7-nji synp Dunya taryhy 2-nji çärýek

Ders mugallymy:Rozyýewa Nigara	Senesi: 04.11.2023ý
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy:VIIA/B

Sapagyň temasy:	Arap halyflygy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Arabystanyň tebigy we ilaty esasy kärleri, kerwen söwdasy, gadymy ynançlar, Muhammet pygamber, Yslamyň döremegi, Mekge, Medine. Mukaddes Käbe, Gurhan, şerigat, Arap taýpalarynyň birleşdirilmegi, Araplaryň ỳörişleri we yslam dininiň dünỳä ỳaỳramagy barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	okuwçylara temanyň üsti bilen watançylyk terbiýesini bermek
Sapagyň görnüşi:	Bäsleşik sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a) Okuwçylara “Arabystanyň tebigy we ilaty esasy kärleri” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Arabystanyň ilatynyň esasy käri näme bolupdyr we «beduinler» kimler?

2. Muhammet pygamberiň dünýä taryhyndaky hyzmaty nämeden ybarat?

3. Mekge we Medine şäherlerini kartadan görkeziň we araplaryň dini durmuşynda bu şäherleriň ähmiýeti barada gürrüň beriň.

4. «Dört Çaryýarlar» diýlip kimlere aýdylýar?

Öz pikiriňizi beýan ediň. Otparazlyk dini bilen yslam dininiň arasynda nähili meňzeşlikler we aýratynlyklar bar?

3. Bäsleşigi guramak we geçirmek.

Tema boýunça bäsleşigi geçirmek üçin, synpyň okuwçylaryndan 2 topar döredilýär. Bäsleşigiň emin agzalary kesgitlenýär. Mugallym eminleriň ýolbaşçysy, toparlara degişli bolmadyk okuwçylaryň birnäçesi emin agzalary bolup biler.

Bäsleşik başlamazyndan öň, täze tema degişli maglumatlar bilen tanyşdyrmagy maksadalaýykdyr.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Arap halyflygy

2. Omeýýalar we Abbasylar

3. «Mukanna» barada

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Omeýýalar nesilşalygy näçenji ýylda esaslandyrylandygyny

– Abbasylaryň häkimiýet başyna gelişleri barada gürrüň berip

– Musulman ýurtlarynda umumy bilim berýän mekdepler barada

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Lukman Hekim Ýewropa ýurtlarynda nähili at bilen tanalandygyny aýtmagy

– Lukman Hekimiň esasy ylmy işiniň adyny aýtmagy

– Musulman binagärçiliginiň esasy ymaratlaryny we gurluşyk ülňüleri barada gürrüň bermegi

§ 8. Arap halyflygy

Omeýýalar we Abbasylar. 661-nji ýylda dördüniji halyf Aly öldürilenden soň omeýýalar neslinden bolan Siriýanyň hökümdary Muawiýa (661–680 ý.) Arap halyflygynyň halyfy

b olýar. Ol Damaskda galyp omeýýalar nesilşalygyny esaslandyrýar. Şeýlelikde, 661–750-nji ýyllarda arap döwletini omeýýalar neslinden bolan halyflar dolandyrýar. Arap döwletini bu

döwürde omeýýalar halyflygy ýa-da paýtagtynyň ady boýunça, Damask halyflygy diýip hem atlandyrypdyrlar.Abbasylar Muhammet pygamberiň agasynyň nesillerinden bolupdyrlar. Abbasylar pygamberiň urugyndan bolandyklary üçin halyf häkimligi, ilkinji nobatda, şolara degişli hasaplapdyrlar. Şonuň üçin abbasylar nesli omeýýalaryň häkimligine garşy çykypdyrlar.

Omeýýalar ýerli han-begleri ýurdy dolandyrmakdan çetleşdiripdirler. Ilat döwlete dürli görnüşli salgytlary ýer salgydy (hyraç), jan başyna salgyt (jyza salgydyny) we başga-da birnäçe salgytlary tölemeli bolupdyrlar. Bu ýagdaý araplaryň eýelän ýerlerinde araplara – omeýýalara garşy närazylygy güýçlendiripdir.

Abu Muslimiň we Mukannanyň baştutanlygyndaky gozgalaňlar. Abbasylar halkyň närazylygyndan peýdalanyp, Merkezi Aziýada we onuň bilen goňşy ýurtlarda omeýýalara garşy wagyz-nesihat işlerini alyp barypdyrlar. Öz döwrüniň görnükli diplomaty Abu Muslim abbasylaryň adyndan hereket etmek üçin 747-nji ýylda Horasana gelipdir. Ol Merwiň etegindäki obalaryň birinde ýerleşip, omeýýalara garşy goşun ýygnapdyr we ähli güýçlerini jemläp, Abu Muslim aýgytly herekete geçipdir we 747–750-nji ýyllarda omeýýalary häkimiýetden çetleşdiripdir. Halk hereketleriniň netijesinde halyflykda häkimiýet başyna abbasylar (750–1258 ý.) gelipdir. Abbasylar Bagdat şäherini gurdurýarlar we ony döwletiň paýtagtyna öwürýärler. Şonuň üçin hem abbasylaryň döwletine Bagdat halyflygy hem diýipdirler.VIII asyryň ahyrlarynda Merkezi Aziýanyň köp ýerlerinde abbasylara garşy hem halk çykyşlary bolup geçipdir. Şeýle çykyşlaryň birine Mukanna lakamly merwli Haşim ibn Hekim ýolbaşçylyk edipdir. «Mukanna» sözi «ýüzi perdeli» diýen manyny aňladypdyr. Ol hemişe ýüzüni perde bilen ýapyp gezipdir. Mukannanyň tarapdarlarynyň köpelýänliginden howatyrlanyp, halyf Merkezi Aziýa goşun ugradýar. 776-njy ýylda Buharanyň töwereginde Mukannanyň nökerleri bilen araplaryň arasynda uly çaknyşyk bolup, gozgalaňçylar asgynlapdyr. Mukannaçylar ýaraşyk teklip edip, gozgalaň etmezlige boýun bolýarlar we ölmän galanlary öýli-öýüne dargadýarlar.

Sapakda tema degişli bäsleşigi geçirmek üçin, aşakdaky soraglar:

1. Omeýýalar nesilşalygy näçenji ýylda esaslandyrylypdyr ?

2. Abbasylaryň häkimiýet başyna gelişleri barada gürrüň beriň.

3. Musulman ýurtlarynda umumy bilim berýän mekdepler nähili atlandyrylypdyr? Metjit bilen medresäniň tapawudyny düşündiriň.

4. Lukman Hekim Ýewropa ýurtlarynda nähili at bilen tanalypdyr?

Onuň esasy ylmy işiniň adyny aýdyň.

