7-nji synp Dunya taryhy 4-nji çärýek

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Beýik geografiki açyşlar we onuň netijeleri” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. XV asyrda Gündogara barýan täze ýollary gözlemeklige nämeler sebäp bolupdyr?

2. Wasko da Gamanyň ekspedisiýasynyň geçen ýoluny kartadan yzarlaň.

3. Näme üçin deňiz ýoly bilen Hindistana barmak ýewropalylara ozal başartman, diňe XV asyryň ahyrlarynda başardypdyr?

4. «Ýeňilmez armada» nähili ýeňildi? «Armada» sözüne düşündiriş beriň.

5. Ilkinji Ost-Hindistan kompaniýasy haçan açyldy? Ol kimler tarapyndan açyldy?

Siz nähili pikir edýärsiňiz, syýahatlaryň haýsysynyň has möhüm netijesi bolupdyr?

«Koloniýa» sözüne düşündiriş beriň we Angliýanyň ilkinji koloniýasyny kartadan görkeziň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ýewropada reformasiýa (dini täzeçillik)

2. Çehiýada gusçulyk hereketi

3. Ýan Žižka

4. Raýatlyk urşy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ýan Gus kimlere garşy göreşendigini aýdyp

– Raýatlyk urşy barada aýdyp

– Näme üçin katoliki buthana Germaniýada hemmeleriň närazyçylygyny döredendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Çehiýada gusçulyk hereketi barada aýtmagy

- Protestant buthanasy katoliki buthanadan nähili tapawutlanýandygyny aýtmagy

– Demirgazyk Germaniýadaky buthana reformasiýasy kim üçin peýdaly bolandygyny aýtmagy

§ 27. Ýewropada reformasiýa (dini täzeçillik)

Çehiýada gusçulyk hereketi. Ýan Gus. XV asyryň başlarynda Praganyň köçeleriniň birindäki kiçijik buthana ýüzlerçe adamlaryň ünsüni özüne çekipdir. Senetçiler, daýhanlar,

baý şäherliler we rysarlar Praga uniwersitetiniň professory Ýan Gusuň (1371–1415 ý.) hyjuwly çykyşlaryny diňlemek üçin şol ýere ýygnanypdyrlar. Ol buthananyň talap alan baýlyklaryny elinden almaga, ýepiskoplaryň we monastyrlaryň ýerlerini gaýdyp almaga, dini ybadatlaryň ýerli dilde geçirilmegine, indulgensiýalaryň satylmagyna garşy çagyrypdyr.

R im Papasy Ýan Gusy Germaniýanyň günortasynda ýerleşýän Konstans şäherinde mejlis geçirýän ýokary ruhanylaryň gurultaýyna (buthana soboryna) çagyrypdyr. German impe-ratory Gusa gorag haty iberip, şol hatda onuň doly howpsuzlygyny wada edipdir. Emma Konstansda Gusuň eline-aýagyna gandal salyp, türmä salypdyrlar. Sobor Gusy ölüm jezasyna höküm edipdir. 1415-nji ýylyň tomsunda Ýan Gus otda ýakylyp öldürilipdir.Gusuň jezalandyrylyp öldürilmegi çeh halkynda gahar-gazap döredipdir. Halk katoliki buthanasyna we nemes feodallaryna garşy göreşe başlapdyrlar. Olar özlerini gusçular, ýagny Ýan Gusuň tarapdarlary diýip atlandyrypdyrlar.

Ýan Žižka. Garyplaşan rysar, tejribeli söweşiji Ýan Žižka gusçularyň goşunlarynyň esasy guramaçysy hem ýolbaşçysy bolupdyr. Onuň ýolbaşçylygy astynda gusçular Praga ugrundaky söweşde üstün çykypdyrlar. Tiz wagtda Žižka kellesinden ýaralanyp, kör bolup-dyr, emma ol şonda-da halk goşunyna serkerdelik etmegi dowam etdiripdir. Ýan Žižka ölenden soň, gusçularyň goşunlaryna başarjaň serkerdeler ýolbaşçylyk edipdirler. Olar Polşanyň, Wengriýanyň üstüne, Germaniýanyň has jümmüşine ýeňişli ýörişleri edipdirler, hatda Baltika deňziniň kenarlaryna-da baryp ýetipdirler.

Raýatlyk urşy. Rim Papasy bilen imperator haçly ýörişleriň üstünlik gazanmajagyna gözleri ýetensoň, çehleriň hut özleriniň kömegi bilen Çehiýadaky azat edijilik göreşiň soňuna çykmagy ýüreklerine düwüpdirler. Olar aramlar bilen gepleşik etmeklige girişipdirler. Rim Papasy eger-de urşy ýatyrmaga kömek berseler, çeh feodallarynyň basyp alan buthana ýerlerini özlerinde galdyrmagy wada edipdir. Şeýlelikde, 1434-nji ýylda Lipany şäherjiginiň ýanynda aramlar bilen taboritleriň arasynda uruş başlanypdyr. Söweşde aramlar taboritleriň goşunlaryny derbi-dagyn edipdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Ýan Gus kimlere garşy göreşipdir? Näme üçin aramlar çeh halkynyň duşmanlary bilen geleşik etmäge göwünjeň bolupdyrlar?

2. Näme üçin katoliki buthana Germaniýada hemmeleriň närazyçylygyny döredipdir?

3. Gozgalaňyň öň ýanynda Mýunser daýhanlary we garyplary nämä çagyrypdyr?

4. Protestant buthanasy katoliki buthanadan nähili tapawutlanýar? Demirgazyk Germaniýadaky buthana reformasiýasy kim üçin peýdaly bolupdyr?

Ýan Gusuň, Martin Lýuteriň, Tomas Mýunseriň garaýyşlaryny we hereketlerini deňeşdiriň. Germaniýadaky daý hanlar urşy Fransiýadaky we Angliýadaky daýhanlar uruşlaryndan nähili tapawutlanypdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 27 Sah.: 114-119

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Ýewropada reformasiýa (dini täzeçillik)” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Ýan Gus kimlere garşy göreşipdir? Näme üçin aramlar çeh halkynyň duşmanlary bilen geleşik etmäge göwünjeň bolupdyrlar?

