Россия, Симферополь
СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ
Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно
Скидки до 50 % на комплекты
только до
Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой
Организационный момент
Проверка знаний
Объяснение материала
Закрепление изученного
Итоги урока
Была в сети 03.02.2025 17:55
Ахтемова Лилия Энверовна
учитель крымскотатарского языка и литературы. Учитель начальных классов.
49 лет
755
74 339 
Местоположение
Специализация
Джедвель- ана тили къаиделери
Категория:
Начальные классы
19.01.2020 11:35
Ана тилини
аля баагъа
бильмек
Къырымтатар тилинде:
|
37 ариф 10 - созукъ ариф 25 - тутукъ ариф |
32 сес 8 - созукъ сес 24 – тутукъ сес |
.. ..
а, о, у, э, ы, я, е, ё, ю, и [а], [о], [у], [ы], [э], [о], [у], [и]
|
Эки бельгинен языла, амма бир сесни бильдирген арифлер Гъ, къ, нъ, дж. |
СОЗУКЪ СЕСЛЕР
|
|
Дудакъсыз |
Дудакълы |
|
Ог сыра (индже) |
Э, И |
.. .. О, У |
|
Арт сыра (къалын) |
А, Ы |
О, У |
Иза:1. Созукъ сеслерни айткъанда, ава агъызымыздан сербест ве енгиль
чыкъа.
2. Ог сыра сосукъларны айткъанда, тиль огге таба арекет эте, арт сыра
созукъларны айткъанда исе бираз четке чекиле.
3. Дудакълы созукъларны айткъанда, дудакълар огге узана ве
тёгереклене.
СОЗУКЪ СЕСЛЕРНИ
БИЛЬДИРГЕН АРИФЛЕР
|
|
10 ариф |
|
Бир созукъ сесни бильдирген арифлер |
а, и, о, у, ы, э |
|
Эки сесни Бильдирген арифлер |
е, ё, ю, я [йэ], [йо], [йу], [йа] |
Иза: 1. Сеслерни айтамыз ве эшитемиз, арифлерни коремиз ве айтамыз.
2. Созукъ сеслерни бильдирген 10 ариф бар.
КЪАЛЫН ВЕ ИНДЖЕ СОЗУКЪЛАР
|
Къалын |
Индже |
Къалын ве индже |
|
а, ы, я |
И, е, э |
о, у, ё, ю |
Е – арифи
|
Бир сесни бильдире |
Эки сесни бильдире |
|
Мемлекет, чечек, керчек, кезинмек, мердивен, мелевше, Эреджеп |
Ель, елькен, ешиль, енъ, еди, куе, имае, енгиль, джиез, емиш, Сафие |
Иза: 1.Е арифи даима индже созукъ сесни бильдире: берекет, етерлик,
етим.
2. Е арифи сёз башында ве ачыкъ эджадан cонъ эки сесни [йэ]
бильдире: еди, куе.
3. Тутукътан сонъ Е арифи бир [э] сесни бильдире: гедже.
Ё – арифи
|
Бир сени бильдире |
Эки сесни бильдире |
|
сёз, чёль, чёп, тёпе, тёлемек, тёгерек, тёкюнти, |
ёлакъ, ёнгъа,ёл, ёргъан, ёрулмакъ, ёргъун, ёсун, ёнмакъ |
Иза: 1. Ё арифи эм къалын (ёсма), эм индже (сёз) созукъ сесни бильдире.
2. Ё арифи сёзнинъ башында эки сесни бильдире, эджа исе къатты
айтыла: ёлдаш. ..
3. Ё арифи эки тутукъ арасында индже [o] сесни бильдире ве эджа
йымшакъ айтыла: тёгерек.
Ю – арифи
|
Бир сесни бильдире |
Эки сесни бильдире |
|
|
|
|
|
|
Индже созукъ |
Къалын созукъ |
Индже созукъ |
|
Бутюн,гюгюм, дюльгер,дюнья, кулькю,сюзгюч |
юва,юкъу,аюв, оюн,юкъары, юмрукъ,къую |
юрек,юксек, юк,юклемек, юрмек,юнь,юз |
..
