Агломерация ,урбанизация

Калктын жайгашы. АГЛоМЕРАЦИялар . Дүйнө МЕГАПОЛИСтери. География мугалими:Зарнаева Н.Ж. Бишкек ш. УИТМЛ_5 2020ж

Дүйнөнүн калкы

Кургактык менен океан

Жер бетиндеги кургактык 29%

7.7 млрд. киши

Калктын жайгашуусунун карта-схемасы

Максималдуу отурукташкан региондор

Орто отурукташкан региондор

аз отурукташкан райондор

Калктын жыштыгы:

Калктын жайгашуу факторлору :

Планетанын жарым шарларында адамдар текши жайгашкан эмес. Түндук жарым шарда (90 %) жана Чыгыш дүйнө бөлүгүндө (85 %) . Калктын жыштыгы материктерде кескин айырмаланат дүйнө өлкөлөрү боюнча да айырмаланат.

Калктын жыштыгы – 1км жерге калктын саынын жайгашы

Дүйнөнүн калкынын орточо жыштыгы - 52 адам/км (48к/км )

Климат

Жердин рельефи

Иштетилген жерлердин алыстыгы

Деңизден алыстыгы

Деңиз деңгээлинен бийиктиги

§ 10. Шаар жана элет (айыл-кыштак) калкы

• 1. Шаар калкынын маданиятынын өсүшү. Шаарлар администрациялык бийликтин, сооданын, кол өнөрчүлүктүн борборлору жана согуштук чеп катары эзелтен эле Нилдин куйган жеринде жана Евфрат менен Тигрдин бойлорунда пайда болгон. Капитализмдин, ири машина индустриясынын. транспорттун жана дүйнөлүк рыноктун өнүгүшү менен шаарларда онор жай ишканалары топтолуп, алардын көбү транспорттун түйүнүнө жана соода борборлоруна айланып, администрациялык жана маданий борбор катары алардын мааниси жогорулай баштады. XX кылымдын аягында негизинен өндүрүшкө байланышпаган тармактардын өсүшүнүн натыйжасында шаарлардын мааниси андан ары өркүндөп өстү.

Шаарлар функциясы

• шаарлар бир нече функцияларды аткарат. Бирок, бир гана тоо-кен өндүрүшү, курорттук же илимий жана борбордук функцияны аткарган шаарлар да бар. Кээ бир шаарлар атайын мамлекет борбору катары курулат (мисалы, Вашингтон, Бразилия, Канберра ж. б.).
• Азыркы кездеги калктын жайгашуусу шаарлардын географиясы менен аныкталат. Шаарлар тегерегиндеги айыл-кыштактардын жана жаратылыш чөйрөсүнүн абалдарына да чон таасирин тийгизет.

Жайгашуу формасы

шаардык

Айыл-кыштактык

Калк өнөр жайда, тейлөө сфераларында эмгектенишет

Калк айыл –чарбада эмгектенет

Айыл-кыштактардын жайгашуу формасы

Чачыранды:

ХУТОР,

ФЕРМА…

Европа

Түндүк жана Түштүк Америка

Топтошкон:

Айыл- кыштактар

текши жайгашы

200 киши. КАНАДА, АВСТРАЛИЯ 1миң.киши. ФРГ, ФРАНЦИЯ 2миң.киши. АВСТРИЯ, ИНДИЯ, ИРАН 5мин.киши. ШВЕЙЦАРИЯ, МАЛАЗИЯ 10мин..киши. Ю.КОРЕЯ 40мин.киши РОССИЯ 12миң Киши " width="640"

Шаардык стандарт түшүнүгү бардык өлкөлөрдө бирдей каралган эмес .

Дүйнө өлкөлөрү

Шаар деп каралган калктын саны:

ДАНИЯ,ШВЕЦИЯ, ФИНЛЯНДИЯ

200 киши.

КАНАДА, АВСТРАЛИЯ

1миң.киши.