2. Näme üçin katoliki buthana Germaniýada hemmeleriň närazyçylygyny döredipdir?

3. Gozgalaňyň öň ýanynda Mýunser daýhanlary we garyplary nämä çagyrypdyr?

4. Protestant buthanasy katoliki buthanadan nähili tapawutlanýar?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Niderlandlar Ispaniýanyň golastynda

2. Milli azat edijilik hereketi

3. Rewolýusiýanyň ýeňmegi. Golland respublikasynyň döremegi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Niderlandiýanyň demirgazygynda halk köpçüliginiň ýeňşinden kim peýdalanandygyny we nähili peýdalanandygyny aýdyp

– Ispaniýa garşy rewolýusion göreşde halk köpçüliginiň aýgytly hereket edendigini aýdyp

– Gollandiýa respublikasy rewolýusiýa başlanandan näçe ýyl soň emele gelendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Rewolýusiýanyň ýeňmegi barada aýtmagy

- Filipp II barada aýtmagy

– Golland respublikasynyň döremegi barada aýtmagy

§ 28. Niderlandlar

Niderlandlar Ispaniýanyň golastynda. Milli azat edijilik hereketi. Gämi gatnawly Şelda, Maas we Reýn derýalarynyň aşak akymlarynda ýerleşen ýurda orta asyrlarda Niderlandiýa (munuň özi «çöketlikdäki ýerler» diýmegi aňladýar) diýip at beripdirler. XVI asyryň ortalarynda bu kiçijik ýurt Ýewropada iň gür ilatly ýurt bolupdyr.Niderlandiýa Ýewropanyň iň öňdebaryjy, baý ýurtlarynyň biri bolupdyr. Şäherlerinde we obalarynda manufakturalar döräpdir. Olarda mawut, gämi enjamlary öndürilipdir. Werflerde tiz ýöreýän gämileri gurupdyrlar.Niderlandiýanyň täjirleri gyzgalaňly deňiz söwdasyny alyp barypdyrlar. Demirgazyk deňziniň üsti bilen Niderlandiýanyň kenarlaryndan möhüm söwda ýoly geçipdir. Geografik açyşlardan soň, Antwerpen porty dünýä söwdasynyň merkezi bolupdyr.

A ngliýada bolşy ýaly, Niderlandiýada hem kapitalistik gatnaşyklar çalt ösüpdir, täze gatlaklar – buržuaziýa we hakynatutma işçiler döräpdir.Emma ýurtda feodallar entek güýçlüdiler. Ýeriň köp bölegi şolara degişli bolupdyr. Şahsy taýdan azatlyk gazanan daýhanlar ýerden peýdalanýanlygy üçin zähmet borçlaryny ýerine ýetirmeli bolupdyrlar.

XVI asyryň başlaryndan başlap Niderlandiýa yzagalak, feodal çylyk Ispaniýanyň golastynda bolupdyr. Ispan korolynyň öz mülklerinde çäklendirilmedik häkimiýeti bolupdyr. 17 sany kiçiräk welaýatlardan ybarat bolan Niderlandiýa Ispaniýanyň has baý mülki bolupdyr.Niderlandiýanyň ilaty ispanlary ýigrenipdir. Ispan feodallarynyň daýanjy bolup hyzmat eden katoliki buthana has-da ýiti närazyçylyk döredipdir. Buržuaziýa protestant dinini kabul edip

başlapdyr, halkyň arasynda bolsa Tomas Mýunseriň tarapdarlarynyň garaýşy ýaýrapdyr.

Ispan tagtyny katolik Filipp II eýelände, Niderlandiýadaky ýagdaý çydamsyz bolup başlapdyr. Ol Niderlandiýada inkwizisiýany girizipdir we ýeretikleri rehimsizlik bilen yzarlap başlapdyr.

1566-njy ýylda Niderlandiýada ispan feodallaryna we katoliki buthana garşy halk gozgalaňy turupdyr. Daýhanlar, senetçiler we işçiler katoliki ybadathanalara hem-de monastyrlara kürsäp giripdirler. Köp buthanalar we monastyrlar derbi-dagyn edilipdir.Şeýlelikde, Niderlandiýada rewolýusiýa başlanypdyr. Filipp II Niderlandiýadaky wakalary eşiden badyna dergazap bolupdyr. Filipp II tejribeli serkerde gersog Albanyň baştutanlygynda Ni-derlandiýa saýlama goşun iberipdir. Alba Niderlandiýada söwda üçin şeýle ýokary salgytlary salypdyr welin, şondan soň hatda söwda etmek düşewüntsiz bolup başlapdyr. Täjirler özleriniň dükanlaryny, senetçiler bolsa ussahanalaryny ýapypdyrlar. Baý adamlaryň birentegi emläklerini ýarpy bahasyna satyp, Angliýa hem-de Germaniýa gaçyp gidipdirler. Rewolýusiýanyň ýeňmegi. Ispanlaryň rehimsizligi niderland halkynyň göreşe bolan erk-islegini syndyrmandyr. Albanyň gazaply öç almagyndan gahar-gazaba münen daýhanlar, senetçiler we işçiler tokaýlara gidip, şol ýerlerde gaça uruşýan goşunlary döredipdirler. Olara tokaý g ýozlary («gýoz-lar» diýmek «eleşanlar» ýa-da «sergezdanlar» diýmekdir) diýip at beripdirler. Gýozlar ispanlaryň üstüne çozupdyrlar, rehimsiz kazylary, katoliki ruhanylaryny we monahlary ýok edipdirler.1572-nji ýylda deňiz gýozlary deňiz tarapdan batyrgaý zarba urmak bilen Brille portuny eýeläpdirler. Bu bolsa ýurduň demirgazygynda gozgalaň turmagyna yşarat bolupdyr. Ilat ispanlary hemme ýerden kowup çykarypdyrlar.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Ispaniýa garşy rewolýusion göreşde halk köpçüliginiň aýgytly hereket edendigini subut ediň. Olaryň gahrymançylygyny görkezýän mysallary getiriň.

