7-nji synp Dunya taryhy 3-nji çärýek

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Slawýanlar
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ýerleşişi, kärleri, jemgyýetçilik gurluşy. Bolgar, Çeh, Polşa döwletleriniň döremegi. Kiýew Rusunyň döremegi. Knýaz, boýarlar, družina. Hristiançylygyň kabul edilmegi. Feodal wotçinasy (mülki). Ýaroslaw Parasatly (Mudryý). “Rus hakykaty”. Slawýanlar we goňşular. Medeniýet. Slawýan elipbiýiniň ýüze çykmagy. Kirill we Mefodiý. Monastyr mekdepleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Wizantiýa (Rumystan) imperiýasy” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Näme üçin Gündogar Rim imperiýasy Günbatar Rim imperiýasyna garanda pugta hem durnukly bolupdyr?

2. Näme sebäpli orta asyrlaryň başlarynda Wizantiýada medeniýet has ýokary göterilipdir?

3. Keramatly Sofiýa ybadathanasy kim tarapyndan gurdurylypdyr?

4. Wizantiýa medeniýetiniň ähmiýetini aýdyp beriň.Suraty synlap Sofiýa ybadathanasy barada gürrüň taýýarlaň we ybadathanany gurujylar binagärçiligiň haýsy gör nüşlerinden peýdalanandyklaryny beýan ediň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Slawýanlar

2. Ýerleşişi, kärleri, jemgyýetçilik gurluşy

3. Çeh döwletiniň döremegi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Slawýan halklary ýerleşişleri boýunça näçe toparlara bölünendigini aýdyp

– Kiýew Rusy haçan we nirede dörändigini aýdyp

– Ýaroslaw Mudryý kim bolandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Näme sebäpden rus hatyna «kirillisa» diýilýändigini gürrüň bermegi

- «Knýaz», «družina», «wotçina» diýen sözleri düşündirirmegi aýtmagy

– Çeh döwletiniň döremegi barada aýtmagy

§ 17. Slawýanlar

Ýerleşişi, kärleri, jemgyýetçilik gurluşy. Slawýanlar gadymy wagtlardan bäri Merkezi we Gündogar Ýewropada, germanlardan gündogar tarapda ýaşapdyrlar. VI asyrda olar günbatarda Laba (Elba) derýasyndan gündogarda Dnepr derýasynyň orta akymlaryna, demirgazykda Baltika deňzinden günortada Dunaý derýasyna we Gara deňze çenli bolan ägirt uly giňişliklerde ýaşapdyrlar. Bolgar patyşasynyň möhüri Slawýanlaryň esasy käri ekerançylyk we maldarçylyk bolupdyr. Olar däneli ekinleri, gök we bakja ekinlerini, miweli baglary, zygyr we kenep ösdürip ýetişdiripdirler. Doňuzlary, goýunlary, geçileri, sygyrlary idedip köpeldipdirler. Iş maly hökmünde öküzleri we atlary peýdalanypdyrlar. Maldarçylyk we ekerançylyk bilen bir hatarda slawýanlar awçylyk we balykçylyk, ýabany arylaryň balyny ýygnamaklyk bilen hem meşgullanypdyrlar.

B iziň eýýamymyzyň ilkinji asyrlarynda slawýanlar urug jemagaty bolup ýaşapdyrlar. Kem-kemden urug gurluşy dargap, slawýanlaryň arasynda baý knýazlar saýlanyp ugrapdyr. Olar taýpalara baştutanlyk edipdirler. Soň-soňlar köp sanly slawýan taýpalary üç şaha: günbatar, günorta, gündogar slawýanlara bölünipdirler. Bolgar, Çeh, Polşa döwletleriniň döremegi. VII asyryň ahyrlarynda Dunaý derýasynyň aşak akymlaryndaky ýerlerde, Balkan gerşinden demirgazyk tarapda Bolgar patyşalygy döräpdir. IX asyrda Bolgariýa özüniň ýerlerini giňeldipdir. Wizantiýanyň oňa paç tölän wagty-da bolupdyr. Emma Bolgariýada feodallaryň garaşsyzlygynyň güýçlenmegi netijesinde patyşanyň häkimiýeti gowşapdyr. Bu ýagdaýdan Gündogar Rim imperiýasy peýdalanypdyr we XI asyryň başlarynda ol Bolgar patyşalygyny

basyp alypdyr.

X asyryň başlarynda Çeh döwleti döräpdir. Praga şäheriniň töwereginde ýaşan çeh taýpasynyň knýazlary begzadalaryň goldawyna daýanyp, beýleki taýpalary öz häkimiýetine birleşdiripdirler. Germaniýanyň korollary Çehiýany özlerine tabyn etmäge synanyşypdyr- lar, şoňa görä-de Çehiýa Mukaddes Rim imperiýasyna girmeli bolupdyr. Emma çeh knýazy ýurdy özbaşdak dolandyrypdyr. Ol soň-soňlar «korol» derejesini kabul edipdir

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Slawýan halklary ýerleşişleri boýunça näçe toparlara bölünipdirler?

2. Kiýew Rusy haçan we nirede döräpdir? Ýaroslaw Mudryý kim?

3. Näme sebäpden rus hatyna «kirillisa» diýilýär?

4. Monastyr mekdeplerinde çagalara nähili bilimleri öwredipdirler?

«Knýaz», «družina», «wotçina» diýen sözlere düşündiriş beriň. Gadymy rus medeniýetiniň haýsy taraplary sizi has gyzyklandyrdy, öz pikiriňizi aýdyň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 17. Sah.: 65-73

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Ýakyn Gündogara haçly ýörişler
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Haçly ỳörişleriň sebäpleri we başlanmagy. Ýakyn Gündogardaky haçparaz döwletleri. Haçparazlar we türkmenler. Soltan Salaheddin barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a) Okuwçylara “Slawýanlar” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Slawýan halklary ýerleşişleri boýunça näçe toparlara bölünipdirler?

2. Kiýew Rusy haçan we nirede döräpdir? Ýaroslaw Mudryý kim?

3. Näme sebäpden rus hatyna «kirillisa» diýilýär?

4. Monastyr mekdeplerinde çagalara nähili bilimleri öwredipdirler?

«Knýaz», «družina», «wotçina» diýen sözlere düşündiriş beriň. Gadymy rus medeniýetiniň haýsy taraplary sizi has gyzyklandyrdy, öz pikiriňizi aýdyň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ýakyn gündogara haçly ýörişler

2. Haçly ýörişleriň sebäpleri we başlanmagy

3. Haçly ýöriş

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Näme üçin Günbatar Ýewropanyň feodallary Gündogarda basybalyşlara ymtylandygyny aýdyp

– Katoliki buthana haçly ýörişleri guramakda nähili rol oýnandygyny aýdyp

– Rim Papasy dine ynanýanlary nämä çagyrandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Haçly ýörişler haýsy asyryň haýsy böleginde başlanandygyny gürrüň bermegi

- Soltan Salaheddin haýsy ýyllarda ýaşap geçendigini aýtmagy

– Iň soňky haçly ýöriş haçan boldy we ol nähili tamamlanandygyny aýtmagy

§ 18. Ýakyn gündogara haçly ýörişler

Haçly ýörişleriň sebäpleri we başlanmagy. XI asyra çenli Günbatar Ýewropada eýelenmän boş ýatan ýerler galmandyr, daýhanlaryň hemmesi diýen ýaly garaşly ýagdaýa geçipdirler.