ФРГ, ФРАНЦИЯ

2миң.киши.

АВСТРИЯ, ИНДИЯ, ИРАН

5мин.киши.

ШВЕЙЦАРИЯ, МАЛАЗИЯ

10мин..киши.

Ю.КОРЕЯ

40мин.киши

РОССИЯ

12миң Киши

Шаарлардын аткаруу функциялары

Борбор,

административдик

Соода

Илимий,билим берүү

Чек ара

Транспорттук

Маданий

Өнөр жай

Урбанизация- xx кылымдын феномени

Урбанизация жөнүндө түшүнүк. Эң маанилүү социалдык-экономикалык процесстердин бири - урбанизация .

-

ЭКОНОМИКАЛЫК

САНДЫК

КОММУНАЛДЫК-ТИРИЧИЛИК

Шаардык жашоо өзгөчөлүктөрү

АРХИТЕКТУРАЛЫК

МАДАНИЙ

СОЦИАЛДЫК-ПСИХОЛОГИЯЛЫК

САЯСИЙ-УКУКТУК

ДЕМОГРАФИЧЯЛЫК

• Азыркы кездеги урбанизациянын бүткүл дүйнөлүк процесс катары бардык өлкөлөргө тийиштүү болгон үч жалпы белгиси бар.
• Биринчи белгиси - шаар калкынын тез арымы менен өсүшү, өзгөчө начар өнүккөн өлкөлөрдө. Мисалы, 1900-жылы дүйнө калкынын 14% шаарларда жашаса, 1950-жылы ал өлчөм 29%, ал эми 1995-жылы 45%ке өсүп 2005-жылы болжол менен 50%тен ашкан.
• Экинчи белгиси - калктын жана чарбанын көбү негизинен чон шаарларда топтолгон. Мындай абал ондүрүштүн мүнөзү, илим жана билимдин байланыштары менен туюнтулат

УРБАНИЗАЦИЯНЫН БЕЛГИЛЕРИ

• Үчүнчү белгиси - анын ээлеп турган ордунун улам кенейе берүүсү. Азыр- кы кездеги шаарлар бир жерде чогуу болуудан шаар агломерацияларына же айыл-кыштактарды кошо камтыган шаарлардын тизмегине айланат. Агломерациянын өзөгүн борбор шаарлар же өнөр жай борборлору жана порттор түзөт. Мисалы, 1970-жылы үч гана шаар агломерациясы болсо (Нью-Йорк, Токио, Шанхай), 2000-жылы алардын саны 20га жеткен (7-сүрөт). Эн чон агломерация - Токио. Агломерациялар дагы чон урбанизацияланган зоналарга жана райондорго айланат.

Бүткүл дүйнө жана материктер

Жылдар

СССР, кмш

1950

Чет өлкөлүк Европа

1960

70

Чет өлкөлүк Азия

217

1970

104

1980

Африка

229

256

137

362

Түндүк Америка

166

302

1990

33 •

517

341

Латын Америкасы

2000

193

106

51

Австралия жана

733

108

189

139

67

2005

363

167

106

Океания

136

949

387

220

Бүткүл дүйнө

1319

191

163

383

8

220

238

1510

730

299

11

210

355

323

14

239

1027

391

250

1381

1822

441

18

23

2276

26

2845

3185

Калкы 1 млндон ашкан шаарлар XX кылымдын башында 10 болгон, ал эми 1995-жылы алар 325ке жеткен.

Андан башка да, чоң шаарлар калктын керектөөлөрүн, рухий таламдарын толук камсыз кылып, ар кандай товарлар жана тейлөөлөр көбөйүп, маалыматтар чогулган борборлорго жакын жайгашат. Мисалы, XX кылымдын башында дүйнөдө калкы 100 миңден ашкан 360 шаарда бүткүл дүйнөнүн калкынын 5%ы гана жашаган. 1980-жылдардын аягында андай шаарлар 2,5 минге жеткен жана аларда калктын 1\3 жашаган. XXI кылым­дын башында мындай шаарлар 4 минден ашкан.