5. Musulman binagärçiliginiň esasy ymaratlaryny we gurluşyk ülňülerini sanap beriň. Abbasylaryň dolandyran ýyllaryndaky bolan taryhy wakalar bilen baglanyşykly seneleri saýlaň we ol senelerde nähili taryhy wakalaryň bolandygyny düşündiriň. 661–680 ý., 661–750 ý., 747 ý., 750–1258 ý., 776–783 ý., 832 ý., 1058–1111 ý.

4. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 8. Sah.: 33-36

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Sapak ýazgysy gözükdiriji hat esasynda ýazylan

Gözden geçirildi:

MMOIBO: N.Çaryýewa 03.11. 2023ý

Ders mugallymy:Rozyýewa Nigara	Senesi:11.11.2023ý
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Kawkaz halklary we döwletleri.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Azerbaýjan, Gruziýa, Ermenistan, Kawkaz halklarynyň araplar we seljuklar bilen gatnaşyklary, Gyzyl hürremileriň hereketi, medeniýeti, binagärlik, Genç şäheri, Fizuli “leýli-Mežnuň”, “Asly-Kerem”, “Görogly”, aşyk Gurbany, Nyzamy Genjewi, Şota Rustaweli barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara temanyň üsti bilen watançylyk terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) dilüsti soramak b) ýumuşnama paýlamak

ç) Sorag-jogap alyşmak.

1. Omeýýalar nesilşalygy näçenji ýylda esaslandyrylypdyr ?

2. Abbasylaryň häkimiýet başyna gelişleri barada gürrüň beriň.

3. Musulman ýurtlarynda umumy bilim berýän mekdepler nähili atlandyrylypdyr? Metjit bilen medresäniň tapawudyny düşündiriň.

4. Lukman Hekim Ýewropa ýurtlarynda nähili at bilen tanalypdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Kawkaz halklary we döwletleri

2. Azerbaýjan, Gruziýa, Ermenistan

3. Nyzamy Genjewiniň döredijiligi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Dawid IV Gurujy näçenji ýyllarda Gruziýany dolandyrandygyny

– «Gyzyl hürremileriň hereketini» basyp ýatyran türkmen serkerdeleriniň atlaryny aýdyp

– Tamara Gruziýanyň taryhynda nähili yz galdyrandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gruziýa döwleti barada gürrüň bermegi

– Nyzamynyň haýsy eserleri türkmen okyjylarynyň arasynda giňden tanalýandygyny aýtmagy

– Nyzamy Genjewiniň döredijiligi barada aýtmagy

§ 9. Kawkaz halklary we döwletleri

Azerbaýjan, Gruziýa, Ermenistan. Gündogar ýurtlarynyň köpüsinde bolşy ýaly, orta asyr gatnaşyklary Kawkaz ülkesinde III–IV asyrlarda kemala gelýär. Bu ýerlerde ýerler döwlet eýeçiligine we iri ýer eýeleriniň ygtyýaryna geçip başlapdyr. IV asyrda Ermenistanda, Gruziýada we Azerbaýjanyň demirgazyk böleginde hristiançylyk ornaşypdyr. IX asyrda Gruziýada üç sany özbaşdak döwlet bolupdyr. Olaryň iň güýçlüsi Tao-Klarjetiýa bolupdyr. Bu döwletiň patyşasy Bagrat III (960–1014 ý.) beýleki gruzin ýerlerini hem bitewi döwlete birleşdiripdir. Emma Wizantiýa Gruziýanyň bitewi döwlet bolmagyny islemändir, şonuň üçin hem ol ýene-de birnäçe özbaşdak begliklere dargapdyr.

XI asyryň ortalarynda Gruziýanyň ýerlerinde türkmen-seljuklar peýda bolupdyrlar. Dawid IV Gurujynyň (1089–1125 ý.) döwründe Gruziýa ýene-de güýçlenipdir. Onuň dolandyran döwründe Gruziýa seljuklara salgyt tölemegini bes edipdir we özbaşdaklyga eýe bolupdyr. Ol Ermenistanyň bir bölegini hem Gruziýanyň düzümine goşupdyr. Georgiý III (1156–1184 ý.) döwründe ol seljuklardan goranmagy we ýerli gruzin han-begleriniň çykyşlaryny basyp ýatyrmagy başarypdyr.

Gruziýa döwletine Georgiý III-niň gyzy Tamaranyň ( 1184–1213 ý.) döwründe patyşa häkimiýetini güýçlendirmek başardypdyr. Ol Yrakdaky Seljuk türkmen döwletiniň gowşamagy bilen Azerbaýjanyň we Ermenistanyň hem ep-esli bölegini eýeläpdir. Tamara bilimli patyşa aýal bolupdyr. Onuň dolandyran wagtynda Gruziýa Kiýew Rusy bilen ýakynlaşypdyr, Wizantiýa bilen arasyny sazlamaga çalşypdyr. Emma Tamaranyň Gruziýany birleşdirmek ugrundaky göreşi wagtlaýyn bolupdyr. Feodal gatnaşyklarynyň soňraky ösüşi ýerli feodallary güýçlendiripdir we ýurduň gowşamagyna we dargamagyna öz täsirini ýetiripdir. Ermenistanyň köp ýeri XI asyryň birinji ýarymynda Wizantiýanyň elinde bolupdyr. Emma şol asyryň ikinji ýarymynda Ermenistanyň ep-esli ýerleri Seljuk döwletiniň düzümine giripdir. Ermenistanyň ýerinde ençeme türkmen beglikleri döräpdir. XI asyryň ahyrynda Ermenistanyň ilatynyň köp bölegi Günorta Anadola göçüpdirler we ermenileriň Kilikiýa patyşalygyny (1080–1375 ý.) döredipdirler. Bu ýerler soňra Osman türkmenleriniň döwletiniň düzümine goşulypdyr.Kawkaz halklarynyň araplar we seljuklar bilen gat-naşyklary. VII asyrda Kawkaz ülkesi arap halyflygynyň häkimiýeti astyna düşüpdir. Araplar Kawkaz halklarynyň gowy ýerlerini eýeläpdirler we ilata salgyt salypdyrlar. XI asyrda bolsa Kawkaz ülkesiniň ep-esli bölegini seljuk türkmenleri eýeläpdir. Kawkaz ýerlerini araplaryň we seljuklaryň eýelemegi netijesinde Azerbaýjanda yslam dini ýaýrapdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Dawid IV Gurujy näçenji ýyllarda Gruziýany dolandyrypdyr?

2. «Gyzyl hürremileriň hereketini» basyp ýatyran türkmen serkerdeleriniň atlaryny aýdyp beriň.