Иза: 1.Ю арифи тутукътан сонъ бир индже [у] сесни бильдире ве эджа
йымшакъ окъула: дюрбе.
2. Ю арифи сёзнинъбашында ве созукътан сонъ эки сесни – къалын [йу]
ве индже [йу] сеслерни бильдире: юкъу, аюв, тююм.
Я – арифи
|
Бир сесни бильдире |
Эки сесни бильдире |
|
кяр, тюкян, кямиль, кягъыт, гунях, силя |
яз, аяз, аякъ, беяз, эшья, хавъяр, тезья |
Иза:1. Тутукътан сонъ я арифи бир сесни бильдире ве огюндеки тутукъны
йымшата: имля.
2. Я арифи сёзнинъ башында, созукътан ве айырджа ишаретлерден (ъ,ь)
сонъ эки сесни [йа] бильдире: яваш, аят, дерья.
3. Я арифи олгъан эджадан сонъ къалын ялгъамалар къошула:
яш-лар, си-ля-лан-макъ.
ТУТУКЪ СЕСЛЕР
|
Усулуна коре
Ерине коре |
Дудакъ-дудакъ |
Дудакъ-тиш |
Тиль огю |
Тиль орта |
Тиль арты |
Терен тиль арты |
|
Шувултылы: сагъыр |
п |
Т, ф |
с,ш,ч,ц,щ |
|
к |
къ,х |
|
Янъгъыравукъ |
б |
Д, в |
з,ж,дж |
й |
г |
Гъ |
|
Сонорлы |
|
|
|
|
|
|
|
Янъгъыравукъ |
м |
|
л,н,р |
|
нъ |
|
Иза: Тутукъ сеслерни бильдирген 25 дане ариф бар.
ЯНЪГЪЫРАВУКЪ ве САГЪЫР ТУТУКЪ СЕСЛЕР
|
|
Чифтли |
|
янъгъыравукъ |
б, в, г, гъ, д, ж, з, дж |
|
Сагъыр |
п, ф, к, къ, т, ш, с, ч |
|
|
Чифтсиз |
|
янъгъыравукъ |
М, н, нъ, л, р, й |
|
Сагъыр |
Ц, щ, х |
ЭДЖА
|
Бир эджалы сёзлер |
Эки эджалы сёзлер |
Чокъ эджалы сёзлер |
|
Баш, ат, яз, йыр, къол, буз, къол |
у-тю, къу-ю, де-ре, о-зен, ю-къу |
а-ра-ба, са-ни-е, бе-ре-кет |
Иза: 1. Сёзнинъ бир кереден айтылгъан къысымына эджа дейлер.
2. Сёзнинъ не къадар созукъ сес олса, о къадар эджа олур.
3. Гъ, къ, нъ, дж арифлери эджа авштырылгъанда, болюнмезлер.
АЧЫКЪ ве ЯПЫКЪ ЭДЖАЛАР
|
Ачыкъ эджа |
Япыкъ эджа |
|
ме-се-ле, ля-ти-фе, къа-ра-джа, та-ле-бе |
мек-теп, тель-бев, яш-лыкъ, къар-тал |
Иза: Созукъ сеснен биткен эджагъа ачыкъ, тутукъ сеснен биткен
эджагъа япыкъ эджалар дейлер.
УРГУНЫНЪ АЛМАШУВЫ
|
Исим |
Башкъа сёз чешитлери |
|
/ алма / къатлама / тиреме / ана / илле |
/ алма (филь) / къатлама (филь) / тиреме (филь) / ана (замир) / илле (зарф) |
СИНГОРМОНИЗМ КЪАИДЕЛЕРИ:
КЪАЛЫНЛЫКЪ -ИНДЖЕЛИК
Тамырда Ялгъамада
|
Къалынлыкъ |
Инджелик |
Къалынлыкъ |
Инджелик |
|
тырнавуч, къушакъ |
бибер, эрик |
одунларда, языджы |
еллер, эвли |
Иза: 1. Сёз тамырында созукълар я къалын, я индже олур.