2. Niderlandiýanyň demirgazygynda halk köpçüliginiň ýeňşinden kim peýdalandy we nähili peýdalandy?

3. Gollandiýa respublikasy rewolýusiýa başlanandan näçe ýyl soň emele geldi?

Haýsy waka ilki boldy? «Ýeňilmez armadanyň» ýeňilmegi ilki boldumy ýa-da Demirgazyk Niderlandiýanyň Ispaniýadan bölünip aýrylmagy?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 28 Sah.: 120-123

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a) Okuwçylara “Niderlandlar” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Ispaniýa garşy rewolýusion göreşde halk köpçüliginiň aýgytly hereket edendigini subut ediň. Olaryň gahrymançylygyny görkezýän mysallary getiriň.

2. Niderlandiýanyň demirgazygynda halk köpçüliginiň ýeňşinden kim peýdalandy we nähili peýdalandy?

3. Gollandiýa respublikasy rewolýusiýa başlanandan näçe ýyl soň emele geldi? Haýsy waka ilki boldy? «Ýeňilmez armadanyň» ýeňilmegi ilki boldumy ýa-da Demirgazyk Niderlandiýanyň Ispaniýadan bölünip aýrylmagy?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ýewropada Gaýtadan döreýiş (Renessans)

2. Ylmyň we tehnikanyň ösmegi

3. Açyşlar we oýlap tapyşlar

4. Golýazma kitaplary

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– «Renessans» sözüniň manysyny aýdyp

– Kopernik nähili ylmy açyş edendigini aýdyp

– Kopernigiň we Brunonyň garaýyşlaryny Galileý nähili tassyklandygyny hem-de ösdürendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Brunonyň ylmyň ösüşindäki hyzmaty nämeden ybarat bolandygyny aýtmagy

- Näme üçin XV–XVI asyrlaryň alymlary we ýazyjylary gadymy Gresiýa bilen gadymy Rimiň medeniýetine uly höwes bildirip başlaýandygyny aýtmagy

– Näme üçin Italiýa Gaýtadan döreýşiň watany bolandygyny aýtmagy

§ 29. Ýewropada gaýtadan döreýiş

Ylmyň we tehnikanyň ösmegi. Açyşlar we oýlap tapyşlar. Adamlaryň garaýyşlaryndaky öwrülişik öňürti Italiýada başlapdyr. Ösýän şäherlerde bilimli adamlar: hasapçylar (buh-galterler) we hukukçylar, inženerdir tehnikler, mugallymlar we lukmanlar barha köp gerek bolupdyr. Şäherlerde intelligensiýa – akyl zähmeti bilen meşgullanýan adamlaryň aýratyn topary ýüze çykypdyr.

Adamyň ukybyna we güýjüne ynam döräp başlapdyr. Täze medeniýetiň işgärlerini adam we onuň işi gyzyklandyrypdyr, şonuň üçin olara gumanistler («gumanus» – ynsanperwer diýen

latyn sözünden gelip çykypdyr) diýip at beripdirler.Täze medeniýetiň işgärleri Gadymy Gresiýanyň we Gadymy Rimiň medeniýetine ägirt uly höwes bildiripdirler. Gadymy me-deniýet özüniň durmuşa golaýlygy, şadyýanlygy bilen tapawutlanypdyr. Onda adamzat durmuşynyň gözelligi wasp edilýärdi. Indi şol unudylan medeniýet gaýtadan, täzeden janlanan ýaly bolup görnüpdir. Şonuň üçin hem täze medeniýetiň ýüze çykan wagtyna – XIV–XVI asyrlara «Renessans» ýa-da «Gaýtadan döreýiş medeniýetiniň döwri» diýip at beripdirler. Orta asyrlarda mekdep buthananyň elindedi. Emma şäherleriň ösmegi sowatly adamlary köp talap edipdir. Şäherlerde dünýewi mekdepler döräp başlapdyr.

X IV–XVI asyrlarda tehnikanyň ösüşinde uly üstünlikler gazanylypdyr. XIV asyrda Italiýanyň baý şäherlerinde ilkinji manufakturalar peýda bolupdyr. Kärhana eýeleri biri-biri bilen bäsdeşlik edip, özleriniň kärhanalaryna täze-täze oýlap tapylan enjamlary girizipdirler. Tehniki açyşlar we oýlap tapyşlar iri kärhanalaryň ýüze çykmagyna getiripdir.

Uniwersitetler. XII–XV asyrlarda Ýewropanyň ösen şäherlerinde uniwersitetleriň sany köpelipdir. Parižiň, Bolonýanyň (Italiýada), Okswordyň (Angliýada), Praganyň uniweristetleri has belli uniwersitetler bolupdyr. Ol ýokary okuw mekdeplerinde onlarça talyplar (studentler) bilim alypdyr. Uniwersitetlerde buthana ylmyny – dini taglymaty, kanunlary, lukmançylyk baradaky bilimleri öwrenipdirler.

Golýazma kitaplary. Hronikalar (senenamalar). Uly monastyrlaryň ýanynda aýratyn ussahanalar bolup, ol ýerde kitap göçürip ýazypdyrlar. Kitaplary eýlenen göläniň derisine (pergamente) gazyň ýelegi ýa-da ujy ýonulan taýajyklar bilen ýazypdyrlar. Bir kitabyň üstünde köp adam ençeme ýyllap zähmet çekipdir. Birnäçe adam onuň mazmunyny, başga birleri bolsa reňkli suratlaryny çekipdirler. Kitaplar az bolany üçin onuň bahasy örän gymmat bolupdyr. Şonuň üçin adamlar kitaplaryň gadyryny bilipdirler. Kitaplary altyn, gymmat bahaly daşlar bilen bezäpdirler. Ol kitaplary has baý adamlaryň sähelçesi satyn alyp bilipdir. Hristian ruhanylary sowatly bolupdyrlar. Kitaplary, esasan, alym monahlar ýazypdyrlar. Olar hristian edebiýatlarynda keramatly adamlaryň terjimehalyny ýazypdyrlar we hronikalary (senenamalary) düzüpdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. «Renessans» sözüniň manysyny düşündiriň. Kopernik nähili ylmy açyş etdi? Brunonyň ylmyň ösüşindäki hyzmaty nämeden ybarat?