3. Tamara Gruziýanyň taryhynda nähili yz galdyrypdyr?

4. Nyzamynyň haýsy eserleri türkmen okyjylarynyň arasynda giňden tanalýar? Nyzamy Genjewiniň döredijiligi hakynda gürrüň beriň.

Haýsy öň bolupdyr: «Gyzyl hürremileriň hereketi» ýa-da Mukannanyň gozgalaňy?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 9. Sah.: 36-39

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ders mugallymy:Rozyýewa Nigara	Senesi:14.11.2023ý
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII A/B

Sapagyň temasy:	Mongol döwletiniň döremegi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Mongollaryň birleşmegi, goşuny, Çingiz han, mongollaryň basybalyşly ýörişleri, ilatyň mongol basybalyjylaryna garşy göreşi, Soltan Jelaleddin Meňburun, Hulagular döwleti, Gazan hanyň özgertmeleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara temanyň üsti bilen watançylyk terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Kawkaz halklary we döwletleri” diýen tekstiň mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Dawid IV Gurujy näçenji ýyllarda Gruziýany dolandyrypdyr?

2. «Gyzyl hürremileriň hereketini» basyp ýatyran türkmen serkerdeleriniň atlaryny aýdyp beriň.

3. Tamara Gruziýanyň taryhynda nähili yz galdyrypdyr?

4. Nyzamynyň haýsy eserleri türkmen okyjylarynyň arasynda giňden tanalýar? Nyzamy Genjewiniň döredijiligi hakynda gürrüň beriň.

Haýsy öň bolupdyr: «Gyzyl hürremileriň hereketi» ýa-da Mukannanyň gozgalaňy?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen temany umumylaşdyrmak

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Mongol döwletiniň döremegi

2. Mongollaryň birleşmegi

3. Çingiz han

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Mongol döwleti kim tarapyndan we näçenji ýylda esaslandyrylýandygyny

– Soltan Jelaleddiniň edermenlikleri barada aýdyp

– Hulagu han kim bolupdyr we ol nirelere ýöriş geçirendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Mongol döwleti barada gürrüň bermegi

– Mongollaryň basybalyşlary barada aýtmagy

– Eýranda Gazan hanyň geçiren özgertmeleri barada aýtmagy

§ 10. Mongol döwletiniň döremegi

Mongollaryň birleşmegi. Çingiz han. Mongoliýanyň ýeriniň bäşden dört bölegini sähralyklar tutýar. Mongollaryň esasy kärleri maldarçylyk bolupdyr. Mongol taýpalary Beýik hytaý diwarlaryndan başlap, Orhon, Selenga, Onon, Kerulen we Toly derýalarynyň boýlarynda ýaşapdyrlar. Mongollar birnäçe taýpalara, olar hem öz gezeginde tirelere bölünipdirler.

XII asyryň ahyrlarynda aýry-aýry taýpalar özara urşupdyrlar. Şolaryň arasynda mongollaryň taýjuit taýpasynyň borjiginler urugyndan bolan Temuçin tapawutlanypdyr. Ol müňkür

h em-de zalym adam bolupdyr. Temuçin 1206-njy ýyla çenli ähli mongol taýpalaryny birleşdirip, mongol döwletini esaslandyrypdyr. Şol ýyl bolsa Onon derýasynyň boýunda bolan gurultaýda ony Çingiz han («Umman han») diýip yglan edipdirler. Çingiz han – ýeke-täk han diýmekligi aňladypdyr.

Goşun. Çingiz han mongol taýpalaryny birleşdirip, ägirt uly goşun döredipdir. Ol goşunda berk tertip-düzgüniň bolmagyny talap edipdir we goşuny onluga, ýüzlüge, müňlüge we on müňlüge bölüpdir. On müňlük goşun özbaşdak hereket edip bilipdir. Oňa «tümen»

diýipdirler. Esasy goşundan başga-da Çingiz hanyň hut özüni goraýan sahsy goşuny hem bolupdyr. Oňa mongol dilinde «keşiş» diýipdirler.

Çingiz hanyň döreden döwletiniň paýtagty bolsa Karakorum şäheri bolupdyr.

Mongollaryň basybalyşlary. Çingiz han mongol döwletini we onuň güýçli goşunyny döredenden soň 1211-nji ýylda Hytaýa ýöriş geçirýär we 1215-nji ýylda bolsa Hytaýyň paýtagty Pekini eýeleýär. Hytaýy doly tabyn edenden soň bolsa Çingiz hanyň goşunlary gysga döwürde Merkezi Aziýany, şol sanda Türkmenistanyň ýerlerini, Eýranyň

demirgazygyny we Kawkazy eýeläpdirler. Hazar deňziniň günbatar kenary bilen Derbent geçelgesinden geçip, gypjaklaryň hem-de rus knýazlarynyň üstüne dökülipdirler.

Basylyp alnan şäherler ýowuz talaňçylyga sezewar edilipdir, ilaty bolsa uçdantutma gyrypdyrlar ýa-da gul edip satypdyrlar. Musulman Gündogarynda eden weýrançylyklary üçin Çingiz hany «Jahanguş» («Dünýäni basyp alan») diýip atlandyrypdyrlar.Mongollar öz döwletine hytaýça «Ýuan» («Dünýäniň başky ýaradylyşy») adyny goýupdyrlar. 1227-nji ýylda Çingiz han aradan çykypdyr. Onuň döwleti ogullarynyň arasynda paýlanylypdyr. Uly ogly Juçi han Çingiz hanyň diri wagty aradan çykypdyr. Juçiniň ogly Baty han Russiýanyň ýerlerini, ikinji ogly Merkezi Aziýany, üçünji ogly Mongoliýany, dördünji ogly bolsa Gündogar Mongoliýany özüne ulus edip alypdyr.

1236–1240-njy ýyllarda mongollar Bulgary, rus ýerleriniň köp ýerlerini tozduryp, Günbatar Ýewropa tarap gidipdirler we wenger hem-de polýak goşunlaryny derbi-dagyn edip, Adriatik

deňzine çykypdyrlar. Şu ýerde Baty han beýik hanyň ölendigini eşidip Mongoliýa dolanypdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Mongol döwleti kim tarapyndan we näçenji ýylda esaslandyrylýar?

2. Soltan Jelaleddiniň edermenlikleri barada näme bilýärsiňiz?

3. Hulagu han kim bolupdyr we ol nirelere ýöriş geçiripdir?

4. Eýranda Gazan hanyň geçiren özgertmeleri hakynda gürrüň beriň.

5. Saýlama esasynda «Jelaleddin Meňburun azatlyk ugrunda göreşijidir»,

«Türkmen halkynyň mongol basybalyjylaryna garşy göreşi» diýen temalardan gürrüň taýýarlaň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 10. Sah.: 37-43

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ders mugalymy:Rozyýewa Nigara	Senesi:21.11.2023ý
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII A/B

Sapagyň temasy:	Germanlar
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	German halklaryň göçhä-göçligi, german taýpalary V-VI asyrlarda, Frank döwletiniň döremegi, Hlodwig, döwlet dolandyryş ulgamy, Franklaryň kanunlary, Araplar bilen Puatýedäki söweş barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara temanyň üsti bilen watançylyk terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Mongol döwletiniň döremegi” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Mongol döwleti kim tarapyndan we näçenji ýylda esaslandyrylýar?