Şoňa görä-de ýewropaly feodallar Ortaýer deňziniň aňyrsynda ýerleşýän musulmanlaryň ýerlerini eýelemegi arzuw edipdirler.Katoliki buthana musulmanlara garşy talaňçylykly ýörişleriň guramaçysy we ruhlandyryjysy bolupdyr. 1095-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Klermon şäherinde köp ilat ýygnanan märekäniň öňünde Rim Papasy Urban II çykyş edipdir. Ol ýygnananlara Keramatly Ýurduň (orta asyrlarda Palestinany ýewropalylar şeýle atlandyrýardylar) we hristianlaryň baş mukaddesligi – Isanyň tabydy täze basybalyjylar tarapyndan basylyp alyndy diýip aýdypdyr. Rim Papasynyň täze basybalyjylar diýýäni seljuk türkmenleri bolupdyr. Urban II märekäni haýal etmän Keramatly Ýurdy azat etmäge ugramaga çagyrypdyr we ýörişlere gatnaşyjylaryň hemmesiniň günälerini geçmegi wada edipdir.Rim Papasynyň çykyşyndan soň, diňleýjiler dyzlaryna çöküpdirler we Iýerusalimi azat etmek üçin janlaryndan geçmäge kasam edipdirler. Iýerusalimi türkmenlerden azat etmäge ugraýan adamlar öz eşikleriniň ýüzüne gyzyl matadan haç tikipdirler. Şonuň üçin hem bu esgerleri haç göterijiler ýa-da haçparazlar diýip atlandyrypdyrlar. Şeýdip, haçly ýörişler başlanypdyr.

I Haçly ýöriş. Haçly ýörişe ilkinji bolup fransuz hem-de nemes daýhanlary başlapdyr. Garyplaryň dagynyk märekesi 1096-njy ýylyň ýazynda emläklerini satyp, öýlerini taşlap, palta, çarşak we serdesse bilen ýaraglanyp, öz maşgalalary bilen Palestina tarap ugrapdyrlar. Garyplaryň ýörişine Pýotr Pustynnik (Çöldegezen) we rysar Walter baştutanlyk edipdir. Üstünden geçen obalaryny talap hem-de ýerli halklar bilen söweşip, haç göterijiler Konstantinopola ýetipdirler. Garyplar ýolda uly ýitgiler çekip, ahyr soňunda Kiçi Aziýa ýetipdirler. Bu ýerde seljuklar bilen bolan ilkinji çaknyşykda olaryň hemmesi diýen ýaly gyrlyp ýok edilipdir. Olaryň diňe biraz bölegine gaçyp sypmak başardypdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Näme üçin Günbatar Ýewropanyň feodallary Gündogarda basybalyşlara ymtylypdyrlar?

2. Katoliki buthana haçly ýörişleri guramakda nähili rol oýnapdyr? Rim Papasy dine ynanýanlary nämä çagyrypdyr?

3. Haçly ýörişler haýsy asyryň haýsy böleginde başlandy?

4. Soltan Salaheddin haýsy ýyllarda ýaşap geçipdir? Haç parazlar bilen Hattin söweşi haçan boldy?

5. Iň soňky haçly ýöriş haçan boldy we ol nähili tamamlandy?

Haçly ýörişleriň bolan senelerini saýlaň we olary yzygiderlilikde aýdyp beriň. 1095, 1248–1254, 1270, 1228–1229, 1244, 1212, 1217–1221, 1187, 1189–1192, 1147–1149, 1096–1099, 1202–1204.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 18. Sah.: 73-78

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Fransiýa
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ýurduň birleşdirilmeginiň sebäpleri we başlanmagy. Daỳhan hojalygy. Gatlaklar. Korolyň häkimiýeti we Papa. Baş ştatlar. Fransiỳada gatlaklaýyn wekilçilik monarhiýasy barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Ýakyn Gündogara haçly ýörişler” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Näme üçin Günbatar Ýewropanyň feodallary Gündogarda basybalyşlara ymtylypdyrlar?

2. Katoliki buthana haçly ýörişleri guramakda nähili rol oýnapdyr? Rim Papasy dine ynanýanlary nämä çagyrypdyr?

3. Haçly ýörişler haýsy asyryň haýsy böleginde başlandy?

4. Soltan Salaheddin haýsy ýyllarda ýaşap geçipdir? Haç parazlar bilen Hattin söweşi haçan boldy?

5. Iň soňky haçly ýöriş haçan boldy we ol nähili tamamlandy?

Haçly ýörişleriň bolan senelerini saýlaň we olary yzygiderlilikde aýdyp beriň. 1095, 1248–1254, 1270, 1228–1229, 1244, 1212, 1217–1221, 1187, 1189–1192, 1147–1149, 1096–1099, 1202–1204.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Fransiýa

2. Ýurduň birleşdirilmeginiň sebäpleri

3. Daýhan hojalygy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Daýhan hojalygy barada aýdyp

– Fransiýada üç gatlagyň hersinde nähili hukuklar we borçlar bolandygyny aýdyp

– Rim Papasy bilen korol Filipp IV-niň arasyndaky dawanyň sebäbi nämedigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Baş ştatlar Fransiýada haçan çagyrylandygyny gürrüň bermegi

- Ol nähili wezipeleri ýerine ýetirendigini aýtmagy

– Korol häkimiýetiniň XIV asyryň başlaryna XI asyrdakydan güýçli bolandygyny aýtmagy

§ 19. Fransiýa

Ýurduň birleşdirilmeginiň sebäpleri. Beýik Karlyň imperiýasy dargandan soň emele gelen fransuz korollygy 14 sany iri feodalçylyk mülkden ybarat bolupdyr. Olaryň her biri ownuk böleklere bölünipdir. Birentek feodallaryň ýeri korolyňkydan-da köp bolupdyr, olar koroldan baý we güýçli bolupdyrlar. XI–XIII asyrlarda ýurduň birleşdirilmegi üçin zerur şertler döräp başlapdyr. Fransiýada şol wagtlar şäherler ulalypdyr, senetçilik ösüpdir. Emma dagynyk Fransiýada ýygy-ýygydan bolýan özara uruşlar we ýollardaky talaňçylyk senetçilige hem-de söwda uly zyýan ýetiripdir. Diňe güýçli korol häkimiýeti ýurtda tertibi ýola goýup biljekdi.

Ýurduň birleşdirilip başlanmagy. Korol, ilki bilen, hut öz mülklerindäki wassallaryny boýun egdiripdir, soňra bolsa welaýatlaryň özbaşdak hökümdarlaryny boýun egdirmäge başlapdyr.Iňlis korollary Fransiýanyň birleşdirilmegine has-da köp päsgel beripdirler. Baryp XI asyryň ortalarynda Fransiýanyň Normandiýa welaýatynyň kuwwatly gersogy Angliýany basyp alyp, iňlisleriň koroly bolupdyr. Onuň oruntutarlary Fransiýada ýene-de täze mülkleri edinipdirler. Şeýdip, bütin fransuz topragynyň ýarysyndan köpüsi iňlisleriň korolynyň eline geçipdir.

A ngliýa bilen Fransiýanyň korollarynyň arasynda uzaga çeken uruşlar başlanypdyr. XIII asyryň başlarynda fransuz koroly öz duşmanynyň elinden Normandiýany, soňra bolsa Fran-siýadaky başga mülkleri alypdyr. Iňlis korolynyň elinde indi diňe Akwitaniýanyň bir bölegi galypdyr.Fransuz koroly Fransiýanyň günortasyndaky ýerleri, birneme soňrak bolsa baý Şampan graflygyny hem öz mülklerine birleşdiripdir.