2. Kopernigiň we Brunonyň garaýyşlaryny Galileý nähili tassyk etdi hem-de ösdürdi?

3. Näme üçin XV–XVI asyrlaryň alymlary we ýazyjylary gadymy Gresiýa bilen gadymy Rimiň medeniýetine uly höwes bildirip başlapdyrlar?

4. Näme üçin Italiýa Gaýtadan döreýşiň watany bolupdyr?

Günbatar Ýewropanyň we Wizantiýanyň binagärçiliginde nähili umumylyklar bar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 29 Sah.: 123-130

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Ýewropada Gaýtadan döreýiş (Renessans)” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. «Renessans» sözüniň manysyny düşündiriň. Kopernik nähili ylmy açyş etdi? Brunonyň ylmyň ösüşindäki hyzmaty nämeden ybarat?

2. Kopernigiň we Brunonyň garaýyşlaryny Galileý nähili tassyk etdi hem-de ösdürdi?

3. Näme üçin XV–XVI asyrlaryň alymlary we ýazyjylary gadymy Gresiýa bilen gadymy Rimiň medeniýetine uly höwes bildirip başlapdyrlar?

4. Näme üçin Italiýa Gaýtadan döreýşiň watany bolupdyr?

Günbatar Ýewropanyň we Wizantiýanyň binagärçiliginde nähili umumylyklar bar?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Osman döwletiniň döremegi

2. Ärtogrul Gazy

3. Wizantiýa bilen göreş

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Osman döwletiniň döreýşi barada aýdyp

– Osman Gazy barada aýdyp

– Wizantiýa bilen göreş barada

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Osmanly türkmenleriň Ýewropa ýörişleri barada aýtmagy

- Kosowo meýdanyndaky söweş barada aýtmagy

– Osman döwletinde medeniýetiň ösüşi barada aýtmagy

§ 30. Osman döwletiniň döremegi

Ärtogrul Gazy. Osman Gazy. XIII asyryň ahyrlarynda Kiçi Aziýanyň demirgazyk günbatarynda ýerleşýän, ony esaslandyryjy Osman begiň (1258–1326 ý.) ady bilen baglanyşykly beglik güýçlenip ugraýar. Osman begligi Esgi şäheriniň töwereginde döräp, oňa ilkibada Osmanyň kakasy Ärtogrul Gazy hökümdarlyk edipdir. Mongollaryň Rum soltanlygynyň köp ýerlerini eýelemegi Osmanyň peýdasyna bolupdyr. Begligi berkitmäge we onuň ýerlerini giňeltmäge mümkinçilik döräpdir.1299-njy ýylda Osman beg seljuklaryň agalygyndan doly çykýar we özbaşdak syýasat ýöredip ugraýar.

Wizantiýa bilen göreş. Heniz Osman begiň döwründe türkmenler gowy berkidilen Bursanyň töweregindäki ýerleri eýeläpdirler. Bursa şäheri soň Osmanyň ogly Orhan Gazy

(1326–1361 ý.) tarapyndan eýelenýär we begligiň täze paýtagty bolýar. Birneme soňrak türkmenler Nikeýany, Izmiri eýeleýärler. Netijede, XIV asyryň 50-nji ýyllaryna çenli türkmenler Gara deňziň bogazlaryna çykmagy başarýarlar, ýöne olara bogazdan geçmek we Konstantinopoly eýelemek başartmaýar.Osman begliginiň ösmegine onuň uly söwda çatrygynda ýerleşmegi hem peýda beripdir. Osman begliginiň ýerleriniň giňelmegi onuň dolandyrylyşyny hem çylşyrymlaşdyryp başlaýar. Orhanyň begligi dolandyran döwründe weziriň wezipesi ýüze çykýar. Begligiň öz puly –«akja» zikgelenýär. Goşunyň gurluşy hem üýtgeýär. Pyýada we atly goşun döredilýär. Ýörişler döwründe goşunyň esgerleriniň her g ününe bir akja hak töläpdirler. Parahatçylyk döwründe olar özlerine döwlet tarapyndan berlen ýerlerde işläpdirler. Olar salgytdan boşadylypdyr. Şunuň netijesinde, taýpa ýygynlarynyň ýerine hemişelik goşun döredilip başlanypdyr.

Osmanly türkmenleriň Ýewropa ýörişleri. Kosowo meýdanyndaky söweş. Osmanlylaryň çozuşlarynyň öňüsyrasy Balkanlarda birnäçe özbaşdak döwletler, knýazlyklar bolupdyr. Olaryň has ululary Wizantiýa, Bolgariýa, Serbiýa, Bosniýa bolupdyr.Balkan ýarym-adasyna ýörişler 1353–1357-nji ýyllarda bolup geçýär. Soňra 30 ýylyň dowamynda türkmenler Balkan ýarymadasynyň köp ýerlerini eýeleýärler. Konstantinopoly alyp bilmän, olar Serbiýa tarap süýşüp ugraýarlar we 1389-njy ýylda Kosowo meýdanynda serbleri çym-pytrak edýärler. Serbiýa döwleti dargaýar.1393-nji ýylda türkmenler Bolgariýanyň paýtagty Tyrnowany alýarlar, 1396-njy ýylda bolsa Nikopol şäheriniň eteginde 60 müňlük ýewropaly haç göterijileri çym-pytrak edýärler.Soňabaka ýörişleriň häsiýeti hem üýtgeýär. Başda ýörişler olja almak üçin guralan bolsa, soňra ýer eýelemek we şol ýerlerden salgyt almak ýüze çykýar. Netijede, az wagtyň içinde ownuk beglik uly döwlete öwrülýär. Öňki çarwa gazylaryň we begleriň ýerinemerkezleşdirilen häkimiýet berkarar edilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Osman döwletiniň döreýşi barada nämeleri bilýärsiňiz? Osman döwletiniň düzümine giren ýurtlary kartadan görkeziň.