2. Soltan Jelaleddiniň edermenlikleri barada näme bilýärsiňiz?

3. Hulagu han kim bolupdyr we ol nirelere ýöriş geçiripdir?

4. Eýranda Gazan hanyň geçiren özgertmeleri hakynda gürrüň beriň.

Saýlama esasynda «Jelaleddin Meňburun azatlyk ugrunda göreşijidir»,

«Türkmen halkynyň mongol basybalyjyla ryna garşy göreşi» diýen temalardan gürrüň taýýarlaň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Germanlar

2. German taýpalary V–VI asyrlarda

3. Ýurduň ekerançylyk bilen meşgullanmagy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Günbatar Rim imperiýasy basylyp alnandan soňra, germanlar nirelerde ýaşadyklaryny

– Germanlarda goňşuçylyk jemagatlary nähili ýüze çykandygyny aýdyp

– Hlodwig haýsy döwleti esaslandyrandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Puatýedäki söweş haçan we kimleriň arasynda bolýandygyny gürrüň bermegi

– Goňşuçylyk jemagaty we korol häkimiýeti barada aýtmagy

– Germanlaryň ekerançylyk bilen meşgullanmagy barada aýtmagy

§ 11. Germanlar

German taýpalary V–VI asyrlarda. IV asyryň ahyryndan başlap Günbatar Rim imperiýasynyň üstüne gunlar hem-de german taýpalary häli-şindi çozup durupdyrlar. Netijede, gunlaryň, german taýpalarynyň ýörişleri, hem-de rimli gullaryň we kolonlaryň gozgalaňlary sebäpli Günbatar Rim imperiýasy synypdyr.V asyryň dowamynda imperiýanyň bütin territoriýasynda german taýpalary ýaşapdyrlar. Olardan: wandallar – Demirgazyk Afrikada, westgotlar (günbatar gotlar) – Ispaniýada, angllar we sakslar – Britaniýada, franklar – Galliýada, ostgotlar (gündogar gotlar) Italiýada ýaşapdyrlar.Imperiýanyň agyr salgytlardan ýaňa halys tapdan düşen ilatynyň köpüsi germanlary özleriniň azat

edijisi hökmünde garşy alypdyrlar. Gullar we kolonlar basybalyjylaryň tarapyna geçipdirler, olaryň goşunlaryna goşulypdyrlar, olara şäherleriň derwezelerini açyp beripdirler. Gullaryň we kolonlaryň gozgalaňlary hem-de germanlaryň çozuşlary Günbatar Ýewropada gul e ýeçilik gurluşyny ýumrupdyr. Gul eýeleri özleriniň baýlyklaryndan we häkimiýetinden mahrum edilipdir.

Germanlar basybalyşlardan soňra, rimlilerden ekin ekmegiň iki meýdanly usulyny öwrenipdirler. Olar sürümli ýeri iki bölege bölüp, onuň birine ekin ekipdirler, beýlekisini bolsa şüdügär edip, boş goýupdyrlar. Ekin ekilýän we şüdügär edilip goýlan meýdanlary ýylyň-ýylyna täzeläpdirler. Iki meýdanly usula geçilmegi bilen germanlaryň alýan hasyly ýokarlanypdyr.Germanlar diňe bir dänelik ekinlerini ösdürip ýetişdirmän, eýsem, bagbançylyk, gök we bakjaçylyk, üzümçilik bilen-de meşgul bolup başlapdyrlar. Öňki wagtlarda bolşy ýaly, olar mallary, guşlary, balarylary idedip köpeldipdirler, wagşy haýwanlary awlapdyrlar we balyk tutupdyrlar.Biziň eýýamymyzyň II asyrynda germanlar urug jemagatlary bolup ýaşapdyrlar. Emma zähmet gurallarynyň kämilleşmegi bilen her bir maşgala ýer bölegini alyp, ony sürüp, ekin ekipdir we ondan özüni eklemek üçin ýeterlik hasyl ýygnapdyr. Şonuň üçin-de, sürlüp ekilýän ýerler aýry-aýry maşgalalaryň peýdalan-

magyna geçip başlapdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Günbatar Rim imperiýasy basylyp alnandan soňra, germanlar nirelerde ýaşapdyrlar? Ony kartadan görkeziň.

2. Germanlarda goňşuçylyk jemagatlary nähili ýüze çykypdyr?

3. Hlodwig haýsy döwleti esaslandyrypdyr?

4. Puatýedäki söweş haçan we kimleriň arasynda bolýar?

5. Goňşuçylyk jemagatyny we korol häkimiýetini häsiýetlendiriň. Korolyň häkimiýeti harby serdaryň häkimiýetinden näme bilen tapawutlanypdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 11. Sah.: 44-48

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ders mugallymy:Rozyýewa Nigara	Senesi:28.11.2023ý
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII A/B

Sapagyň temasy:	Frank imperiýasynyň döremegi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Beỳik Karl. Franklaryň Italiỳa we Ispaniỳa ỳörişleri. Sakslaryň boỳun egdirilmegi. Frank imperiýasynyň synmagy. Fransiýa, Germaniýa, Italiýa döwletleriniň döremegi barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara temanyň üsti bilen watançylyk terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) dilden soramak

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Günbatar Rim imperiýasy basylyp alnandan soňra, germanlar nirelerde ýaşapdyrlar? Ony kartadan görkeziň.

2. Germanlarda goňşuçylyk jemagatlary nähili ýüze çykypdyr?

3. Hlodwig haýsy döwleti esaslandyrypdyr?

4. Puatýedäki söweş haçan we kimleriň arasynda bolýar?

5. Goňşuçylyk jemagatyny we korol häkimiýetini häsiýetlendiriň. Korolyň häkimiýeti harby serdaryň häkimiýetinden näme bilen tapawutlanypdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Frank imperiýasynyň döremegi

2. Franklaryň ýörişleri

3. Sakslaryň boýun egdirilmegi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Beýik Karl nähili maksatlar bilen goňşy ýurtlaryň üstüne ýörişler edendigini

– Beýik Karlyň basyp alan ýurtlaryny kartadan görkezip

– Sakslaryň boýun egdirilmegi barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Günbatar Rim imperiýasynyň dargan mahalyndan Karlyň imperator diýlip yglan edilmegi barada aýtmagy

– Beýik Karlyň imperiýasynyň dargamagynyň sebäpleri barada aýtmagy

– Beýik Karlyň imperiýasynyň ýerinde dörän korollyklary kartadan görkezmegi

§ 12. Frank imperiýasynyň döremegi. Beýik lakamyny alan frank koroly Karl begleriň peýdasyna dyngysyz uruş alyp barypdyr. Ol 768-nji ýyldan 814-nji ýyla çenli ýurdy dolandyrypdyr. Karl öz zamandaşlarynda uly täsir döredipdir. Şol döwrüň ýazyjylary hem şahyrlary onuň juda gujurly hem-de gaýratly bolandygy barada gürrüň beripdirler, onuň söweş edermenliklerini wasp edipdirler.