Daýhan hojalygy. XIV asyrda fransuz daýhanlarynyň aglaba köpüsi şahsy taýdan azat ekenler. Olar barşinada işlemändirler, çünki mülklerde hojaýynyň ekin ýeri galmandyr. Daýhanlar, aýratyn hem, korolyň salgytlaryndan horlanypdyrlar. Olar özleriniň hojalygyndan alýan girdejileriniň ýarysyndan-da köpüsini döwlete bermeli bolupdyrlar. Salgyt ýygnaýjylar gelen mahaly obanyň boşap galýan wagtlary seýrek bolmandyr. Onuň ilaty adamsyz ýerlerde gizlenipdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Fransiýada üç gatlagyň hersinde nähili hukuklar we borçlar bolupdyr?

2. Rim Papasy bilen korol Filipp IV-niň arasyndaky dawanyň sebäbi näme?

3. Baş ştatlar Fransiýada haçan çagyrylypdyr? Ol nähili wezipeleri ýerine ýetiripdir?

Korol häkimiýetiniň XIV asyryň başlaryna XI asyrdakydan güýçli bolandygyny mysallar arkaly subut ediň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 19 Sah.: 79-82

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Angliýa
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Normand basybalyşlary. Wilgelm Basybalyjy. Korolyň iri feodallar bilen göreşi. Genrih II we onuň özgertmeleri. “Azatlygyň beýik hartiýasy”. Iňlis parlamenti. Robin Gud barada kyssa barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Fransiýa” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Fransiýada üç gatlagyň hersinde nähili hukuklar we borçlar bolupdyr?

2. Rim Papasy bilen korol Filipp IV-niň arasyndaky dawanyň sebäbi näme?

3. Baş ştatlar Fransiýada haçan çagyrylypdyr? Ol nähili wezipeleri ýerine ýetiripdir?

Korol häkimiýetiniň XIV asyryň başlaryna XI asyrdakydan güýçli bolandygyny mysallar arkaly subut ediň

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Angliýa

2. Normand basybalyşlary

3. Genrih II we onuň özgertmeleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Korolyň iri feodallar bilen göreşi barada aýdyp

– Genrih II we onuň özgertmeleri barada aýdyp

– Wilgelm Basybalyjy barada

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Angliýanyň normandlar tarapyndan basylyp alynmagynyň esasy netijeleri barada gürrüň bermegi

- Normandlar Angliýa nireden gelendiklerini aýtmagy

– Angliýadaky korol häkimiýetini ilatyň haýsy toparlary goldandygyny aýtmagy

§ 20. Angliýa

Normand basybalyşlary. Wilgelm Basybalyjy. 1066-njy ýylda Angliýa Normandiýanyň gersogy Wilgelm tarapyndan basylyp alnypdyr. Basyp almaklyga diňe bir gersogyň wassallary gatnaman, eýsem, Fransiýanyň beýleki welaýatlaryndan hem köp rysarlar gatnaşypdyrlar. Wilgelmiň goşuny ýelkenli ullakan gämilere münüp, La-Manş bogazyndan geçipdir we Angliýanyň günorta kenaryna baryp düşüpdir. Bu ýerde söweş bolup, ol söweş ýurduň ykbalyny çözüpdir. Angliýanyň iri ýer eýeleri korol bilen bilelikde basybalyjylaryň garşysyna çykyş etmändirler. Anglo-saks goşunynyň esasy güýji erkin daýhanlar bolupdyr. Naýza we palta bilen ýaraglanan daýhanlar baýryň üstünde ornaşyp, uzynly gün duşmanyň çozuşlaryny yzyna serpikdiripdirler. Emma Wilgelm bilgeşleýin yza çekilen bolup, anglo-sakslary tekizlige aldap eltipdir. Duşmanyň atly goşuny pyýada daýhanlary gabapdyr. Demirden ýasalan söweş esbaplaryny geýnen rysarlar anglo-sakslary derbi-dagyn edipdirler. Deň bolmadyk söweşde korol we onuň kiçiräk atly hökerleri heläk bolupdyr. Wilgelm Angliýanyň paýtagty Londony basyp alypdyr we «Wilgelm Basybalyjy» diýen at bilen iňlis koroly bolupdyr.

K orolyň iri feodallar bilen göreşi. Wilgelm Basybalyjy ýerli feodallaryň köpüsiniň mülklerini zor bilen ellerinden alyp, ol ýerleri öz rysarlaryna paýlap beripdir. Diňe bir iri feodallar däl, eýsem, olaryň wassallary hem Wilgelme wepaly bolmak üçin kasam edip-dirler. Angliýanyň ähli feodal lary korolyň çagyrmagy boýunça ýörişlere gatnaşmak üçin gelipdirler we oňa bellenen paçlary töläpdirler.

Wilgelm basybalyjylyk hukugyndan peýdalanyp, Angliýanyň ýeriniň 1/7 bölegini hut öz mülküne birikdiripdir we ýurtda iň uly ýer eýesi bolupdyr.Fransiýadaka garanda, Angliýada korol häkimiýetiniň güýçlenmegi üçin has amatly şertler bolupdyr. Normandlaryň basyp alyşlary Angliýada güýçli korol häkimiýetiniň başlangyjyny goýupdyr.

Genrih II we onuň özgertmeleri. Angliýada korol häkimiýetiniň güýçlenmegi Wilgelm Basybalyjynyň çowlugy Genrih II

Plantagenetiň (1154–1189 ý.) döwründe bolup geçipdir. Genrih II başarjaň hökümdar bolupdyr. Ol alty dil bilýän eken. Öz häkimiýetini berkitmek üçin, ol möhüm özgertmeleri geçiripdir.Genrihiň harby özgertmeleri feodallary harby gullukdan boşatmagy göz öňünde tutupdyr. Harby gulluga derek feodallar «galkan puluny» tölemeli bolupdyrlar. Genrih şol pullara hakynatutma goşun jemläpdir.

Angliýada kazyýet özgertmesi hem geçirilipdir. Indi Angliýada diňe korolyň kazylygy kanuny hasap edilipdir. Kaza Angliýanyň her bir erkin adamy ýüz tutup bilipdir. Kazylykda işleri mynasyp adamlardan düzülen «oturdaşlar» diýlip atlandyrylýan 12 sany adam alyp barypdyr. Soňra olar sülçülerden höküm çykarýan oturdaşlara öwrülipdirler. Genrih II öz emeldarlaryndan şerifleri belläpdir. Şerifler döwlet emeldarlarynyň wezipesini ýerine ýetiripdirler. Şerifler diňe bir salgyt ýygnamak bilen çäklenmän, kazynyň wezipesini-de ýerine ýetiripdirler we uruş döwründe goşun hem ýygnap bilipdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Angliýanyň normandlar tarapyndan basylyp alynmagynyň esasy netijeleri haýsylar? Normandlar Angliýa nireden gelipdirler?