2. Тамырынынъ сонъки эджасы къалын олса, къошулгъан ялгъама да
къалын ола: бала-лыкъ-тан.
3. Тамырнынъ сонъки эджасы индже олса, къошулгъан ялгъама да
индже ола: мектеп-ли-лер-ни.
ДУДАКЪЛЫЛЫКЪ
Тамырда Ялгъамада
|
Къалын |
Индже |
Къалын |
Индже |
|
бу-рун, о-дун |
сю-рю, сё-нюк |
туз-лукъ, туз-суз |
сют-лю, сют-сюз |
Иза:1. Тамырнынъ биринджи эджасында созукъ сес дудакълы олса, экинджи
эджада да (а,е олмаса) дудакълы созукъ олур.
2. Бир эджалы сёзде созукъ сес дудакълы олса, экинджи эджада
къошулгъан ялгъамада да дудакълы созукъ олур.
СЁЗ ТЕРКИБИ
|
Сёзнинъ тамыры |
Тамырдаш сёзлер |
|
дагъ шекер сув баш иш темиз |
дагъ-лы, дагъ-лыкъ, дагъ-джы шекер-ли, шекер-лик, шекер-лемек сув-лу, сув-джу, сув-армакъ баш-лы, баш-акъ, баш-лыкъ иш-чи, иш-кир, иш-лемек темиз-лик, темиз-ле-мек |
Иза: 1. Сёзнинъ эсас манасыны ифаделеген ве башкъа парчаларгъа
болюнмеген къысымына тамыр дейлер.
2. Бир тамырдан япылгъан сёзлерге тамырдаш сёзлер дейлер.
ЯЛГЪАМАЛАР
|
Сёзнинъ тамыры |
Сёз япыджы |
Сёз денъиштириджи |
|
туз дерс ав геми кой |
-лукъ -лик -джы -джи -лю |
-лар, -ны -лер, -нинъ -лар, -дан -лер, -де -лер, -ге |
Иза: 1. Сёз япыджы ялгъамалар янъы сёзлерни мейдангъа кетирелер.
2. Сёз денъиштириджи ялгъамалар къошулгъанда, сёзнинъ манасы
денъишмей.
КЕЛИШЛЕРНИНЪ АДЛАРЫ ве СУАЛЛЕРИ
|
|
Келишлернинъ адлары |
Суаллери |
|
1 |
Баш келиши |
ким? не? |
|
2 |
Саиплик келиши |
кимнинъ? ненинъ? |
|
3 |
Догърултув келиши |
кимге? неге? къаерге? къайда? не вакъыткъа? |
|
4 |
Тюшюм келиши |
кимни? нени? къаерни? |
|
5 |
Ер келиши |
кимде? неде? къаерде? не вакъытта? |
|
6 |
Чыкъыш келиши |
кимден? неден? къаерден? не вакъыттан? |
ИСИМЛЕРНИНЪ КЕЛИШЛЕРНЕН ТЮРЛЕНЮВИ
|
|
Къалын |
Индже |
|
Баш келиши |
дагъ, топ |
Рале, дерс |
|
Саиплик келиши |
дагънынъ, топнынъ |
раленинъ, дерснинъ |
|
Догърултув келиши |
даггъа, топкъа |
ралеге, дерске |
|
Тюшюм келиши |
дагъны, топны |
ралени, дерсни |
|
Ер келиши |
дагъда, топта |
раледе, дерсте |
|
Чыкъыш келиши |
дагъдан, топтан |
раледен, дерстен |
МУЛЬКИЕТ ЯЛГЪАМАЛАРЫ
Дудакъсыз Дудакълы
|
|
Шахыслар |
Къалын |
Индже |
Къалын |
Индже |
|
Теклик |
I II III |
Баш-ым Баш-ынъ Баш-ы(сы) |
Иш-им Иш-инъ Иш-и(си) |
Топ-ум Топ-унъ Топ-у |
Коз-юм Коз-юнъ Коз-ю
|
|
Чокълукъ |
I II III |
Баш-ымыз Баш-ынъыз Баш-лар(ы) |
Иш-имиз Иш-инъиз Иш-(лер)и |
Топ-умыз Топ-унъыз Топ-у, топ(лар)ы |
Коз-юмиз Коз-юнъиз Коз-ю, козь-(лер)и |
Просмотр содержимого документа
«Джедвель- ана тили къаиделери»
Ана тилини
аля баагъа
бильмек
Къырымтатар тилинде:
| 37 ариф 10 - созукъ ариф 24 - тутукъ ариф | 32 сес 8 - созукъ сес 24 - тутукъ сес |
.. ..