2. Kosowo meýdanyndaky söweş haçan bolup geçdi? Şunda türkmenler haýsy ýurduň goşunlary bilen söweş etdi?

3. Konstantinopolyň alynmagy näçenji ýylda bolup geçdi?

4. Osman döwletinde medeniýetiň ösüşi barada ýene nämeleri bilýärsiňiz?

«Osman döwletiniň soltanlary» diýen temada gürrüň taýýarlaň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 30 Sah.: 130-135

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Osman döwletiniň döremegi ” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Osman döwletiniň döreýşi barada nämeleri bilýärsiňiz? Osman döwletiniň düzümine giren ýurtlary kartadan görkeziň.

2. Kosowo meýdanyndaky söweş haçan bolup geçdi? Şunda türkmenler haýsy ýurduň goşunlary bilen söweş etdi?

3. Konstantinopolyň alynmagy näçenji ýylda bolup geçdi?

4. Osman döwletinde medeniýetiň ösüşi barada ýene nämeleri bilýärsiňiz?

«Osman döwletiniň soltanlary» diýen temada gürrüň taýýarlaň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Eýran

2. Sefewileriň dolandyrmagy

3. Ysmaýyl şa Hataýy

4. Aba serdaryň gozgalaňy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Sefewi türkmen döwletini kim esaslandyrandygyny

– Döwleti esaslandyran türkmen taýpalarynyň atlaryny sanap

– Sefewiler döwleti haýsy patyşanyň döwründe kuwwatlanandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Oruç beg Baýat barada aýtmagy

- Türkmen suratkeşlik mekdebi haýsy şäherde ýüze çykandygyny aýtmagy

– Sefewiler döwleti Sasanylar döwletinden näçe ýyl soň dörändigini aýtmagy

§ 31. Eýran

Sefewileriň dolandyrmagy. Ysmaýyl şa Hataýy. XV asyryň ahyrlarynda – XVI asyryň başlarynda Eýranda Sefewi türkmen döwleti döreýär. Bu döwleti tekeli, şamly, rumly, awşar,

gajar we beýleki birnäçe türkmen taýpalary esaslandyrypdyrlar.

Türkmenler belli ulama Sefieddine (1252–1334 ý.) uly hormat goýupdyrlar. Şonuň üçin hem olary sefewiler diýip atlandyrypd yrlar. Sefewiler hezreti Alynyň neslinden bolan 12 sany ymama uýupdyrlar we telpeklerine gyzyl matalary daňypdyrlar. Şonuň üçin hem olary gyzylbaşlar diýip hem atlandyrypdyrlar.

1500-nji ýylda akgoýunlylaryň döwleti ikä bölünipdir. Mundan sefewiler peýdalanypdyrlar. Olar akgoýunlylaryň patyşasy

Elwendi ýeňip, paýtagt şäher Töwrizi eýeleläpdirler. Haýdar şyhyň 15 ýaşly ogly Ysmaýyl Sefewiler döwletiniň «Şalar şasy» diýlip yglan edilýär. Şa Ysmaýylyň (1502–1524 ý.) dolandyran ýyllarynda Sefewi türkmenleriniň döwleti sebitiň iň kuwwatly döwletine öwrülýär. Onuň düzümine Eýran, Ermenistanyň we Gruziýanyň bir bölegi hem-de Azerbaýjan girizilipdir. Şa Ysmaýyl 1510-njy ýylda Merwiň golaýynda özbekleriň hökümdary Şeýbany hany hem agyr ýeňlişe sezewar edýär we bütin Horasan Sefewiler döwletiniň düzümine goşulýar.Başky döwürlerde sefewiler osmanly türkmenleri bilen hoşniýetli goňşuçylyk gatnaşyklaryny alyp barypdyrlar. Iki ýurduň arasynda ilçiler alşylypdyr. Emma soň iki döwletiň arasynda agalyk ugrunda bäsdeşlik başlapdyr we ol yzy üzülmeýän uruşlara getiripdir.

Aba serdaryň gozgalaňy. Şa Ysmaýylyň ogly Tahmaspyň (1524–1576 ý.) dolandyran

ýyllarynda hem osmanly türkmenler bilen sefewileriň arasynda yzygider uruşlar alnyp barlypdyr. Osmanlylar Töwrize howp salypdyrlar, şonuň üçin hem Tahmasp paýtagty Kazwin şäherine göçüripdir. Tahmasp şanyň hökümdarlyk eden ýyllarynda Hazar deňziniň kenarynda ýaşaýan türkmenler sefewi emirleriniň eden-etdiliklerine çydaman gozgalaň turzupdyrlar. Gozgalaňa türkmenleriň okly taýpasyndan bolan Aba serdar baştutanlyk edipdir. Bu gozgalaň 1550–1558-nji ýyllarda bolup geçip, Aba serdar üstünlik gazanmagy başarypdyr, ýöne soň golaý adamlarynyň dönüklik etmekleri sebäpli, ol öldürilipdir. Aba serdar öldürilenden soň hem Hazar deňziniň kenaryndaky türkmenler tä XVI asyryň ahyryna çenli özbaşdak ýaşapdyrlar. Abbas I we onuň özgertmeleri. XVI asyryň ahyrlarynda türkmenleriň Sefewi döwleti gowşapdyr. Muhammet Hudaýbendäniň (1578–1587 ý.) dolandyran ýyllarynda ýurduň ep-esli ýerleri elden gidipdir. Ýurduň şeýle çylşyrymly ýagdaýynda Hudaýbendäniň ogly Abbas mürze tagta çykypdyr.Şa Abbas (1587–1628 ý.) ýurtda giň özgertmeleri geçiripdir. Ol ýer eýeçiligini, salgyt alnyşyny tertipleşdiripdir, döwlet dolandyryş we maliýe ulgamyny berkidipdir, goşuny gowy ýaraglandyryp, onuň söweş ukybyny güýçlendiripdir. Sefewileriň döwleti şa Abbasyň döwründe kuwwatlansa-da, onuň mirasdüşerleri döwletiň harby we ykdysady güýjüni saklap bilmändirler. Şol sebäpden hem şa Abbas ölenden soň döwlet gowşapdyr.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Sefewi türkmen döwletini kim esaslandyrypdyr?