2. Angliýadaky korol häkimiýetini ilatyň haýsy toparlary goldapdyrlar?

Deňeşdiriň. Haýsy öň döräpdir? Fransiýadaky Baş ştatlarmy ýa-da iňlis parlamenti? Parlament özüniň gurluşy boýunça Baş ştatlardan nähili tapawutlanypdyr, olaryň arasynda nähili meňzeşlik bolupdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 20 Sah.: 83-86

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Ýüzýyllyk uruş
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Urşuň sebäpleri, başlanmagy. Esasy söweşler. Žakeriýa. Uot Taýleriň baştutanlygyndaky gozgalaň. Fransuz halkynyň garaşsyzlyk ugrundaky göreşi. Žanna d′Ark. Fransiýanyň birleşdirilmeginiň tamamlanmagy. Angliýada korol häkimiýetiniň güýçlenmegi barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Angliýa” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Angliýanyň normandlar tarapyndan basylyp alynmagynyň esasy netijeleri haýsylar? Normandlar Angliýa nireden gelipdirler?

2. Angliýadaky korol häkimiýetini ilatyň haýsy toparlary goldapdyrlar?

Deňeşdiriň. Haýsy öň döräpdir? Fransiýadaky Baş ştatlarmy ýa-da iňlis parlamenti? Parlament özüniň gurluşy boýunça Baş ştatlardan nähili tapawutlanypdyr, olaryň arasynda nähili meňzeşlik bolupdyr?

IV Täze temany düşündirmek:

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ýüzýyllyk uruş

2. Urşuň sebäpleri we başlanmagy

3. Esasy söweşler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Žakeriýa barada aýdyp

– Ýüz ýyllyk urşuň sebäplerini aýdyp

– Näme üçin iňlislere garşy alnyp barlan uruşda fransuz feodallary ýeňlendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Fransiýadaky daýhanlar gozgalaňynyň esasy sebäbi nämedigini aýtmagy

- Gozgalaň bolan ýerleri kartadan görkezmegi

– Žakeriýa wagtynda daýhanlaryň näme üçin ýeňlendikleriniň sebäbini aýtmagy

Urşuň sebäpleri we başlanmagy. XIV asyrda Angliýa bilen Fransiýanyň arasynda uzaga çeken agyr uruş başlanypdyr. Ol uruş arakesmeler bilen ýüz ýyldan-da köpe çekipdir, şonuň

üçin-de oňa Ýüz ýyllyk uruş (1337–1453 ý.) diýlip at berlipdir.Bu uruş näme üstünde turdy? Iňlis korollary Fransiýadaky ozalky mülklerini gaýtaryp almak isläpdirler. Fransuz korollary

bilen iňlis korollarynyň arasyndaky köneden gelýän duşmançylygyň üstüne Flandriýa graflygy we onuň baý şäherleri üstünde turýan bäsdeşlik goşulypdyr. Fransiýanyň korollary Flandriýany öz mülklerine birikdirmäge telim gezek synanypdyrlar, emma bu olara başartmandyr. Sebäbi Flandriýanyň şäherlilerini Angliýa goldapdyr, olar Angliýa bilen ysnyşykly söwda gatnaşyklaryny alyp barypdyr.

Esasy söweşler. Iňlis goşuny fransuz goşunyndan güýçli bolupdyr. Iňlislerde feodallaryň atly goşunyndan başga-da düzgün-nyzamly köp sanly pyýada ýaýçy goşuny hem bolupdyr.

Uruş Fransiýanyň ýerinde alnyp barlypdyr. Uruş başlanan gününden fransuz feodallary ýeňlip ugrapdyrlar. 1356-njy ýylda Luara derýasynyň günorta tarapyndaky Puatýe şäheriniň ýanynda uly söweş bolupdyr. Fransuzlar san taýdan agdyk bolupdyrlar, emma olar dagynyk hereket edipdirler. Fransuz atly goşunynyň hatarlary iňlis ýaýçylarynyň ýagdyrýan peýkamlary astynda garym-gatym bolupdyr. Fransuzlar doly derbi-dagyn edilipdir. Iň belli feodallar korol bilen bilelikde iňlislere ýesir düşüpdir.Puatýeniň ýanynda bolan söweşden soňra Fransiýanyň ýagdaýy iňňän agyr bolupdyr. Ýurduň demirgazygynda we günortasynda basybalyjylar hojaýynlyk edipdirler.

Ž akeriýa. Uruş Fransiýanyň ilatyna uly betbagtçylyklary getiripdir. 1358-nji ýylda Fransiýanyň demirgazygynda gozgalaň turup, oňa daýhanlar, ownuk söwdagärler, oba ruhanylary, senetçiler gatnaşypdyrlar. Fransuz ilatynyň şular ýaly gatlagyny begzadalar ýigrenç bilen «Pekge Žak» diýip atlandyrypdyrlar. Şonuň üçin hem bu gozgalaň taryhda «Žakeriýa» ady bilen bellidir. Şol döwrüň maglumatlaryndan çen tutsaň gozgalaňçylaryň sany 100 müň adama ýetipdir.Gozgalaňçylaryň ýolbaşçysy daýhan Gilýom Kal bolupdyr. Ol «žaklary» birleşdirmäge çalşypdyr. Emma dagynyk bolup ýaşaýan daýhanlar birleşip bilmändirler. Aýgytly söweşiň öň ýanynda feodallar Gilýom Kaly gepleşik geçirmäge çagyrypdyrlar. Gilýom Kal ynanyp, feodallaryň ýerleşen ýerine gelipdir. Feodallar ony tutup jezalandyrypdyrlar. Gilýom Kal öldürilenden soň, gozgalaň basylyp ýatyrylypdyr. Şundan soň Angliýa bilen Fransiýanyň arasynda parahatçylykly şertnama baglaşylypdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Ýüz ýyllyk urşuň sebäplerini aýdyňlaşdyryň. Näme üçin iňlislere garşy alnyp barlan uruşda fransuz feodallary ýeňlipdirler?

2. Fransiýadaky daýhanlar gozgalaňynyň esasy sebäbi näme? Haýsy sebäpler ony çaltlaşdyrypdyr? Gozgalaň bolan ýerleri kartadan görkeziň.

3. Žakeriýa wagtynda daýhanlaryň näme üçin ýeňlendikleriniň sebäbini düşündiriň.

4. Žanna d’Arkyň edermenligi nämeden ybarat? Urşuň barşynda Orleanyň eteginde bolan harby hereketler nähili rol oýnapdyr?

5.Žakeriýa gozgalaňyndan Orleanyň gabawdan boşadylan wagtyna çenli näçe ýyl geçipdir?

6.Angliýadaky we Fransiýadaky daýhanlar gozgalaňlarynyň netijelerinde nähili umumylyklar bar?

7.Ýüz ýyllyk urşuň soňy nähili bolupdyr?

8.Siz bu barada nähili pikir edýärsiňiz? Öz pikiriňizi aýdyň

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 21 Sah.: 86-90

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Mukaddes Rim imperiýasy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	German döwletiniň döremegi. Otton I. Katolik buthanasynyň kuwwatlanmagy. Papalaryň we imperatorlaryň göreşi. Mukaddes Rim imperiýasynyň döremegi. Rysarlar ordeni. “Altyn bulla”. Germaniýanyň, Italiýanyň syýasy dagynyklygy barada düşünje bermek. Çehiýa Mukaddes Rim imperiýasynyň düzüminde. Imperator Karl I. Hünärmentçiligiň, dag işleriniň, söwdanyň gülläp ösmegi. Uniwersitet barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Ýüzýyllyk uruş” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Ýüz ýyllyk urşuň sebäplerini aýdyňlaşdyryň. Näme üçin iňlislere garşy alnyp barlan uruşda fransuz feodallary ýeňlipdirler?

2. Fransiýadaky daýhanlar gozgalaňynyň esasy sebäbi näme? Haýsy sebäpler ony çaltlaşdyrypdyr? Gozgalaň bolan ýerleri kartadan görkeziň.

