müsürliler derýanyň kenaryna baryp, hudaýy gutlapdyrlar. Baýramçylyk tamamlanandan soň heýkeli we agaç bedewi ýene-de buthana, alnan ýerine getirip goýupdyrlar. Daýhanlar buthana haltajyklaryny däneden, sebetlerini gök önümlerden dolduryp eltipdirler. Baý adamlar buthanalara altyn, gul,mal beripdirler. Buthanalaryň – ybadathanalaryň ägirt uly baýlyklary bolupdyr. Fiwy şäherindäki esasy ybadathananyň 80 müňden gowrak guly bolupdyr.Gadymy müsürliler faraony ýerdäki hudaý diýip düşünipdirler we ony Günüň ogly hasaplapdyrlar. Gün hudaýy beýleki hudaýlaryň hemmesiniň patyşasy, onuň ogly faraon bolsa adamlaryň arasyndaky patyşa diýipdirler. Olaryň düşünişine görä, faraonsyz adamlara ýerde ýaşaýyş ýokmuş.Nil derýasy mydama ýylyň bellibir wagtynda joşupdyr, emma müsürliler eger-de faraon derýa joş diýmese, derýa joşmaz diýip düşünipdir.

5.Geçilen temany berkitmek: sorag jogap arkaly.

1. Müsürlileriň çokunýan hudaýlaryny sanap beriň.

2. Müsürliler näme üçin Güne we Nile çokunypdyrlar?

3. Müsürlileriň dini boýunça, adamlaryň esasy kärlerini nädip bilip bolýar?

4. Müsürde adam nähili jaýlanypdyr?

5. Näme üçin müsürliler merhum üçin mumyýany ulanypdyrlar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. §12. Sah.: 42-45.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak.

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).