а,о,у,э,ы,я,е,ё,ю,и [а], [о],[у],[ы],[э],[о],[у],[и]
| Эки бельгинен бир сесни билидирген арифлер Гъ, къ, нъ, дж. |
СОЗУКЪ СЕСЛЕР
|
| Дудакъсыз | Дудакълы |
| Ог сыра (индже) |
Э, И | .. .. О, У |
| Арт сыра (къалын) | А, Ы |
О, У |
СОЗУКЪ СЕСЛЕРНИ
БИЛЬДИРГЕН АРИФЛЕР
|
| 10 ариф |
| Бир созукъ сесни бильдирген арифлер | а, и, о, у, ы, э |
| Эки сесни бильдирген арифлер | е, ё, ю, я [йэ], [йо], [йу], [йа] |
КЪАЛЫН ВЕ ИНДЖЕ СОЗУКЪЛАР
| Къалын | Индже | Къалын ве индже |
| а, ы, я | и, е, э | о, у, ё, ю |
ТУТУКЪ СЕСЛЕР
| Усулуна коре Ерине коре | Дудакъ-дудакъ | Дудакъ-тиш | Тиль огю | Тиль орта | Тиль арты | Терен тиль арты |
| Шувултылы: сагъыр | п | т, ф | с,ш,ч,ц,щ |
| к | къ,х |
| янъгъыравукъ | б | д, в | з,ж,дж | й | г | Гъ |
| Сонорлы |
|
|
|
|
|
|
| янъгъыравукъ | м |
| л,н,р |
| нъ |
|
ЯНЪГЪЫРАВУКЪ ве САГЪЫР ТУТУКЪ СЕСЛЕР
|
| Чифтли |
| янъгъыравукъ | б, в, г, гъ, д, ж, з, дж |
| сагъыр | п, ф, к, къ, т, ш, с, ч |
|
| Чифтсиз |
| янъгъыравукъ | М, н, нъ, л, р, й |
| сагъыр | ц, щ, х |
ЭДЖА
| Бир эджалы сёзлер | Эки эджалы сёзлер | Чокъ эджалы сёзлер |
| баш, ат, яз, йыр, къол, буз, къол | у-тю, къу-ю, де-ре, о-зен, ю-къу | а-ра-ба, са-ни-е, бе-ре-кет |
АЧЫКЪ ве ЯПЫКЪ ЭДЖАЛАР
ТУТУКЪ СЕСЛЕР
| Усулуна коре Ерине коре | Дудакъ-дудакъ | Дудакъ-тиш | Тиль огю | Тиль орта | Тиль арты | Терен тиль арты |
| Шувултылы: сагъыр | п | т, ф | с,ш,ч,ц,щ |
| к | къ,х |
| Янъгъыравукъ | б | д, в | з,ж,дж | й | г | гъ |
| Сонорлы |
|
|
|
|
|
|
| Янъгъыравукъ | м |
| л,н,р |
| нъ |
|
Иза: Тутукъ сеслерни бильдирген 25 дане ариф бар.
СИНГОРМОНИЗМ КЪАИДЕЛЕРИ:
КЪАЛЫНЛЫКЪ - ИНДЖЕЛИК
Тамырда Ялгъамада
| Къалынлыкъ | Инджелик | Къалынлыкъ | Инджелик |
| Тырнавуч, къушакъ | бибер, эрик | одунларда, языджы | еллер, эвли |
Иза: 1. Сёз тамырында созукълар я къалын, я индже олур.
2. Тамырынынъ сонъки эджасы къалын олса, къошулгъан ялгъама да
къалын ола: бала-лыкъ-тан.