3. Žakeriýa wagtynda daýhanlaryň näme üçin ýeňlendikleriniň sebäbini düşündiriň.

4. Žanna d’Arkyň edermenligi nämeden ybarat? Urşuň barşynda Orleanyň eteginde bolan harby hereketler nähili rol oýnapdyr?

5.Žakeriýa gozgalaňyndan Orleanyň gabawdan boşadylan wagtyna çenli näçe ýyl geçipdir?

6.Angliýadaky we Fransiýadaky daýhanlar gozgalaňlarynyň netijelerinde nähili umumylyklar bar?

7.Ýüz ýyllyk urşuň soňy nähili bolupdyr?

8.Siz bu barada nähili pikir edýärsiňiz? Öz pikiriňizi aýdyň

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Mukaddes Rim imperiýasy

2. German döwletiniň döremegi

3. Otton I barada

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Mukkaddes Rim imperiýasy haçan we kim tarapyndan esaslandyrylandygyny aýdyp

– Mukaddes Rim imperiýasynyň imperatorlary bilen Rim Papalarynyň arasyndaky gatnaşyklar nähili bolandygyny aýdyp

– «Altyn bulla» kanuny haçan kabul edilendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Çeh döwletiniň haçan dörändigini aýtmagy

- Çehiýanyň XIV asyrda Ýewropanyň has ösen ýurtlaryndan biri bolandygyny aýtmagy

– «Çehiýanyň hojalygynyň ösüşi» diýen temany aýtmagy

§ 22. Mukaddes Rim imperiýasy

German döwletiniň döremegi. Germaniýa döwleti Ýewropanyň kartasynda IX asyrda döräpdir. Werden şertnamasyna görä, Reýn derýasyndan gündogarda ýerleşýän ýerler Beýik Karlyň agtygynyň mülküne öwrülipdir. Emma Beýik Karlyň nesilleriniň häkimiýeti Germaniýada uzaga çekmändir. 919-njy ýylda ýerli begzadalar german tagtyna Saksoniýanyň gersogy, kuwwatly german feodaly Genrih I Guştutary (919–936 ý.) saýlapdyrlar. Täze german koroly döwletiň ýerini giňeldipdir we öz häkimiýetini berkidipdir.

Mukaddes Rim imperiýasynyň döremegi. Genrihiň ogly Otton I (936–973 ý.) Italiýany

b asyp alyp, Rim Papasyny german korol larynyň häkimiýetine tabyn etmekligi hem-de Rim imperiýasyny dikeltmekligi maksat edýärdi. Italiýanyň dagynyklygy ýerli hökümdarlaryň basybalyjylara garşy göreşmek üçin bileleşip bilmezlikleri Oton I-ä öz öňünde goýan maksadyna ýetmäge mümkinçilik beripdir.

951-nji ýylda Otton özüniň Italiýa birinji ýörişine başlaýar we Lombardiýany eýeläp, lombardiýalylaryň koroly derejesini alýar. Bu wakadan on ýyl geçenden soň, Rim Papasy bilen Italiýanyň feodallarynyň arasynda özara uruşlar bolýar. Otton I ondan peýdalanyp, Italiýa täze ýöriş geçirýär. 962-nji ýylda Rim Papasy Otton I-niň başyna keramatly Pýotr buthanasynda imperatorlyk täjini geýdirýär. Otton I Rim Papasy bilen şertnama baglaşýar. Şertnama görä Papanyň imperatoryň öňünde kasam etmek däbi girizilipdir. Bu bolsa Papanyň german imperiýasyna tabynlygyny aňladypdyr. Şeýdip, 962-nji ýylda Germaniýanyň we Demirgazyk Italiýanyň çäginde Rim imperiýasy döredilýär. XII asyrdan başlap, ol Mukaddes Rim imperiýasy diýlip atlandyrylyp başlanýar.

Imperiýanyň düzümine Germaniýadan başga-da, Demirgazyk we Orta Italiýanyň bir bölegi, käbir slawýan ýerleri, şeýle hem Fransiýanyň günortasynyň bir bölegi we günorta-gündogar ýerleri giripdir. XI asyryň birinji ýarymynda imperiýanyň düzümine Burgundiýa korollygy hem birikdirilipdir.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Mukkaddes Rim imperiýasy haçan we kim tarapyndan esaslandyrylýar?

2. Mukaddes Rim imperiýasynyň imperatorlary bilen Rim Papalarynyň arasyndaky gatnaşyklar nähili bolupdyr?

3. «Altyn bulla» kanuny haçan kabul edilipdir? Onuň mazmunyny düşündiriň.

4. Çehiýanyň XIV asyrda Ýewropanyň has ösen ýurtlaryndan biri bolandygy barada şaýatlyk edýän delilleri mysal getiriň. Çeh döwletiniň haçan dörändigini ýadyňyza salyň. «Çehiýanyň hojalygynyň ösüşi» diýen temada gürrüň taýýarlaň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 22 Sah.: 91-95

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Italiýada şäher-döwletleriniň gülläp ösmegi. Ispaniýa
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Genuýa, Wenesiýa, Florensiýa şäher-respublikalary. Florensiýada Mediçileriň häkimỳeti. Uniwersitetler. Italýan syýahatçylary. Marko Polo. Sungat. Ispaniýa. Araplaryň Ispaniỳany eỳelemegi we onuň netijeleri. Rekonkistanyň başlamagy. Ýurduň birleşdirilmegi. Kortesler. Katolik dini. Inkwizisiýa barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Mukaddes Rim imperiýasy” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Mukkaddes Rim imperiýasy haçan we kim tarapyndan esaslandyrylýar?

2. Mukaddes Rim imperiýasynyň imperatorlary bilen Rim Papalarynyň arasyndaky gatnaşyklar nähili bolupdyr?

3. «Altyn bulla» kanuny haçan kabul edilipdir? Onuň mazmunyny düşündiriň.

4. Çehiýanyň XIV asyrda Ýewropanyň has ösen ýurtlaryndan biri bolandygy barada şaýatlyk edýän delilleri mysal getiriň. Çeh döwletiniň haçan dörändigini ýadyňyza salyň. «Çehi ýanyň hojalygynyň ösüşi» diýen temada gürrüň taýýarlaň. 8.Siz bu barada nähili pikir edýärsiňiz? Öz pikiriňizi aýdyň

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Italiýada şäher-döwletleriň gülläp ösmegi

2. Ispaniýa

3. Genuýa, Wenesiýa we Florensiýa şäher-respublikalary

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Demirgazyk Italiýanyň şäherleriniň ösmegine näme sebäp bolandygyny aýdyp

– Apennin ýarymadasynyň ýerleşişi hakynda aýdyp

– Marko Polonyň kitabynda näme hakynda gürrüň berilýändigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Ispaniýada araplar haýsy halyflygy esaslandyrylandygyny aýtmagy

- Rekonkista haçan başlanandygyny aýtmagy

– Kortesler haçan açylandygyny aýtmagy

§ 23. Italiýada şäher-döwletleriň gülläp ösmegi. Ispaniýa

Genuýa, Wenesiýa we Florensiýa şäher-respublikalary. Demirgazyk Italiýada aýratyn şäher-respublikalar bolan Genuýa, Wenesiýa we Florensiýa ýerleşipdir. Italiýanyň söwda

şäher-döwletleriniň iň ulusy V asyrda Adriatik deňziniň kenarynda döredilen Wenesiýa bolupdyr. Bu şäher biri-biri bilen derýajyklar arkaly baglanyşýan köp sanly adajyklarda ýerleşip, olarda wenesiýalylar edil köçelerde gezýän ýaly gaýykly ýüzüpdirler.Wenesiýa orta asyr ölçegleri boýunça ägirt uly şäher bolup, onda ýüz müňe golaý ilat ýaşapdyr. Wenesiýaly ussalaryň önümleri bolan ýüpek matalar, aýna, ýaraglar, gymmatbahaly daşlardan ýasalan monjuklar we ýüz görülýän aýnalar bütin Ýewropada şöhratlanypdyr.