Döwleti esaslandyran türkmen taýpalarynyň atlaryny sanap beriň.

2. Sefewiler döwleti haýsy patyşanyň döwründe kuwwatlanypdyr?

Oruç beg Baýat barada gürrüň beriň.

3. Türkmen suratkeşlik mekdebi haýsy şäherde ýüze çykypdyr?

Ýadyňyza salyň. Sasanylar döwleti haçan döräpdir?

Sefewiler döwleti Sasanylar döwletinden näçe ýyl soň döräpdir, kesgitläň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 31 Sah.: 135-139

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 31 Sah.: 135-139

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak.

1. Sefewi türkmen döwletini kim esaslandyrypdyr?

Döwleti esaslandyran türkmen taýpalarynyň atlaryny sanap beriň.

2. Sefewiler döwleti haýsy patyşanyň döwründe kuwwatlanypdyr?

Oruç beg Baýat barada gürrüň beriň.

3. Türkmen suratkeşlik mekdebi haýsy şäherde ýüze çykypdyr?

Ýadyňyza salyň. Sasanylar döwleti haçan döräpdir?

Sefewiler döwleti Sasanylar döwletinden näçe ýyl soň döräpdir, kesgitläň.

4.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

5.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Hindistan

2. Hindistandaky türkmen döwletleri

3. Deli soltanlygy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Deli soltanlygy kim tarapyndan esaslandyrandygyny

– Döwletiň atly soltanlarynyň atlaryny aýdyp

– Deli soltanlygynda ýer eýeçiliginiň esasy görnüşlerini sanap

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Baburyň guran döwletini näme üçin Beýik Mogollaryň döwleti diýip atlandyrylandygyny aýtmagy

- Baburyň mirasdüşerleriniň atlaryny sanamagy

– Kutup minara haýsy türkmen hökümdary tarapyndan gurdurylandygyny aýtmagy

§ 32. Hindistan we Hindistandaky türkmen döwletleri

Hindistandaky türkmen döwletleri. Deli soltanlygy. Hindistandaky Deli soltanlygy 1206-njy ýylda türkmen serkerdesi Kutubeddin Aýbeg tarapyndan esaslandyrylýar. XIII asyryň

20-nji ýyllaryndan başlap, döwletiň üstüne mongol basybalyjylary yzygider çozup durupdyrlar. 1222-nji ýylda başlan bu talaňçylykly çozuşlar tas ýüz ýyla golaý dowam edipdir. Ýöne, mongol basybalyşlaryna sezewar edilen dünýäniň beýleki sebitlerinden tapawutlylykda, türkmen soltanlary mongollaryň Hindistana tarap geçiren ähli ýörişlerini yzyna serpikdirmegi başarypdyrlar. Iltutmuş han (1210–1236 ý.), Kyýaseddin Balban han (1265-1287 ý.) we Alaýeddin han Halaç (1296–1316 ý.) mongollaryň 10-dan gowrak uly çozuşlaryny yzyna serpikdirip, gözel ýurdy weýrançylykdan halas edipdirler.

Deli soltanlygy Iltutmuşyň hem-de Alaýeddin Halajyň döwründe kuwwatly döwlete öwrülipdir. Ýurtda şäher önümçiligi giňäpdir, oba hojalygynyň ýagdaýy gowulaşypdyr. Deli soltanlygynyň döwründe ýere eýeçilik etmegiň iki sany görnüşi «jagir» hem-de «zemindary» giň ýaýrapdyr. Soltanlar öz serkerdelerine jagir ýerlerini beripdirler. Jagir ýerleriniň eýeleri soltanyň peýdasyna ondan bir salgyt ýygnapdyrlar we şol salgydyň bir bölegini özüne alyp, galanyny soltanyň hazynasyna tabşyrypdyrlar. Jagirdarlar goşun saklamaga hem borçlanypdyrlar we soltan çagyran badyna goşunlary bilen onuň huzuryna gelipdirler.Zemindary ýerleri hindi begzadalaryna berlipdir. Zemindarylar hem özlerine berlen ýerden soltanyň hazynasy üçin ondan bir salgyt ýygnapdyrlar we onuň bir bölegini özlerinde alyp galypdyrlar. Ýöne jagirdarlardan tapawutlylykda zemindarylar goşun s aklamandyrlar we alan girdejilerini özlerine harçlapdyrlar.Togalaklar nesilşalygynyň döwründe bütin Hindistan Deli soltanlygyna birleşdirilipdir. Firuz şa Togalak (1351–1388 ý.) halk barada köp alada edipdir we uly abraý gazanypdyr. Ol raýatlara salynýan salgytlary üzül-kesil azaldypdyr. Ol ölenden soň, ýurt Teýmirleňiň çozuşyna sezewar edilipdir we Deli soltanlygy dargap başlapdyr. Golkondada asly garagoýunly türkmenlerinden bolan Soltanguly Türkmen tarapyndan gurlupdyr. Kutubşalar neslinden Muhammetguly Kutub şa, Muhammet Kutubşa, Abdylla Kutubşa, Abulhasan Tana şa Kutubşa hakyky şa Zahyreddin Muhammet Baburşahyrlarydy. Golkonda Muhammetguly Kutubşanyň (1580–1611 ý.) dolandyran ýyllarynda döwlet gülläp ösüpdir.Muhammetguly Kutubşa ajaýyp döwlet işgäri hem bolupdyr. Muhammetgulynyň häkimiýet başyna gelen döwri Golkonda gözel binalary bilen şöhratlanan uly şäherdi. Golkondanyň ilatynyň artmagy Muhammetgulyny täze paý tagt gurmaga mejbur edýär we 1600-nji ýylda ol Haýdarabat şäheriniň düýbüni tutýar. Kutub şanyň döwründe Haýdarabatda köpsanly ajaýyp binalar gurlupdyr. Olaryň iň täsini «Çar minara» hasap edilýär. Abulhasan Kutubşanyň dolandyran ýyllarynda Deli taraplardan hüjüm edýän mogol goşunlaryna garşy yzygider söweşler alnyp barlypdyr. Emma 1687-nji ýylda türkmenleriň Golkondadaky Kutubşalar döwleti mogollar tarapyndan ýykylypdyr.

6. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Deli soltanlygy kim tarapyndan esaslandyrylypdyr? Döwletiň atly soltanlarynyň atlaryny aýdyp beriň.

2. Deli soltanlygynda ýer eýeçiliginiň esasy görnüşlerini sanap beriň. Olar biri-birinden nähili tapawutlanypdyrlar?

3. Baburyň guran döwletini näme üçin Beýik Mogollaryň döwleti diýip atlandyrypdyrlar? Baburyň mirasdüşerleriniň atlaryny sanap beriň.

4. Kutup minara haýsy türkmen hökümdary tarapyndan gurdurylypdyr?

Türkmen soltanlarynyň gurduran şäherlerini sanap beriň.

Hindistanyň taryhy ýadygärliklerini atlandyryň we olar barada gürrüň taýýarlaň.

7. Öý işini tabşyrmak:Geçilen temany okap gelmek. § 32 Sah.: 139-144

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Hindistan we Hindistandaky türkmen döwletleri” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Deli soltanlygy kim tarapyndan esaslandyrylypdyr? Döwletiň atly soltanlarynyň atlaryny aýdyp beriň.

2. Deli soltanlygynda ýer eýeçiliginiň esasy görnüşlerini sanap beriň. Olar biri-birinden nähili tapawutlanypdyrlar?

3. Baburyň guran döwletini näme üçin Beýik Mogollaryň döwleti diýip atlandyrypdyrlar? Baburyň mirasdüşerleriniň atlaryny sanap beriň.

4. Kutup minara haýsy türkmen hökümdary tarapyndan gurdurylypdyr?

Türkmen soltanlarynyň gurduran şäherlerini sanap beriň.

Hindistanyň taryhy ýadygärliklerini atlandyryň we olar barada gürrüň taýýarlaň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Afrika

2. Magribiň döwletleri

3. Morokko

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Afrikanyň sebitleri barada aýdyp

– Afrikanyň halklary we ýurtlary barada aýdyp

– Afrikanyň ilatynyň esasy kärleri barada aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Günbatar Sudandaky döwletler nähili ösendigini aýtmagy

- Tombuktu şäheri barada gürrüň bermegi

– Senetçiler nähili önümleri öndürendigini aýtmagy

§ 33. Afrika,Afrikanyň sebitleri, halklary we ýurtlary. Afrika iň gyzgyn kontinent hasap edilýär. Ol geografik taýdan Demirgazyk, Tropiki we Günorta Afrika bölünýär. Afrikada dünýädäki iň uly çöl – Sahara ýerleşýär. Orta asyrlarda Afrikanyň tropiki tokaýlarynda pigmeýleriň, buşmenleriň taýpalary we beýlekiler ýaşapdyrlar. Olar aw awlamak we iýmit ýygnaýjylyk bilen meşgullanypdyrlar. Bu döwürde Demirgazyk Afrika kontinentiň iň ösen ýerleri hasap edilýär.Niger we Senegal derýalarynyň aralygyndaky düzlüklerde, şol derýalaryň jülgelerinde Günbatar Sudan ýerleşipdir. Bu ýeriň sähralary ösgün otlar we agaç jeňňelleri bilen örtülgi eken, arly ýyllap maýyl howa saklanypdyr. Niger derýasynyň kenarlarynyň ugrunda Günbatar Sudanyň esasy şäherleri – Tombuktu, Gao, Jenne ýüze çykypdyr. Ilat ekerançylyk bilen meşgul bolupdyr. Her bir oba jemagaty özüni senetçilik önümleri bilen üpjün edipdir. Günbatar Sudanda köp altyn gazyp alypdyrlar. Orta asyrlarda onuň baýlyklary barada myş-myşlar ýaýrapdyr. Bu ýerde «çölde altyn edil käşir ýaly ösýär, şoňa görä-de ony Gün doganda ýygnaýarlar» diýip, aýdar ekenler.Günbatar Sudanyň üsti bilen Gwineýa aýlagyndan Ortaýer deňziniň kenarlaryna tarap iňňän möhüm söwda ýollary geçipdir. Ekerançylar Saharanyň serhedinde ýaşaýan çarwalar bilen söwda edipdirler. Çarwalar öz önümlerini ýerli ilat üçin biçak zerur bolan önümlere duza, şonuň ýaly-da derä we mala çalşypdyrlar hem-de däne, senetçilik önümlerini alypdyrlar.

Magribiň döwletleri. Morokko. Magrib – arapça «Günbatar» manysyny aňladyp, yslam dünýäsiniň günbatary diýmekdir. Magrib ýurtlarynyň düzümine Alžir, Tunis, Morokko döwletleri girýär.

VIII asyryň ikinji ýarymynda abbasy halyflygy Demirgazyk Afrikadaky mülklerini elden giderýär we bu ýerlerde özbaşdak beglikler döreýär. Bu döwürde abbasylaryň garyndaşy Idris ibn Abdallah 788-nji ýylda Mekgeden gaçyp gelýär. Ol berberi goşunlaryna baş bolup, Demirgazyk Morokkonyň birnäçe şäherlerini basyp alýar we Al Madinat-al Fes ( Morokko) şäherini esaslandyrýar we bu şäher Idrisileriň döwletiniň paýtagtyna öwrülýär.Sudandaky Gana döwleti. X asyrda özüniň iň ýokary kuwwatyna ýeten Gana Sudanyň iň gadymy döwleti bolupdyr. Gananyň patyşasy we urug begzadalary altyn we duz söwdasyny edip baýlaşypdyrlar. Patyşanyň ýaý atyjy nökerlerinden we atly goşundan ybarat bolan uly goşuny bolupdyr. Goňşulara garşy uruşlar wagtynda patyşalar gullary ele salyp, olary başga ýurtlara satypdyrlar.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Afrikanyň ilatynyň esasy kärleri haýsylar bolupdyr?

