"Къумукъ тилни сёз байлыгъы"

Дарсны темасы: Къумукъ тилни сёз байлыгъы.

Дарсны мурады: -яшланы тилни сёз байлыгъы, оланы къурулушу, къолланышы булан таныш этмек;

- авуз ва языв тилин оьсдюрмек;

-тилине, ватанына бакъгъан сюювюн артдырмакъ.

Ана тилдир ана берген сёзюбюз,

Асырасакъ, арты – сонгу тюзелер.

Ана тилни оьлтюрмесек оьзюбюз,

Оьлтюрмеге болмас ону оьзгелер.

А. Жачаев.

Дарсны барышы:

Къурум мюгьлет.

Муаллим: Салам, яшлар!

Яш: Салам, муаллим!

М.: Яшлар, бугюн бизин ана тил дарсыбызгъа гелген къонакъланы да къаршылайыкъ.

Я.: Хошгелдигиз!

М.: Мен бугюнгю ачыкъ дарсымны Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаевни сёзлери булан башлама сюемен. (эпиграф охула)

Гьар адамны сюювюнден, гьюрметинден, абур – сыйындан ана тилине де сююв топлана.Шолай сююв болмаса тил оьсмей. Уллу халкъланы, кеп миллетлени тиллерини денгиз-дериясында бир гиччи кел йимик, атып чыкъгъан булакъ йимик турагъан гиччи миллетни тили айланасын алгъан оьзге тиллер булан булгъанышып, ёкъ болуп къалмагъа бола. Шону учун зараллы таъсирлерден къоруп, тилни сакъламакъ учун инг башлап миллетни сёз байлыгъын билмеге тюше.

Теманы уьстюнде ишлев:

М.: Языгъыз тептерлеригизге дарсны темасын ва эпиграфны.

Яшлар, тилни сёз байлыгъы деп негер айтыла?

Я.: Тилдеги бары да сёзню жыйымына тилни сёз байлыгъы деп айтыла.

М.: Тергевюгюзню доскагъа бакъдырыгъыз ва кроссвордну чечигиз:

Солдан онггъа:

1.Адамны иши, касбусу булан байлангъан сёзлер.

2.Арив, исбайы, гёзел, айбат йимик сёзлеге не деп айтыла?

3.Маъналары башгъа, охулагъан кюю бир сёзлеге не деп айтыла?

4.Яшавгъа чыгъып турагъан янгы аламлагъа, гьаллагъа айтылагъан сёзлер?

5.Гьар ерни адамларыны арасындагъы сёйлев?

6.Яшавдан гетген, къолланмайгъан сёзлер?

Оьрден тюпге:

1.Яшавда юрюлеген, къолланагъан, тек башгъа кюйде айтылып къалгъан сёзлер?

2.Арив – эрши, уллу – гиччи йимик сёзлеге нечик айтыла

М.:Биз гьали сёз байлыкъны маъна бёлюклерин эсибизге салдыкъ, гьар терминге бирер мисал гелтиригиз.

Аваздашлар:

Къаршыдашлар:

Маънадашлар:

Эсгиленген сёзлер:

Тарихи сёзлер:

Янгы сёзлер:

Диалект сёзлер:

Касбулукъ сёзлер:

М.: яшлар, къарагъыз, тилни сёз байлыгъына гиреген, тек кроссвордда берилмеген маъна белюклер бармы дагъы да?

Я.: Бар….кёп маъналы сёзлер

Бир маъналы сёзлер

Гиччи яшланы сёзлери

Бирикген сёз тагъымлар

Беклешдирив.

Яратыв иш.

Жумладагъы гёрсетилген сёзлени орнуна маънадашлар языгъыз.

Ону бети бирден-бир гиччиленди,агъарды ва бюрюшдю. (сыпаты,оьзю). Къызардашым янгы акъ чабып чыкъгъан тамгъа тийген ёлакъгъа бек къыйналды.( дамгъа; къашалды). Къумукъхалкъны белгили алимлерине багъышлангъан жыйынына чакъырмакъ учун, гьар юртгъа адамлар йиберилди. (мажлис; айтылгъан). Агъачлыкъгъа гиреген ерде юртгъа ёл салмасын себепде къыржанлагъа тузакълар салынгъан (къапгъун). Аналаны ёлларына къызыл гюллер яйылсын (чечеклер)

Тексдеги бюртюклени орнуна къаршыдашлар этип болагъан сёзлени языгъыз.