Wenesiýaly söwdagärler Ispaniýa, Portugaliýa, Fransiýa, Angliýa, Gollandiýa bilen söwda işlerini alyp barypdyrlar, olaryň gämileri Müsüriň, Siriýanyň we Wizantiýanyň portlaryna häli-şindi ýüzüp barypdyr.Wenesiýa döwleti respublika bolup, onuň ýokary häkimiýeti

s aýlawly bolupdyr. Emma häkimiýetiň saýlawly guramalaryna gatnaşmaga diňe döwletiň gurply raýatlarynyň – söwdagärleriň we bankirleriň hukugy bolupdyr. Olaryň wekilleri respublikanyň ýokary häkimiýeti bolan Uly geňeşde ýygnak geçiripdirler. Uly geňeş kanunlary kabul edipdir, hökümeti düzüpdir we döwletiň dolandyryjysy bolan dožy («şäher-döwletiniň häkimini») saýlapdyr.

Wenesiýanyň söwdada esasy bäsdeşi Genuýa bolupdyr. Gara deňizde erkin ýüzmäge Wizan-tiýadan aýratyn hukuk alyp, genuýaly täjirler Krym ýarym adasyna çenli baryp ýetipdirler.

Onuň kenarynda genuýalylar Kafa, Sudak we Balaklawa söwda merkezlerini esaslandyrypdyrlar.Demirgazyk Italiýada, Arno derýasynyň kenarynda Florensiýa respublikasy ýerleşipdir. Florensiýa şäheri antik döwründe peýda bolupdyr, ýöne uly hojalyk merkezi hökmünde orta asyrlarda emele gelipdir. Wenesiýadan we Genuýadan tapawutlylyk-da florensiýalylaryň esasy käri söwda däl-de, senetçilik bolupdyr. Florensiýaly ussalar deri eýlemek hem-de zergärçilik bilen meşgullanypdyrlar, ýöne olar, esasan, ýüň matalary öndürmekde şöhratlanypdyrlar. Florensiýa Ýewropada serrapçylygyň (pul çalşyp berýänler) hem-de bank işleriniň merkezi hökmünde tanalypdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Demirgazyk Italiýanyň şäherleriniň ösmegine näme sebäp bolupdyr? Apennin ýarymadasynyň ýerleşişi hakynda gürrüň beriň.

2. Marko Polonyň kitabynda näme hakynda gürrüň berilýär?

3. Ispaniýada araplar haýsy halyflygy esaslandyrypdyrlar?

Siz ýene-de nähili halyflyklary bilýärsiňiz?

4. Rekonkista haçan başlady? Haýsy wakany rekonkistanyň başlangyjy diýip hasap edýärler?

5. Kortesler haçan açyldy? Inkwizisiýanyň geçirilmeginiň sebäbini we mazmunyny düşündiriň. «Wenesiýa porty» diýen suraty synlap, gürrüň taýýarlaň. «Rekonkista»,

«kortesler», «inkwizisiýa» sözlerine düşündiriş beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 23 Sah.: 96-101

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Moskwa döwletiniň döremegi. XII-XIII asyrlarda Rus knýazlyklarynyň gowşamagy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	XII-XIII asyrlarda Rus knýazlyklarynyň gowşamagy. Wladimir Monomah. Şäherler. Boýarlar dumasy. Ruslaryň nemesler, şwedler we mongol basybalyjylary bilen alyp baran göreşleri. A.Newskiý barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 23 Sah.: 96-101

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak

Sorag-jogap alyşmak.

1. Demirgazyk Italiýanyň şäherleriniň ösmegine näme sebäp bolupdyr? şApennin ýarymadasynyň ýerleşişi hakynda gürrüň beriň.

2. Marko Polonyň kitabynda näme hakynda gürrüň berilýär?

3. Ispaniýada araplar haýsy halyflygy esaslandyrypdyrlar?

Siz ýene-de nähili halyflyklary bilýärsiňiz?

4. Rekonkista haçan başlady? Haýsy wakany rekonkistanyň başlangyjy diýip hasap edýärler?

5. Kortesler haçan açyldy? Inkwizisiýanyň geçirilmeginiň sebäbini we mazmunyny düşündiriň. «Wenesiýa porty» diýen suraty synlap, gürrüň taýýarlaň. «Rekonkista»,

«kortesler», «inkwizisiýa» sözlerine düşündiriş beriň.

4.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

5.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Moskwa döwletiniň döremegi

2. XII-XIII asyrlarda Rus knýazlyklarynyň gowşamagy

3. Şäherler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Wladimir Monomah näçenji ýyllarda knýazlyk edendigini aýdyp

– Boýarlar dumasyna girýän adamlar hakynda aýdyp

– Rusuň üstüne haýsy basybalyjylar çozýandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Aleksandr Newskiniň ýeňşi barada aýtmagy

- Çud kölündäki söweş haçan bolup geçendigini aýtmagy

– «Buz üstünde gyrlyşyk» jümlesiniň manysyny aýtmagy

§ 24. Moskwa döwletiniň döremegi

XII–XIII asyrlarda Rus knýazlyklarynyň gowşamagy. Wladimir Monamah. XII asyra çenli gadymy rus döwleti bitewi bolupdyr we Beýik Kiýew knýazy tarapyndan dolandyrylypdyr. Emma tiz wagtdan bitewi döwlet bölünip ugrapdyr. Rusy emele getirýän knýazlyklaryň arasynda häkimiýet ugrunda göreşler başlapdyr. 1113-nji ýylda kiýewli boýarlar tagta Wladimir Monomahy (1113–1125 ý.) saýlapdyrlar. Monomah Kiýew Rusunda knýazlaryň bölünmek syýasatyna garşy göreşipdir, ýurduň howpsuzlygyny berkidipdir.

Wladimir Monomah özüniň hökümdarlyk eden ýyllarynda «Rus hakykaty» diýlip atlandyrylan kanunlar toplumyna goşmaçalar girizipdir we şäher ilatynyň ýagdaýyny ýeňilleşdirmäge çalşypdyr.

Ş äherler. Kiýew Rusy özüniň ökde senetçileri bilen şöhratlanypdyr. Senetçiligiň we söwdanyň ösmegi şäherleriň ösmegine getiripdir. IX–X asyrda gadymy rus döwletinde 24 sany şäheriň bolandygy barada aýdylýar. Kiýew Rusuna, köplenç, «şäherler ýurdy» diýlipdir. Kiýew şäheri aýratyn owadan bolanlygy üçin oňa «Rus şäherleriniň enesi» diýip at beripdirler. Şähere gelýän adamlar şäheriň ortarasynda al-asmana galyp duran Sofiýa soboryny uzakdan görüpdirler. Nowgorod, Smolens, Çernigow şäherleri hem Rusuň gülläp ösen şäherleri bolupdyr. Boýarlar dumasy. Kiýew Rusunda boýarlar (iri mülkdarlar) knýazlaryň esasy daýanjy bolupdyrlar. Döwleti dolandyrmakda knýazlar möhüm dolandyryş ulgamy bolan boýarlar dumasyna daýanypdyrlar. Boýarlar dumasy knýazlaryň ýanyndaky aýratyn maslahatçy gurama bolupdyr. Onuň düzümine knýazlaryň ýapjalary, ýerlerdäki prawoslaw buthanasynyň ýokary derejeli wekilleri, knýaz köşgüniň dolandyryjylary gi-ripdirler. Boýarlar dumasynda şäher goşunlarynyň serkerdesi – müňbaşy uly ähmiýete eýe bolupdyr.

6. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Wladimir Monomah näçenji ýyllarda knýazlyk edipdir?

2. Boýarlar dumasyna girýän adamlar hakynda gürrüň beriň.

3. Rusuň üstüne haýsy basybalyjylar çozupdyrlar? Aleksandr Newskiniň ýeňşi barada gürrüň beriň.

4. Çud kölündäki söweş haçan bolup geçdi? «Buz üstünde gyrlyşyk» jümlesiniň manysyny düşündiriň.

Rus halkynyň mongol, şwed, nemes basybalyjylaryna garşy alyp baran söweşleriniň senelerini saýlap alyň we söweşleriň netijelerini deňeşdiriň.

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 24 Sah.: 101-104

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Moskwanyň kuwwatlanmagy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Moskwanyň kuwwatlanmagy. I.Kalita. Kulikowo söweşi. D.Donskoý. Rus ýerleriniň birleşdirilmegi. Iwan Groznynyň döwründe Astrahanyň we Kazanyň basylyp alynmagy. Sibiriň eỳelenilip başlamagy. Ýermak. Medeniỳeti. Beresta hatlary. A. Rublýow. Kitap çap etmeklik. Metal işläp bejermek işi. Binagärçilik. Kreml. Buthanalar. Prawoslawiýe dini barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Moskwa döwletiniň döremegi. XII-XIII asyrlarda Rus knýazlyklarynyň gowşamagy” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Wladimir Monomah näçenji ýyllarda knýazlyk edipdir?

2. Boýarlar dumasyna girýän adamlar hakynda gürrüň beriň.

3. Rusuň üstüne haýsy basybalyjylar çozupdyrlar? Aleksandr Newskiniň ýeňşi barada gürrüň beriň.

4. Çud kölündäki söweş haçan bolup geçdi? «Buz üstünde gyrlyşyk» jümlesiniň manysyny düşündiriň.

Rus halkynyň mongol, şwed, nemes basybalyjylaryna garşy alyp baran söweşleriniň senelerini saýlap alyň we söweşleriň netijelerini deňeşdiriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Moskwanyň kuwwatlanmagy

2. Iwan Kalita

3. Kulikowa söweşi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Rus ýerleriniň birleşdirilmegi barada aýdyp

– Kulikowo söweşi haçan bolup geçendigini aýdyp

– Söweş haýsy tarapyň ýeňşi bilen tamamlanýandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Orta asyr rus medeniýeti barada gürrüň bermegi

- Iwan Groznynyň dolandyran ýyllary näçenji ýyllary öz içine alandygyny aýtmagy

– Rus özüniň garaşsyzlygyny Altyn Ordanyň elinden haçan gaýtaryp alandygyny aýtmagy

§ 25. Moskwanyň kuwwatlanmagy

Moskwanyň kuwwatlanmagy. Iwan Kalita. Moskwanyň ilkinji mülkdar knýazy Aleksandr Newskiniň ogly Daniil Aleksand rowiç eken.Tiz wagtdan Moskwanyň knýazy Iwan Kalita bolupdyr. «Kalita» sözi «halta» diýmekdir. Orta asyrlarda adamlar teňňeleri ýörite haltajyklarda saklaýardylar. Alymsaklygy hem-de husytlygy üçin ony «Iwan Kalita» («pully halta») diýip atlandyrýardylar.

Mekir Iwan Kalita Altyn Orda bilen aragatnaşygyny sazlap bilipdir. Ol ýygy-ýygydan şol ýere gidipdir, hanlara we olaryň aýallaryna sowgat eltipdir.Şol wagtlar mongol hanlary Twer knýazy Aleksandry bütin Rusuň beýik knýazy edip belläpdirler. 1327-nji ýylda mongol ilçisi Çölihan (ruslar «Şelkan» diýýär ekenler) Twere paç ýygnamaga gelipdir. Emma twerliler Çölihany öldüripdirler. Altyn Orda hany Tweri jezalandyrmak üçin 50 müň goşun iberipdir. Şol goşunyň başlygy edip ol Iwan Kalitany belläpdir.Iwan Kalita Tweri derbi-dagyn edipdir. Munuň üçin han ony beýik knýaz edip belläpdir. Şondan bäri beýik knýazlyk Iwan Kalitanyň nesilleriniň elinden sypman gelipdir.

Kulikowa söweşi. Dmitriý Donskoý. XIV asyryň ikinji ýarymynda bütin Ordany mongol goşunbaşysy Mamaý birnäçe wagtlap birleşdiripdir. Şol wagtlarda Moskwa Altyn Orda hanynyň buýruklaryna tabyn bolmagyny bes edipdir, munuň üçin Mamaý Moskwadan öç

a lmagy ýüregine düwüpdir.Mamaý 1380-nji ýylda Moskwanyň üstüne ugrapdyr. Iwan Kalitanyň agtygy, Moskwa knýazy Dmitriý Iwanowiç goşun toplap başlapdyr. Rostow, Ýaroslawl, Beloozero knýazlyklarynyň goşunlary ýygnanypdyr. Don derýasynyň boýunda Kulikowo meýdanynda mongollar bilen ruslaryň arasynda uly uruş bolup, şonda mongollar ýeňlipdirler. Knýaz Dmiträ şol söweş üçin Donskoý diýen lakam berlipdir.

Rus ýerleriniň birleşdirilmegi. Iwan III-niň (1462-1505 ý.) dolandyran ýyllarynda Moskwa rus ýerlerini birleşdirmekde aýratyn üstünlikler gazanypdyr. Ol bütin Rusuň doly ygtyýarly hökümdaryna öwrülipdir. Altyn Orda XV asyryň aýagynda öňküsinden-de güýçden gaçypdyr we birnäçe aýry-aýry böleklere dargapdyr. Iwan III wagtynda Rus mongol hanlaryna paç bermändir. Mongol hanlaryna paç bermek baryp 1476-njy ýylda bes edilipdir.

Mongol hany Ahmet Rusy ýene tabyn etjek bolup synanyşypdyr. Ahmet han uly goşuna baş bolup, 1480-nji ýylda Oka derýasynyň kenarlaryna gelipdir. Emma ruslary ýeňip bilmejegine göz ýetirip, mongol goşunlary yzyna dolanypdyr. Rus 1480-nji ýylda gutarnykly suratda garaşsyz bolupdyr.Rim imperatory, adatça, öz adyna «Sezar» derejesini goşýar eken. Iwan III hem şol ady dakynmak isläpdir. Ruslaryň «sar» (patyşa) sözi hem «sezar» sözünden emele gelipdir. 1453-nji ýylda Wizantiýa ýaşamagyny bes edenden soňra Iwan III Wizantiýanyň gerbini – iki kelleli gara guşy kabul edip alypdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Kulikowo söweşi haçan bolup geçipdir? Söweş haýsy tarapyň ýeňşi bilen tamamlanypdyr?