2. Günbatar Sudandaky döwletler nähili ösüpdir? Tombuktu şäheri barada gürrüň beriň.

3. Afrikadaky döwletleriň gyradeň ösmezliklerine näme sebäp bolupdyr?

4. Senetçiler nähili önümleri öndüripdirler?

Afrikanyň döwletleriniň ösüşinde nähili umumylyklary we tapawutlary gördüňiz?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 33 Sah.: 144-148

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a) Okuwçylara “Afrika” diýen teksti okatmak we mazmunyny gürrüň berdirmek.

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Afrikanyň ilatynyň esasy kärleri haýsylar bolupdyr?

2. Günbatar Sudandaky döwletler nähili ösüpdir? Tombuktu şäheri barada gürrüň beriň.

3. Afrikadaky döwletleriň gyradeň ösmezliklerine näme sebäp bolupdyr?

4. Senetçiler nähili önümleri öndüripdirler?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Amerikanyň halklary we döwletleri

2. Maýýalaryň döwleti

3. Inkleriň döwleti

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Astekleriň döwleti barada aýdyp

– Amerikanyň halklary Amerika materigine nireden göçüp gelendiklerini aýdyp

– Maýýalar haçan hat-ýazuwy döredendiklerini we nähili açyşlar edendiklerini aýdyp

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Amerikada hojalygynyň ösüş derejesi barada aýtmagy

- Maýýalaryň dini ynançlary nähili bolandyklaryny gürrüň bermegi

– Inkleriň döwleti barada aýtmagy

§ 34. Amerikanyň halklary we döwletleri

Maýýalaryň döwleti. Maýýa halky Merkezi Amerikada gür jeňňeller bilen örtülen Ýukatan ýarymadasynda ýaşapdyrlar.Ýer oba jemagatyna degişli bolup dyr, oba jemagaty her bir maşgala tokaýy çapylyp arassalanan mellek ýeri bölüp beripdir.Biziň eýýamymyzyň I müňýyllygynda maýýalarda şäher-döwletler ýüze çykypdyr. Begzadalar şäheriň merkezinde daşdan salnan köşklerde ýaşapdyrlar, şäher eteklerinde bolsa şekerçiňrik bilen basyrylan öýlerde daýhanlar hem-de senetçiler ýaşapdyrlar.

A stekleriň döwleti. Meksikada deňiz derejesinden 2000 metr beýiklikde, dag depeleriniň eteklerinde ýakymly howaly we mes toprakly jülge ýerleşipdir. XIII asyrda bu ýere demirgazykdan astekler gelipdirler we uly kölüň ortasyndaky Tenoçtitan şäheriniň düýbüni tutupdyrlar. Şäheriň içinde göni köçeler we ýaplar kesişip, olaryň ugrunda ybadathanalar hem köşkler abanyp durar eken.Ilki-ilkiler asteklerde ýer ýetmezçilik edipdir. Şoňa görä-de zolajyk ýarymadalarda olar kölüň düýbünden çykarylan suwotulary we hasyl beriji gyrmançany ýerleşdiripdirler, gurakçylyk döwürleri ekinleri ýaplardan suw alyp suwarypdyrlar.Asteklerde döwlete nesilden-nesle geçýän hökümdar baştutanlyk edipdir. Begzadalar ýokary wezipeleri eýeläpdirler we gulluk edýäni üçin aýlyk alypdyrlar. Ähli gerek bolýan zatlary olar özleriniň golastyndaky obalardan alypdyrlar. Uruşlar döwründe astekler 150 müňe çenli gowy goşun ýygnap bilýär ekenler.

Inkleriň döwleti. Günorta Amerikanyň günbataryndaky ýowuz And daglarynda inkleriň ýurdy bolan Peru müňlerçe kilometre ýaýylypdyr. Inkleriň özleri zähmet çekmän, diňe boýun egdiren taýpalaryny dolandyrypdyrlar.

XVI asyryň başlarynda asteklerde bolşy ýaly, inklerde hem gatlaklar döräpdir we gul eýeçilik döwletleri emele gelipdir.Döwlete çäklendirilmedik hökümdar – ýokary Inka baştutanlyk edipdir. Inkanyň özlerini «Günüň ogly» (Gün inkleriň baş Hudaýy bolupdyr) diýip at beren ganybir garyndaşlary döwletde ýokary wezipeleri eýeläpdirler. Boýun egdirilen halklaryň begzadalary «Günüň ogullaryna» doly tabyn bolupdyrlar, olaryň dilini öwrenipdirler we özleriniň raýatyndakylary inkleriň kanunlary hem-de adatlary boýunça dolandyrypdyrlar. Ilat ekerançylaryň maşgalalaryndan ybarat bolan jemagat bolup ýaşapdyrlar. Oba arçynlarynyň rugsady bolmasa, adamlaryň obanyň çäginden çykmaga hukugy bolmandyr. Sürüp ekilýän ýer üç bölege bölünipdir: bir böleginden alnan hasyly ruhanylar, beýleki bir böleginden alnan hasyly – ýokary Inka alypdyr, hasylyň diňe üçden bir bölegi oba adamlaryna galypdyr. Raýatlaryň hemmesi görkezilen ýerlerde – ýerde ýa-da gurluşykda zähmet çekmäge, ýa-da goşunda gulluk etmäge borçly bolupdyrlar. Söweşijileriň we jemgyýetçilik işlerine gidenleriň maşgalalaryny oba jemagaty ekläpdir.

5.Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Amerikanyň halklary Amerika materigine nireden göçüp gelipdirler?

2. Amerikada hojalygynyň ösüş derejesi boýunça haýsy hal klar beýlekilerden tapawutlanypdyr.

3. Maýýalar haçan hat-ýazuwy döredipdirler we nähili açyşlar edipdirler?

4. Maýýalaryň dini ynançlary nähili bolupdyr?

5. Inkleriň döwleti barada gürrüň beriň.

Amerikanyň halklarynyň döreden medeniýetinde nämeler siziň ünsüňizi özüne çekdi?

6.Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 34 Sah.: 148-153

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________