K arl gujurly hökümdar hem-de ökde serkerde bolupdyr. Onuň dolandyran ýyllarynda franklar goňşy ýurtlara 50-den hem köpräk ýöriş edipdirler. VIII asyryň ahyrlarynda frank korollygy ep-esli giňelipdir.Karl basylyp alnan ýurtlarda frank beglerine köp ýer paýlap beripdir hem-de özleriniň azatlygyny goramaga çalşan daýhanlary rehimsiz jezalandyrypdyr.

Franklaryň ýörişleri. Karl uly goşuna baş bolup, her ýyl diýen ýaly uzak ýerlere basybalyjylykly ýörişler edipdir. Franklar belent Alp daglaryndan iki sapar geçip, Italiýa çozup giripdirler. Karl bu ýurduň köp bölegini öz mülklerine birikdiripdir. Karlyň goşuny Ispaniýa hem ýöriş edipdir. Ispaniýa baryp VIII asyryň başlarynda araplar tarapyndan basylyp alnypdyr. Araplar bu ýere Demirgazyk Afrikadan gelipdirler. Araplara garşy alnyp barlan uruş Karl üçin şowsuz bolupdyr, şonuň üçin-de franklar yza çekilmeli bolupdyrlar.

Soň-soňlar Karl araplara garşy täzeden urşa başlapdyr hem-de Pireneý daglaryndan günorta tarapda ýerleşen kiçeňräk welaýaty basyp alypdyr.

Sakslaryň boýun egdirilmegi. Saks taýpalaryna garşy uruş has uzaga çekipdir we agyr bolupdyr. Olar franklardan demirgazyk-gündogar tarapda Reýn bilen Elba derýalarynyň aralygynda ýaşapdyrlar. Sakslar erkin oba jemagaty bolup ýaşapdyrlar, emma olarda-da eýýäm baý begler saýlanyp çykypdyrlar.Karl sakslara garşy sekiz sapar ýöriş edipdir. Franklaryň güýçli atly goşuny we oňat ýaraglary bolupdyr. Sakslar bolsa başly-barat bolup söweşipdirler, olaryň duşmandan goranýan söweş geýimleri bolmandyr. Şonuň üçin-de franklar söweşlerde ýeňiş gazanypdyr. Emma franklaryň goşunlary gidip-gitmänkä sakslar gozgalaň turzupdyrlar, öz ýurtlarynda salnan galalary otlapdyrlar hem-de ýumrupdyrlar.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Beýik Karl nähili maksatlar bilen goňşy ýurtlaryň üstüne ýörişler edipdir?

2. Beýik Karlyň basyp alan ýurtlaryny kartadan görkeziň. Sakslary boýun egdirmegiň Beýik Karla nähili başardandygyny düşündiriň.

3. Günbatar Rim imperiýasynyň dargan mahalyndan Karlyň imperator diýlip yglan edilen mahalyna çenli näçe ýyl geçipdir?

4. Beýik Karlyň imperiýasynyň dargamagynyň sebäpleri näme?

Beýik Karlyň imperiýasy näçe asyr mundan ozal dargapdyr? Beýik Karlyň imperiýasynyň ýerinde dörän

korollyklary kartadan görkeziň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 12. Sah.: 48-50

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ders mugallymyRozyýewa Nigara	Senesi:05.12.2023ý
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII A/B

Sapagyň temasy:	Orta asyr jemgyýeti.Şäherleriň, senetçiligiň we söwdanyň ösmegi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Feodal gatlaklarynyň döremegi. Feodallar (senýorlar-hojaỳynlar); (wassallar-ỳapjalar); ruhanylar, daýhanlar we hünärmener. Natural hojalyk. Zähmet gurallary. Daýhanlaryň durmuşy we zähmeti. Garaşly daýhançylyk. Hünärmentçilik. Feodal ýer eýeçiligi. Feodallaryň we rysarlaryň durmuşybarada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara temanyň üsti bilen watançylyk terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Karta, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Frank imperiýasynyň döremegi” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Beýik Karl nähili maksatlar bilen goňşy ýurtlaryň üstüne ýörişler edipdir?

2. Beýik Karlyň basyp alan ýurtlaryny kartadan görkeziň. Sakslary boýun egdirmegiň Beýik Karla nähili başardandygyny düşündiriň.

3. Günbatar Rim imperiýasynyň dargan mahalyndan Karlyň imperator diýlip yglan edilen mahalyna çenli näçe ýyl geçipdir?

4. Beýik Karlyň imperiýasynyň dargamagynyň sebäpleri näme?

Beýik Karlyň imperiýasy näçe asyr mundan ozal dargapdyr? Beýik Karlyň imperiýasynyň ýerinde dörän korollyklary kartadan görkeziň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen temany umumylaşdyrmak

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Orta asyr jemgyýeti

2. Feodal gatlaklaryň döremegi

3. Senýorlar we wassallar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ýewropada orta asyr jemgyýeti näçe sany gatlaga bölünendigini

– IX asyrdan başlap daýhanlar nähili täze zähmet gurallaryny ulanyp başlndyklaryny

– Barşina diýlip nämä aýdylýandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Obrok nämedigini aýtmagy

– Natural hojalygyň nämedigini aýtmagy

– Orta asyrlarda kimleri rysarlar diýip atlandyrylandygyny aýtmagy

§ 13. Orta asyr jemgyýeti

Feodal gatlaklaryň döremegi. Ýewropada feodal jemgyýetiniň esasy alamaty onuň üç sany gatlaga bölünmegi bolupdyr. Bu döwürde olary, «doga okaýanlar», «söweşýänler» we «işleýänler» diýip atlandyrypdyrlar. «Doga okaýanlara» ruhanylar degişli bolupdyr. «Söweşýänlere» feodallar-rysarlar degişli bolupdyr. «Işleýänlere» bolsa daýhanlar (olaryň hataryna hünärmenler we şäherliler hem goşulypdyr) degişli bolupdyr. Jemgyýeti gatlaklara bölmegiň şeýle düzgünleri Ýewropada orta asyrlaryň bütin dowamynda saklanyp galypdyr.