2. Iwan Groznynyň dolandyran ýyllary näçenji ýyllary öz içine alypdyr?

3. Rus özüniň garaşsyzlygyny Altyn Ordanyň elinden haçan gaýtaryp alypdyr?

4. Orta asyr rus medeniýeti barada gürrüň beriň.

Soraglara gysgaça jogap beriň. a) Agaç gabygyna ýazylýan hatlar nähili atlandyrylýar? b) Russiýada ilkinji kitap haçan çap edildi? ç) Rusuň ýerleri haýsy knýazyň döwründe birleşdirilip başlanýar? d) Ilkinji top ussasy kim bolupdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 25 Sah.: 105-109

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Dünýä taryhy	Synpy: VII

Sapagyň temasy:	Beýik geografiki açyşlar we onuň netijeleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Amerikanyň we Hindistana tarap deňiz ýolunyň açylmagy. H. Kolumb, Wasko da Gama. Ilkinji gezek dünýäniň daşyna aýlanylmagy. F.Magellan. Angliýanyň we Ispaniýanyň dünýäde agalyk etmek ugrundaky bäsdeşligi. Angliýanyň bilen Ispaniýanyň arasyndaky deňizdäki söweş. Ýewropalylaryň kolonial basybalyşlarynyň başlanmagy. Gul söwdasy. Angliýanyň Amerikadaky ilkinji koloniýasy. Frensis Dreýk. Dünýä söwdasynyň döremegi. Söwda kompaniýalary barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda dünýä ýurtlarynyň taryhyna we medeniýetine gyzyklanma döretmek, olara hormat goýmagy terbiýelemek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Moskwanyň kuwwatlanmagy” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1.Kulikowo söweşi haçan bolup geçipdir? Söweş haýsy tarapyň ýeňşi bilen tamamlanypdyr?

2. Iwan Groznynyň dolandyran ýyllary näçenji ýyllary öz içine alypdyr?

3. Rus özüniň garaşsyzlygyny Altyn Ordanyň elinden haçan gaýtaryp alypdyr?

4. Orta asyr rus medeniýeti barada gürrüň beriň.

Soraglara gysgaça jogap beriň. a) Agaç gabygyna ýazylýan hatlar nähili atlandyrylýar? b) Russiýada ilkinji kitap haçan çap edildi? ç) Rusuň ýerleri haýsy knýazyň döwründe birleşdirilip başlanýar? d) Ilkinji top ussasy kim bolupdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Beýik geografik açyşlar

2. Angliýanyň we Ispaniýanyň dünýäde agalyk etmek ugrundaky bäsdeşligi

3. Amerikanyň we Hindistana tarap deňiz ýolunyň açylmagy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Hristofor Kolumb barada aýdyp

– XV asyrda Gündogara barýan täze ýollary gözlemeklige nämeler sebäp bolandygyny aýdyp

– Wasko da Gamanyň ekspedisiýasynyň geçen ýoluny kartadan görkezip

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- «Ýeňilmez armada» nähili ýeňilendigini aýtmagy

- Ilkinji Ost-Hindistan kompaniýasy haçan açylandygyny aýtmagy

– «Koloniýa» sözüniň manysyny aýtmagy

§ 26. Beýik geografik açyşlar. Angliýanyň we Ispaniýanyň dünýäde agalyk etmek ugrundaky bäsdeşligi

Amerikanyň we Hindistana tarap deňiz ýolunyň açylmagy. Hristofor Kolumb. Hindistan ýewropalylar üçin has täsin baýlyklar ýurdy bolup görnüpdir. Olar şol ýere diňe barsaň bolýar, baýlygyň özi derýa ýaly akyp geler diýip pikir edipdirler. Ýöne Hindistan hem-de Hytaý bilen bolýan söwdany araplar öz ellerine alypdyrlar.

Konstantinopol osmanly türkmenler tarapyndan eýelenilenden soň Kiçi Aziýanyň we Siriýanyň üstünden geçýän söwda ýollaryny türkmenler eýeläpdirler. Türkmenleriň söwda ýollaryny eýelemekleri Ýewropadan Aziýa barýan täze ýollary gözlemekligi çaltlan-dyrypdyr. Karawella gämileri XV asyrda portugaliýaly we ispaniýaly deňizçiler täze ýollaryň gözlegine ilkinjiler bolup çykypdyrlar.Günbatarky ýol bilen Hindistana barmaga synanyşan ilkinji deňizde ýüzüji Hristofor Kolumb bolupdyr. 1492-nji ýylyň tomsunda 90 adamly topardan ybarat üç sany kiçeňräk karawella gämileri Ispaniýadan ugrapdyr.

Ispan gämileri ýüzüşe ugranlaryndan 70 gün geçensoň, kiçijek adanyň kenaryna gelip durupdyr. Kolumb altyn gözläp, şol ýerden günorta ugrapdyr we Kuba hem-de Gaiti diýen adalary açypdyr. Ol şol gämi bilen hem Ispaniýa dolanyp gelipdir.Kolumb ýakyn ýyllarda günbatara ýene üç gezek syýahat edipdir. Ol Karib deňzinde köp adalary açypdyr we Amerika materiginiň kenarynyň bir bölegini barlapdyr. Kolumb ömrüniň ahyryna çenli, täze materigi açandygyny bilmändir. Ol açan ýerlerine «Hindistan» olaryň ilatyna bolsa «indeýler» diýip at beripdir. Kolumb tarapyndan açylan ýerleriň täze materikdigini italýan syýahatçysy Amerigo Wespuççi subut edipdir. Täze materige Amerigonyň ady bilen – Amerika diýlip at berlipdir.Wasko da Gamanyň syýahaty. Portugaliýanyň hökümeti Hindistana barýan deňiz ýolunyň gözlegine Wasko da Gamanyň baştutanlygyndaky ekspedisiýany ugradypdyr. Portugaliýalylar dört ýarym aý ýüzenlerinden soňra Afrikanyň daşyna aýlanypdyrlar we onuň gündogar kenaryna çykypdyrlar, ýewropalylar heniz şol ýere barman ekenler. Güýçli-güýçli turýan gaýlar we akymyň garşysyna gitmek ýüzüşi kyn-laşdyrypdyr. Matroslar tropik yssysynda heläk bolýardylar we kesellerden ölýärdiler. Afrikanyň gündogar kenaryndaky arap şäherleriniň birinde tejribeli losmany (deňze belet adamy) tapmak Wasko da Gama başardypdyr. Şol losman 1498-nji ýylyň ýazynda gämini Hindistanyň Kalikut şäherine getiripdir.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. XV asyrda Gündogara barýan täze ýollary gözlemeklige nämeler sebäp bolupdyr?

2. Wasko da Gamanyň ekspedisiýasynyň geçen ýoluny kartadan yzarlaň.

3. Näme üçin deňiz ýoly bilen Hindistana barmak ýewropalylara ozal başartman, diňe XV asyryň ahyrlarynda başardypdyr?

4. «Ýeňilmez armada» nähili ýeňildi? «Armada» sözüne düşündiriş beriň.

5. Ilkinji Ost-Hindistan kompaniýasy haçan açyldy? Ol kimler tarapyndan açyldy?

Siz nähili pikir edýärsiňiz, syýahatlaryň haýsysynyň has möhüm netijesi bolupdyr?

«Koloniýa» sözüne düşündiriş beriň we Angliýanyň ilkinji koloniýasyny kartadan görkeziň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 26 Sah.: 109-114

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________