Урбанизациянын дүйнө өлкөлөрү боюнча деңгээли

Урбанизация деңгээли

• Урбанизациянын деңгээли боюнча дүйнөнүн бардык өлкөлөрүн үч чон топко бөлүүгө болот. Негизги чек өнүккөн өлкөлөр менен начар өнүккөн өлкөлөрдүн ортосунан өтөт. 1990-жылдардын аягында урбанизациянын деңгээлн өнүккөн өлкөлөрдө 75%, ал эми начар өнүккөн өлкөлөрдө 41% болгон (8-сүрот).
• Урбанизациянын арымы анын деңгээлине жараша болот. Урбанизациянын денгээли жогору болгон, экономикасы жакшы өнүккөн өлкөлөрдүн борборлорунда жана чон шаарларында калктын саны эреже катары кыска- рууда. Көпчүлүк эл шаарлардын борборлорунда эмес, четинде же айыл жерлеринде жашоого аракет кылууда. Бул инженердик жабдыктардын кымбатташы, инфраструктуралардын эскириши, транспорттук көйгөйлөрдө татаалданышы, айлана-чөйрөнө булганышы менен түшүндүрүлөт. Ошого карабастан урбанизация өнүгүп жатат.

Шаар жарылуусу

Бул кубулуш, илимде «шаар жарылуусу» деп аталып, өнүгүп келе жат­кан өлкөлордүн социалдык-экономикалык өнүгүүсүндөгү негизги факторлордун бири болуп калды. Бирок, шаар калкынын өсүшү реалдуу өсүштон бир кыйла жогору, анткени айылдагы жумушсуз адамдардын баарын шаарларга келтирет. Колунда жок кедей калк шаарлардын чет-жакаларында отурукташып шаардык «трущобаларды» пайда кылат. Ушул сыяктуу « трущобалык урбанизация » кийинки убактарда көбөйө баштады.

Экономикасы жакшы өнүккөн өлкөлөрдө урбанизацияны жөнгө салууга көп күч жумшалып жатат. Бул ишке мамлекеттик уюмдар менен катар архитекторлор, демографтар, географтар, экономисттер, социологдор, көптөгөн башка илимдердин өкүлдөрү катышат.

Чои шаарлардын көйгөйлөрүн чечүүнүн бир жолу бийик имараттарды куруу. Кээде шаарларды жер алдына куруу, суу үстүндо калкып жүрүүчү, суу алдында, конус-шаарлар, дарак сымал-шаарлар сыяктуу фантастикалык долбоорлор сунуш кылынып жатат.

1950 –жылы дүйнөдө 30 ири агломерациялар- 20 Европада, Түндүк Америка, Япониядв

10 – өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө

1990-жылы 9 агломерация өнүккөн өлкөлөдө,

21 – өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө:Сеул, Джакарта, Дели, Манила, Карачи, Лагос, Стамбул, Лима, Тегеран, Бангкок, Дакка

ИРИ ШААРЛАРДЫН АЙЛАНАСЫНДАГЫ ШААРДЫК ПОСЕЛЕНИЯЛАРДЫН ТОБУ-

АГЛОМЕРАЦИЯ

Дүйнө мегаполистери

дүйнөнүн ири мегалополисттери

ӨЛКӨ

ТОКАЙДО

БОСВАШ

КАЛКТЫН САНЫ

(млн.КИШИ )

АГЛО-МЕРАЦ.