Senýorlar we wassallar. Ýewropada her bir feodal özüne nöker goşunyny edinmek üçin ýeriniň bir bölegini ondaky oturýan hukuksyz daýhanlary bilen birlikde has ownuk feodallara paýlap beripdir. Ýer eýesi şol feodallaryň senýory (ulusy) bolupdyr, ýer alan feodallar bolsa onuň wassallary, ýagny harby ýapjalary bolupdyr.

Korol ýurtdaky hemme feodallaryň baştutany hasap edilipdir. Ol gersoglar bilen graflar üçin senýor hasaplanypdyr. Gersoglaryň we graflaryň ygtyýarynda urşujy nökerleriň uly toparlary

bolup, olaryň mülklerinde, köplenç, ýüzlerçe obalar bolupdyr.

R uhanylar, daýhanlar we hünärmenler. Orta asyrlarda buthana hyzmat edýänleriň hemmesi ruhanylar gatlagy bolupdyr. Olaryň wezipesi adamlaryň ruhlaryny günälerden halas etmek üçin doga okamak bolupdyr. Daýhanlar bolsa işleýänler gatlagyna degişli bolup, olaryň borjy feodallary we ruhanylary eklemek bolupdyr. Olar erkin adamlar däldiler, olar ýere berkidilip feodala şahsy taýdan garaşly adamlardy. Daýhanlar öz hojaýynlaryna salgyt tölemäge we olaryň mülklerinde işlemäge mejbur edilipdir. Olary ýylyň-ýylyna goşunçylyga çagyryp, hojalyk işlerinden goýupdyrlar. Daýhanlar özleriniň hojalygyny bölünip berlen paý

ýerlerinde ýöredipdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Ýewropada orta asyr jemgyýeti näçe sany gatlaga bölünipdir?

2. IX asyrdan başlap daýhanlar nähili täze zähmet gurallaryny ulanyp başlapdyrlar?

3. Barşina diýlip nämä aýdylýar? Obrok näme? Natural hojalygyň nämedigini kesgitläň.

4. Orta asyrlarda kimleri rysarlar diýip atlandyrypdyrlar? Rysaryň ýarag-lanyşy barada gürrüň beriň.

5. Rysarlaryň köşk-galasy nähili maksatlar bilen gurlupdyr?

Günbatar Ýewropada natural hojalygyň agalyk etmeginiň sebäplerini we onuň alamatlaryny tapawutlandyryň:

a) söwdanyň gowşak ösmegi;

b) feodalçylyk mülklerinde şol bir önümleriň öndürilmegi;

ç) daýhanlaryň özleri we feodal üçin gerek bolan önümleriň hemmesini öndürmegi;

d) tehnikanyň gowşak ösmegi we hasyllylygyň pes bolmagy zerarly artykmaç önümleriň az galmagy.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 13. Sah.: 50-56

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Şäherleriň, senetçiligiň we söwdanyň ösmegi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ýewropa şäherleri. Senetçiler. Şäherlileriň senýorlar bilen göreşi. Şäher geňeşi. Häkimler. Gündogar we Ýewropa ỳurtlarynyň söwda aragatnaşyklary. Lewant söwdasy (Ýakyn Gündogar) barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 13. Sah.: 50-56

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak.

1. Ýewropada orta asyr jemgyýeti näçe sany gatlaga bölünipdir?

2. IX asyrdan başlap daýhanlar nähili täze zähmet gurallaryny ulanyp başlapdyrlar?

3. Barşina diýlip nämä aýdylýar? Obrok näme? Natural hojalygyň nämedigini kesgitläň.

4. Orta asyrlarda kimleri rysarlar diýip atlandyrypdyrlar? Rysaryň ýarag-lanyşy barada gürrüň beriň.

5. Rysarlaryň köşk-galasy nähili maksatlar bilen gurlupdyr?

4.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

5.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Şäherleriň, senetçiligiň we söwdanyň ösmegi

2. Ýewropa şäherleri

3. Senetçiler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– XI asyryň başlarynda Günbatar Ýewropanyň hojalygynda nähili täzelikler ýüze çykandygyny

– Näme üçin feodalçylyk gurluşy berkarar bolansoň, hojalyk Rim imperiýasy soňky asyrlaryndaka garanda, üstünlikli ösendigini

– X–XI asyrlarda senetçiligiň oba hojalygyndan näme üçin bölünip başlandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Şäherler nähili ýerlerde dörändigini aýtmagy

– Orta asyrlarda şäher bilen obanyň arasyndaky esasy tapawut nämeden ybarat bolandygyny aýtmagy

– Lewant söwdasy nämedigini aýtmagy

§ 14. Şäherleriň, senetçiligiň we söwdanyň ösmegi

Ýewropa şäherleri. Senetçiler. Ýewropada orta asyrlaryň başlanýan döwründe şäherler köp

bolmandyr. Germanlaryň çozuşlary döwründe şäherler çöküpdir. Diňe Rim, Milan, Pariž, Marsel, London ýaly şäherlerde ýaşaýyş dowam edipdir. XI asyrdan başlap köne

ş äherler dikeldilip we täzeleri gurlup başlapdyr.Hojalygyň ösmegi netijesinde senetçilik adamlaryň uly toparynyň ýörite kärine öwrülipdir. Senetçilik kem-kemden oba hojalygyndan

bölünip başlapdyr.Senetçileriň ýasan zatlary daýhanlaryň ýasan zatlaryndan berk hem owadan bolupdyr.

Adamlar ökde ussalaryň ýasan zatlaryna has köp isleg bildiripdirler. Senetçiler indi özleriniň senedi bilen eklenip bilipdirler. Emma olar feodalyň ygtyýarynda bolany üçin, obrok ýygnalan wagtynda olaryň ýasan zatlarynyň köp bölegini feodal alypdyr. Şonuň üçin-de senetçiler erkinliklerini satyn alypdyrlar ýa-da feodaldan gaçyp gidipdirler.