3. Тамырнынъ сонъки эджасы индже олса, къошулгъан ялгъама да
индже ола: мектеп-ли-лер-ни.
ДУДАКЪЛЫЛЫКЪ
Тамырда Ялгъамада
| Къалын | Индже | Къалын | Индже |
| бу-рун, о-дун | сю-рю, сё-нюк | туз-лукъ, туз-суз | сют-лю, сют-сюз |
Иза:1. Тамырнынъ биринджи эджасында созукъ сес дудакълы олса, экинджи
эджада да (а,е олмаса) дудакълы созукъ олур.
2. Бир эджалы сёзде созукъ сес дудакълы олса, экинджи эджада
къошулгъан ялгъамада да дудакълы созукъ олур.
СЁЗ ТЕРКИБИ
| Сёзнинъ тамыры | Тамырдаш сёзлер |
| дагъ шекер сув баш иш темиз | дагъ-лы, дагъ-лыкъ, дагъ-джы шекер-ли, шекер-лик, шекер-лемек сув-лу, сув-джу, сув-армакъ баш-лы, баш-акъ, баш-лыкъ иш-чи, иш-кир, иш-лемек темиз-лик, темиз-ле-мек |
Иза: 1. Сёзнинъ эсас манасыны ифаделеген ве башкъа парчаларгъа
болюнмеген къысымына тамыр дейлер.
2. Бир тамырдан япылгъан сёзлерге тамырдаш сёзлер дейлер.
ЯЛГЪАМАЛАР
| Сёзнинъ тамыры | Сёз япыджы | Сёз денъиштириджи |
| туз дерс ав геми кой | -лукъ -лик -джы -джи -лю | -лар, -ны -лер, -нинъ -лар, -дан -лер, -де -лер, -ге |
Иза: 1. Сёз япыджы ялгъамалар янъы сёзлерни мейдангъа кетирелер.
2. Сёз денъиштириджи ялгъамалар къошулгъанда, сёзнинъ манасы
денъишмей.
КЕЛИШЛЕРНИНЪ АДЛАРЫ ве СУАЛЛЕРИ
|
| Келишлернинъ адлары | Суаллери |
| 1 | Баш келиши | ким? не? |
| 2 | Саиплик келиши | кимнинъ? ненинъ? |
| 3 | Догърултув келиши | кимге? неге? къаерге? къайда? не вакъыткъа? |
| 4 | Тюшюм келиши | кимни? Нении? къаерни? |
| 5 | Ер келиши | кимде? Неде? къаерде? не вакъытта? |
| 6 | Чыкъыш келиши | кимден? неден? къаерден? не вакъыттан? |
ИСИМЛЕРНИНЪ КЕЛИШЛЕРНЕН ТЮРЛЕНЮВИ
|
| Къалын | Индже |
| Баш келиши | Дагъ, топ | Рале, дерс |
| Саиплик келиши | Дагънынъ, топнынъ | раленинъ, дерснинъ |
| Догърултув келиши | даггъа, топкъа | ралеге, дерске |
| Тюшюм келиши | Дагъны, топны | ралени, дерсни |
| Ер келиши | Дагъда, топта | раледе, дерсте |
| Чыкъыш келиши | Дагъдан, топтан | раледен, дерстен |
МУЛЬКИЕТ ЯЛГЪАМАЛАРЫ
Дудакъсыз Дудакълы
|
| Шахыслар | Къалын | Индже | Къалын | Индже |
| Теклик | I II III | Баш-ым Баш-ынъ Баш-ы(сы) | Иш-им Иш-инъ Иш-и(си) | Топ-ум Топ-унъ Топ-у | Коз-юм Коз-юнъ Коз-ю
|
| Чокълукъ | I II III | Баш-ымыз Баш-ынъыз Баш-лар(ы) | Иш-имиз Иш-инъиз Иш-(лер)и | Топ-умыз Топ-унъыз Топ-у, топ(лар)ы | Коз-юмиз Коз-юнъиз Коз-ю, козь-(лер)и |
Вебинар для учителей
Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!