ЧИПИТС

56

45

ЛОНДОН-ЛИВЕРПУЛЬ

САНЫ

20

АЯНТЫ

700

(км)

40

35

МЕХИКО

30

35

800

САН-ПАУЛУ

900

30

РЕЙНСКО-РУРСКИЙ

29

400

46

28

30

560

58

540

30

500

агломерациялар

орду

1

Аталышы

2

мамлекет

Токио  —  Иокогама

3

  Япония

калкы, миң.киши ( 2019 ж)

4

Аянты, км²

38505

  Индонезия

5

Калктын жыштыгы, км²\киши

8223

34365

  Индия

6

3367

4700

Сеул  —  Инчхон

28125

7

  Филиппины

10200

  Республика Корея

8

2240

25065

9

12600

1813

24315

  Индия

23645

  Китай

13800

2745

10

8900

11

22125

881

  США

4015

21045

26900

  Бразилия

11875

5500

20935

  Мексика

Гуанчжоу  —  Фошань

1700

3043

20395

  Китай

6900

2370

20130

8600

3885

5200

агломерациялар

орду

12

13

Аталышы

мамлекет

14

калкы, миң.киши ( 2019 ж)

  Китай

15

Аянты, км²

  Бангладеш

19430

Осака  —  Кобе  —  Киото

4144

Калктын жыштыгы, км²\киши

18595

  Япония

4700

453

17150

  Египет

41000

3004

16925

5500

1917

8800

17

18

19

  Россия

  Таиланд

20

16555

16045

21

5698

  США

2900

3043

15440

  Индия

  Аргентина

15215

5300

6299

15130

  Нигерия

1347

2300

14630

11300

3212

4700

1943

7500

22

23

24

  Иран

25

  Турция

26

14410

13860

27

  Пакистан

1684

13470

  Китай

28

8600

1360

  Китай

13195

29

10200

1036

13035

  ДР Конго

30

1748

13000

  Китай

12960

2771

31

7500

12160

  Бразилия

583

32

4700

12070

22200

1813

33

  Пакистан

6700

1917

34

11545

  Перу

  Индия

11460

6300

896

11250

  Франция

12900

894

10960

  Вьетнам

12800

1166

10955

9700

2845

1645

3700

6700

агломерация

5

36

37

  Великобритания

38

10840

  Колумбия

39

1738

10705

  Индия

40

10560

5600

585

  Япония

41

1049

18300

10240

42

  Индия

Йоханнесбург  —  Экурхулени

10100

43

  ЮАР

3704

9580

2800

9335

44

  США

1230

45

  Тайвань

7800

2590

9275

3600

6856

8535

  Китай

  Китай

1300

8470

1140

1619

7500

8410

  Вьетнам

5200

1748

8350

4800

868

9600

45

46

47

48

  Вьетнам

49

  Китай

8350

8300

868

  Нигерия

9600

  Малайзия

1489

8075

  Индия

7860

1965

5600

2163

7715

4100

3600

350

22100

50

51

52

53

Вашингтон - Балтимор

  Ангола

54

  США

7645

7515

55

  Китай

984

56

  Ирак

7800

5281

7435

1300

7315

  Китай

Бостон - Провиденс

285

  США

7135

26100

673

7130

1088

10900

  Китай

6600

9189

7090

800

1554

4600

агломерация

57

58

59

Шэньян - Фушунь

  Китай

60

7055

Эссен  —  Дюссельдорф ( Рурская область )