Wagtyň geçmegi bilen senetçileriň obalary döräp başlapdyr. Senetçileriň jaýlary ullakan monastyrlaryň we feodallaryň köşk-galalarynyň ýanynda salnypdyr, gadymy rim galalarynyň harabalarynyň içinde döräpdir. Ýol çatryklarynda, derýa geçelgeleriniň golaýynda hem-de deňizleriň amatly gämi duralgalarynda ýerleşen obalar kem-kemden senetçileriň şäherçelerine öwrülip başlapdyr.Senetçiler garakçylyk edip ýören rysarlaryň çozuşlaryndan goranmak üçin şäherçeleriň daşyna garym gazyp, seňňer aýlapdyrlar, seňňeriň üstünde bolsa agaçdan haýat gurupdyrlar. Birneme soňrak seňňerleriň ýerine daş diwarlar salypdyrlar. Ilatyň köpelmegi netijesinde, berkitmeleriň ikinji we üçünji aýlawy emele gelipdir. Senetçileriň hem täjirleriň obalary berkidilen ýerlere öwrülip başlapdyr. X–XI asyrlarda senetçiligiň oba hojalygyndan bölünip aýrylmagy netijesinde Günbatar Ýewropada ilkinji şäherler döräpdir. Şäher senetçiligiň hem-de söwdanyň merkezi bolup, oba hojalygy bilen meşgullanýan obadan tapawutlanypdyr.

6. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. XI asyryň başlarynda Günbatar Ýewropanyň hojalygynda nähili täzelikler ýüze çykypdyr? Näme üçin feodalçylyk gurluşy berkarar bolansoň, hojalyk Rim imperiýasy soňky asyrlaryndaka garanda, üstünlikli ösüpdir?

2. X–XI asyrlarda senetçiligiň oba hojalygyndan näme üçin bölünip başlandygyny düşündiriň.

3. Şäherler nähili ýerlerde döräpdir? Näme üçin şäherler hut şol ýerlerde döräpdir?

4. Orta asyrlarda şäher bilen obanyň arasyndaky esasy tapawut nämeden ybarat bolupdyr? Lewant söwdasy näme? Wenesiýa we Genuýa şäherlerini kartadan görkeziň, olaryň şu ýerde

döremeginiň sebäbini düşündiriň.

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 14. Sah.: 57-60

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Irki orta asyrlarda hristian buthanasy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Hristian buthanasynyň gurluşy. Ruhanylar we dindarlar. Injil. Monastyrlar. Monahlar. Buthana ỳerleri. Buthana mekdepleri. Dini-rysarçylyk ordenleri. Hristiançylygyň katolik we prowaslaw buthanalaryna bölünmegi barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Şäherleriň, senetçiligiň we söwdanyň ösmegi” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. XI asyryň başlarynda Günbatar Ýewropanyň hojalygynda nähili täzelikler ýüze çykypdyr? Näme üçin feodalçylyk gurluşy berkarar bolansoň, hojalyk Rim imperiýasy soňky asyrlaryndaka garanda, üstünlikli ösüpdir?

2. X–XI asyrlarda senetçiligiň oba hojalygyndan näme üçin bölünip başlandygyny düşündiriň.

3. Şäherler nähili ýerlerde döräpdir? Näme üçin şäherler hut şol ýerlerde döräpdir?

4. Orta asyrlarda şäher bilen obanyň arasyndaky esasy tapawut nämeden ybarat bolupdyr? Lewant söwdasy näme? Wenesiýa we Genuýa şäherlerini kartadan görkeziň, olaryň şu ýerde

döremeginiň sebäbini düşündiriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Irki orta asyrlarda hristian buthanasy

2. Hristian buthanasynyň gurluşy

3. Ruhanylar we dindarlar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Hristian buthanasy näme üçin katoliki hem prawoslaw buthanalaryna bölünendigini

– XIII asyrda Rim Papasynyň kuwwatlylygy nämeden bildirýändigini

– Buthana feodalçylyk gurluşyň duşmanlaryna garşy nähili göreşendiklerini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Hristian buthanasynyň ikä bölünmeginiň sebäbi barada gürrüň bermegi

- Näme üçin orta asyrlarda diniň adamlara uly täsiri bolandygyny aýtmagy

– Monastyrlar we monahlar barada aýtmagy

§ 15. Irki orta asyrlarda hristian buthanasy

Hristian buthanasynyň gurluşy. Ruhanylar we dindarlar. Orta asyrlarda Ýewropanyň aglaba ýurtlary hristiançylygy kabul edipdirler. Hristian buthanasy dünýewi hökümdarlara

a damlaryň arasyndaky çylşyrymly gatnaşyklary düzgünleşdirmäge ýardam edipdir.

Hristian buthanasy güýçli gurama bolupdyr. Her obada diýen ýaly hristian buthanasy we ruhanysy bolupdyr. Uly welaýatlarda buthanany dolandyrmaga ýepiskoplar baştutanlyk edipdirler. Günbatar Ýewropada hristian buthanasynyň başynda rim ýepiskopy – Rim Papasy durupdyr. Orta asyrlarda din adamlary gara we ak ruhanylara bölünipdirler. Gara ruhanylar bolan monahlar terkidünýälige ýüz urup monastyrlara gidipdirler, bu dünýäniň lezzetlerinden özlerini mahrum edipdirler. Ak ruhanylar monastyrlarda gulluk edýän din adamlary bolupdyrlar.

XIII asyryň başlarynda Rim Papasy Innokentiý III döwründe Rim Papasynyň häkimiýeti has güýçli bolupdyr. Ol özüni korollaryň we imperatorlaryň hökümdary diýlip ykrar edilmegini gazanjak bolup çalşypdyr. Innokentiý III: «Biz (Papalar) ähli halklaryň we patyşalyklaryň üstünden agalyk etmelidiris» diýip, aýdypdyr. Dabaraly kabul edişliklerde hemmeler Rim Papasynyň öňünde çöküne düşüp, onuň köwşünden öpmeli bolupdyrlar. Ýewropada hiç bir korola hem şeýle hormat edilmändir. Innokentiý III Ýewropa ýurtlarynyň içerki işlerine, döwletleriň arasyndaky gatnaşyklara hem goşulypdyr.

Angliýanyň, Polşanyň, Şwesiýanyň, Daniýanyň we beýleki ýurtlaryň korollary özlerini Rim Papasynyň wassallary diýip ykrar edipdirler.

Injil. Monastyrlar we monahlar. Hristianlaryň keramatly kitaby «Bibliýa» bolup, musulmanlar ony «Injil» diýip atlandyrýarlar. «Injil» mukaddes kitap hökmünde Köne wesýetden we Täze wesýetden durýar. Köne wesýetde gadymy keramatly ýazgylar ýerleş-

dirilipdir. Täze wesýete Isa pygamber (Iiisus Hristos) hakynda onuň okuwçylarynyň ýazgylarynyň ýygyndylary girizilipdir.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Hristian buthanasy näme üçin katoliki hem prawoslaw buthanalaryna bölünipdir?