…сёйле, асыл сёйле (аз). ….терек бав болмас, янгыз таш къала болмас( янгыз). …айтгъанны этмеген, мурадына етмеген (уллу).Адамлыкъ недир? – англамакъ, аз сёйлеп, … тынгламакъ (кёп)….хоншунга,гелир башынга.(кюлеме). Янгурлар явса,ер яшнар, …тувса, дав башлар (яманлар). ….юрюген, гюндюз сююнер (гече). Охумагъан адам … балта йимик.(томакъ)

Айырыв иш.

Доскадагъы сёзлени гьарисин ерлерине салыгъыз.къалгъан сёзлени маъналарын беригиз.

Эсгиленген сёзлер тарихи сёзлер янгы сёзлер

Мудир, къараваш, гийигот, къалам, планшет, шакъытил,вазир,макънатус, смартфон,мактап, акъчалыкъ, тастар, нёкер, билезик, тийревюч,чубулдурукъ,чат, чыракъ,увуз, вайфай, турнама, инче саният.

Гёрсетив иш.

Доскада берилген алатланы тюплерине нелер экенин языгъыз:

Къабалай,оьгюз, чепкен, балта, къарлыгъач, къыравуч,окълав

Китап булан ишлев:

Тапшурув № 135
Сизин юртда айтылагъан кююнде языгъыз.

Йыл битген къозу –теке

6 ай битген къозу - токълу
Итни баласы – кулай
1 йыл битген тиши бузав –хонажин
1 йыл битген улакъ –чебич

Гамишни баласы – гёдек
Гьабижайны башындагъы сибирткиси – йибек
Гьабижай ундан этген каш – тахана
Агъачны къагъагъан къуш –тонкътонкъкъуш
Анасыны уллу къызардашы – анабажив
Сув ичеген савут – пинжан
Бек бийик адам – дылда
кёп ашайгъан адам –гьампуруш

Гёрсетилген суратларда бирикген сёз тагъымланы тапмакъ ва олар булан жумлалар къурмакъ. Маъналарын русча ва къумукъча бермек.

Педиреден тёкгендей (как из ведра), башын тас этмек(потерять голову), ит де, мишик де йимик (как кошка с собакой), бир къулакъдан гирип, бир къулакъдан чыкъмакъ (в одно ухо заходит в другое выходит),бети ялламакъ (щеки горят),бурнун салландырмакъ(повесить нос),къолларындан ялын чыгъа (всё горит в руках),онгу – терсин билмек (вверх ногами),гёзю къамаша (глаза разбегаются),башына минмек (полезть в голову).

Натижа чыгъарыв.

Яшлар,биз бугюн дарсда къайсы теманы эсибизге салдыкъ?

(тилни сёзбайлыгъын, олай демек, аваздашланы, къаршыдашланы, маънадашланы, тарихи сёзлени, эсгиленген сёзлени, янгы сёзлени, диалект сёзлени, бирикген сёзтагъымланы, касбулукъ сёзлени)

Англашылмайгъан бёлюклер, терминлер болдуму, яшлар? Соравларыгъызны беригиз.

Сизин ёкъ буса соравугъуз, меники бар сизге. Яхшы ойлашып айтыгъыз. Гьар тилни сёз байлыгъы бола, рус тилни, къумукъ тилни, дарги тилни ва ш.б., ким айтар, шо сёз байлыкъ тилде нечик сакълана, къайда сакълана?

Я.:(сёзлюклерде)

Къумукъ тилде нечик сёзлюклени билесиз?

Къумукъ тилни маънадаш сёзлюгю

Фразеология сёзлюк

Гиччирек темалар сёзлюк

Къумукъча – русча сёзлюк

Русча – къумукъча сёзлюк

Сыналгъан сёзлер ва айтывланы сёзлюгю….

М.:Тюз айтасыз яшлар, гьакъылбалыкъларсыз сиз.

Къыйматлав.

Мен бугюн сизге бек рази болдум, арив ишледигиз, гьали къыйматлар салайым….

Уьйге иш:

Проект иш.

Эсги Хумторкъалидеги ерлени, орамланы, булакъланы атларын язып, олагъа олай неге айтылагъанын билмек. Уллулагъа сорап, оланы да къуршап этигиз проектни.

Сонг шо проектни беклешдирмек, толтурмакъ учун эсги Хумторкъалиге гезев (экскурсия)этежекбиз