  Китай

61

  Германия

1502

6960

62

Торонто  —  Гамильтон

1334

4700

6660

Даллас  —  Форт-Уэрт

63

  Канада

2655

5200

  США

64

6630

2500

2300

6550

65

  Китай

2800

5175

  Чили

6495

66

  Индия

6410

67

2072

1100

  Испания

3100

1140

6385

68

5600

6345

233

  США

69

27400

6315

1360

  Индия

6265

Сан-Франциско  —  Сан-Хосе

4700

  Китай

4841

1100

  США

6125

583

10800

1489

6100

2865

4100

2100

агломерация

70

71

72

  Саудовская Аравия

73

  Кения

6050

74

  США

5970

1658

75

5955

829

3600

76

  Китай

7200

3209

5915

  Индонезия

77

1700

78

1632

5825

  США

  Судан

3600

557

5780

79

80

10500

5335

5685

  Сингапур

5670

81

1000

1010

  Мьянма

5585

5600

82

518

  США

596

5580

10900

  Иордания

83

7296

5455

84

  Россия

9400

5415

  Италия

600

855

6400

5295

  Китай

1347

5250

  Кот-д’Ивуар

1891

4000

1373

5145

2800

3800

376

13700

85

86

87

  Сирия

88

89

  Танзания

5125

  Египет

5085

90

259

5075

91

  Мексика

596

19800

  Испания

4870

92

293

8500

4810

  Бразилия

17300

803

93

  Турция

4800

1075

94

6100

4795

  Китай

95

4500

1269

4740

96

  Кувейт

3800

660

  Австралия

97

4600

7300

660

Финикс  —  Меса

4515

7200

  Марокко

98

712

4490

99

  США

6500

2179

100

4480

  Австралия

2000

272

4450

  Шри-Ланка

3225

16500

4450

  Индонезия

2705

1200

4360

  Мексика

2705

1600

4345

1600

907

958

4800

4500

агломерация

• 5. Калк жана айлана чөйрө: урбанизацияга тийгизген таасири. Айлана чөйрөнүн өзгөрүш факторунун бири урбанизация. Шаарлар жер бетинин 2- 3%ын ээлейт, ал эми калктын дээрлик жарымы, ондүрүштүн негизги бөлүгү шаарларда жайгашкан. Ошондуктан алардын айлана чөйрөгө болгон таасири өтө зор. Шаарлар айлана-чөйрөнү, өзгөчө аба массасын булгай турган булак.
• Окумуштуулардын изилдөөлөрү боюнча чон шаарлардын жылуулук таасири жана булганыч шлейфи 50 км аралыкка чейин жана 800-1000 км2 аянтта байкалат. «Смог» деп аталган абадагы булганыч заттар Лос-Анжелес, Мехико, Лондон шаарларында көп байкалат. Экономикасы жакшы өнүккөн өлкөлөр, булгануудан арылууга аракеттерди жасоодо, ал эми начар өнүккөн өлкөлөр каражаты жетишпегенинен тазалоочу курулуштарды, таштанды жагуучу заводдорду кура албай жатышат.

Калк жана айлана чөйрө:

Калк географиясынын 2 багыты

• Калктын географиясы. Калктын географиясы анын санын, түзүмүн, жайгашуусун, коомдук өсүшүн жана айлана чөйрө менен болгон карым-катнашын изилдейт. Кийинки жылдарда калктын географиясынын эки багыты калыптанды.

• Биринчи багыт - геодемографиялык. Ал өлкөдөгү жана региондогу калк¬тын санын, түзүмүн, демографиялык көрсөткүчтөрдүн негизгилерин (торөлүү, олүм-житим, табигый өсүш, жашоонун орточо узактыгы), демографиялык кыр- даалды, демографиялык саясатты жана калктын өсүп толукталышын карайт.

• Экинчи багыт - географиянын геоурбанистика тармагы. Ал жалпы гео- графиялык кор^нүштү, дүйнөдөгү, өлкөдогү, региондогу калктын жайгашуу- сун, калктуу пункттардын географиясын изилдейт.
• Бул биринчиден, шаарлардын өнүгүүсүнүн тарыхый тепкичтерин, экинчиден азыркы кездеги урбанизациянын өзгөчөлүктөрүн, үчүнчүдөн, дүйнолүк ири урбанизацияланган зоналардын географиялык жагын, төртүнчүдөн, шаарлардын торлорун жана системаларын, шаар куруунун долбоорлорунун негизин изилдейт.

Калктын географиясы менен жаңы калыптанып келе жаткан илимий тармактар-рекреациялык география, медициналык география, маданият географиясы, дин географиясы ж. б. байланыштуу.

• Токио Джакарта Нью-йорк

Шанхай Лондон Нью-дели Лима

агломерациялар

Гуанчжоу Ханой Тегеран Сантяго

Гонк-Конг Бангкок Москва