2. XIII asyrda Rim Papasynyň kuwwatlylygy nämeden bildirýär?

3. Buthana feodalçylyk gurluşyň duşmanlaryna garşy nähili göreşipdir?

4. Hristian buthanasynyň ikä bölünmeginiň sebäbi barada gürrüň beriň.

Öz pikiriňizi beýan ediň. Näme üçin orta asyrlarda diniň adamlara uly täsiri bolupdyr? Ýadyňyza salyň, näme üçin frank koroly we begzadalary hristian dinini kabul edipdirler?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 15. Sah.: 61-64

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Wizantiýa (Rumystan) imperiýasy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Wizantiýanyň ýerleri. Şäherleri we söwda. Imperatoryň häkimiýeti. Feodal gatnaşyklarynyň ösmegi. Ýustinianyň kanunlary. Goňşular bilen gatnaşyklar. Medeniýet. Sofiýa ybadathanasy barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Irki orta asyrlarda hristian buthanasy” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Hristian buthanasy näme üçin katoliki hem prawoslaw buthanalaryna bölünipdir?

2. XIII asyrda Rim Papasynyň kuwwatlylygy nämeden bildirýär?

3. Buthana feodalçylyk gurluşyň duşmanlaryna garşy nähili göreşipdir?

4. Hristian buthanasynyň ikä bölünmeginiň sebäbi barada gürrüň beriň.

Öz pikiriňizi beýan ediň. Näme üçin orta asyrlarda diniň adamlara uly täsiri bolupdyr? Ýadyňyza salyň, näme üçin frank koroly we begzadalary hristian dinini kabul edipdirler?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Wizantiýa (Rumystan) imperiýasy

2. Wizantiýanyň ýerleri

3. Şäherleri we söwda

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Imperatoryň häkimiýeti barada aýdyp

– Feodal gatnaşyklarynyň ösmegi barada aýdyp

–Näme üçin Gündogar Rim imperiýasy Günbatar Rim imperiýasyna garanda pugta hem durnukly bolandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Näme sebäpli orta asyrlaryň başlarynda Wizantiýada medeniýet has ýokary göterilendigini gürrüň bermegi

- Keramatly Sofiýa ybadathanasy kim tarapyndan gurdurylandygyny aýtmagy

– Wizantiýa medeniýetiniň ähmiýeti barada aýtmagy

§ 16. Wizantiýa (Rumystan) imperiýasy

Wizantiýanyň ýerleri. Şäherleri we söwda. Günbatar Rim imperiýasy syndyrylan mahalynda Gündogar Rim imperiýasy özüniň ýaşamagyny dowam etdiripdir. Onuň paýtagty

Konstantinopol bolupdyr.

Wizantiýa imperiýasyna örän baý ýurtlar: Müsür, Siriýa, Kiçi Aziýa, Gresiýa giripdir. Bu ýerlerde gullar Günbatar Rim imperiýasyndaka garanda az, erkin daýhanlar bolsa köp bolupdyr. Obalaryň ilaty şäherlerde dänäni, ýagy, eti we beýleki önümleri köp satypdyr.

G ünbatar Ýewropada V–VI asyrlarda şäherler ýok diýen ýalydy. Wizantiýada bolsa gyzgalaňly hem köp adamly şäherler ýüze çykyp başlaýar. Konstantinopolda, Aleksandriýada, Antiohiýada ýüz müňlerçe ilat ýaşapdyr. Ol şäherleriň köçeleriniň ugrunda we bazarlarynda köp ussahanalar hem-de dükanlar bolupdyr. Senetçiler gymmatbaha ýaraglary ýasapdyrlar, owadan ýüpek matalary dokapdyrlar, zergärçilik we çüýşe önümlerini öndüripdirler. Konstantinopolyň ökde senetçileri baradaky şöhrat has uzak ýurt lara-da baryp ýetipdir. Zamandaşlarynyň biri Konstantinopola «ägirt uly bezeg ussahanasy» diýip at beripdir.Konstantinopolda iki sany möhüm söwda ýoly: Ýewropadan Aziýa barýan gury ýol we Ortaýer deňzinden Gara deňze barýan deňiz ýoly kesişipdir. Portda mydama onlarça gämi gysylyşyp durupdyr. Wizantiýanyň täjirleri Eýran, Hindistan, Hytaý bilen söwda edip baýlaşypdyrlar. Olary Günbatar Ýewropada hem oňat tanapdyrlar, bu ýere olar öz senetçileriniň ýasan zatlaryny we gymmatbaha gündogar harytlaryny getiripdirler.

Imperatoryň häkimiýeti. Wizantiýada imperatoryň häkimiýeti saklanyp galypdyr. Ol daýhanlardan hem-de senetçilerden örän köp salgyt ýygnapdyr, täjirlerden bolsa gümrük, ýagny haryt getirilip satylany we geçirileni üçin töleg alypdyr. Imperatoryň hazynasynda altyn-kümüş köp bolupdyr. Imperator öz belleýän emeldarlarynyň kömegi bilen ýurdy dolandyrypdyr. Wizantiýa buthanasynyň iň ýokary wezipeli adamy «patriarh» diýlip atlan-dyrylyp, ol ýurduň dini baştutany hasap edilipdir. Imperatorlar buthana ýer sylag beripdirler hem-de ony salgytlardan boşadypdyrlar. Monastyrlarda 100 müňden köpräk monah ýaşapdyr.

Feodal gatnaşyklarynyň ösmegi. VII–VIII asyrlarda Wizantiýadaky erkin daýhanlar ýerlerini ellerinden gidirip başlapdyrlar. Daýhanlaryň köpüsi garyp düşüp tozupdyr. Obalarda baý adamlar ýüze çykyp, olar tozýan goňşularyny özleriniň mülklerinde işledipdirler we iri ýer eýeleri bolup dyrlar.Feodallar doly suratda özbaşdak bolmaga çalşypdyrlar. Olar goşunda ýokary wezipelerde bolup, imperatoryň garşysyna birnäçe gezek uruş edipdirler. Olaryň käbirlerine käte imperatoryň tagtyny basyp almak hem başardypdyr.

IX–XI asyrlarda Wizantiýada feodalçylyk gurluşy gutarnykly berkarar bolupdyr. Iri feodallaryň garaşsyzlygynyň artmagy we erkin daýhanlaryň garaşly ýagdaýa geçmegi Wizantiýa imperiýasynyň gowşamagyna sebäp bolupdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Näme üçin Gündogar Rim imperiýasy Günbatar Rim imperiýasyna garanda pugta hem durnukly bolupdyr?

2. Näme sebäpli orta asyrlaryň başlarynda Wizantiýada medeniýet has ýokary göterilipdir?

3. Keramatly Sofiýa ybadathanasy kim tarapyndan gurdurylypdyr?

4. Wizantiýa medeniýetiniň ähmiýetini aýdyp beriň.Suraty synlap Sofiýa ybadathanasy barada gürrüň taýýarlaň we ybadathanany gurujylar binagärçiligiň haýsy gör nüşlerinden peýdalanandyklaryny beýan ediň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 16. Sah.: 65-69

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________