Проектная деятельность

Буряад Республикын эрдэм ухаанай министерство

Гүрэнэй бюджедэй һуралсалай эмхи зургаан
“Шэмхын һургуули-интернат”

«Бэлигэй туяа»

Тема: «Л.Д.Тапхаевай зохеолнуудай найруулгада сэсэгүүдые хэрэглэлгэ».

Оролто үгэ.

Лопсон Тапхаев – түрэһэн нютагтаа, хүлөө шоройдожо үндыһэн тала нугаяа, оршон тойронхи баян баялигаа, ажалша бэрхэ арад зоноо бүхы наһан соогоо олон тоото шүлэгүүдэйнгээ мүр бүхэн соо дуулажа, магтажа, үргэжэ ябаһан уран шүлэгшэн мүн. Тэрэнэй түрэһэн нютаг – дуулгата үндэр Саяанай хормой доро баян үргэн тала нугаяа сэлиһэн түүхын, Гэсэрэй орон гэжэ суурхаһан Түнхэн нютаг болоно. Түнхэн – Лопсон Тапхаевай поэзиин үлгы мүн. Шүлэг бүхэн соонь Түнхэнэй зурагууд хүнэй нюдэндэ уулзахадал гэдэг. Хэдыхэн бадагтай багаханууд лирическэ шүлэг болог, томо поэмэнүүд соошье Түнхэнэй аялганууд заатагүй гараад ерэдэг.

Түрэл нютаг, түрэһэн дайда хоёронь поэдэй хүсэ шадал, зохеохы ажалдань урма зориг, шэнэ хараа бодол, хүн зондо, эхэ эсэгын гуламтада дурлал түрүүлдэг. Үргэн дэлхэйн алишье талада, ямаршье хариин газарта поэт аяншалбал тэрэнэй зүрхэ сэдьхэл түрэл нютагтаяа нягта холбоотой байна. Ой тайга, тала дайда, хада уула... Эдэ бүгэдэ байгаалиин шэмэглэлнүүд поэдэй зүрхэ сэдьхэлдэ тон дүтэнүүд юм. Тэрэнэй шүлэгэй мүрнүүд соо набшаһата ногоон модод, тала дайда шэмэглэһэн үнгын сэсэгүүд, ногоонууд жэгдэ гоёор шэмэглэгдэнхэйнүүд. Илангаяа гоёор Лопсон Тапхаев сэсэгүүд тухай бэшэнэ.

Эндэ сэсэгүүд сугларшоо-

Түүхын аргагүй сэсэгүүд.

Зүһэ бүриин тэбшэнүүд соо

Зүүхэлхэ гэһэн сэсэгүүд. (1.с.12)

Тус темын удха шанартайниинь. Лопсон Тапхаевай лирикэ соо зохидоор зураглагдаһан сэсэг 21-дэхи зуун жэлдэ ажаһууһан бидэниие оршон тойронхи байгаали тухай бодолгото болохыемнай, ерээдүйнгэй халаанда сэбэр һайхан зандань үлээхыемнай һэргылнэ гээшэ.

Тухайлга: Поэдэй шүлэгүүд соо сэсэгүүдэй олоор байһаниие бидэ тэрэнэй ажабайдал номгоноор, баяр жаргалтай урдажа байна гэжэ багсаамжалнабди.

Шэнжэлгын зорилго: Ямар үнгын сэсэгүүдтэ поэт онсо анхаралаа хандуулнаб гэжэ элирүүлхэ тэрэнэй лирикэ соо сэсэгүүд ямар үүргэ дүүргэнэб.

Шэнжэлгэдэ оруулагдаһан гол тогтоолнууд:

-Лопсон Тапхаевай лирикэ соо сэсэгүүдэй образууд тон баян;

- Л.Тапхаев талын сэсэгүүдтэ илангаяа ехэ дураяа зорюулна;

- Сэсэгүүдэй образууд поэдэй доторой байдалай элдэб үедэ ямар байһые элирүүлхэ хэрэгтэ туһа хүргэнэ, пейзаж зураглаха хэрэгтэ сэсэгүүд – гол зэбсэг.

Гол хуби.

Байгаалиин ямаршье үзэгдэлдэ поэдууд өөрын харюу үгэжэ, тэрэниие ирагуу гоёор зураглажа шадаха аргатайнууд. Жэшээ болгон Борис Сыренов, Владимир Сыренов, Цыретор Зарбуев болон бусадые дурдажа боломоор.

Байгаалиин дуушадай, хүн зоной доторой байдалай гүнзэгы руу сэхэ шагааһан поэдуудай бүтээлнүүдые мүнөө үеын уншагшад буряад уран зохеолой алтан жасада хадаглан байна.

Манай уран зохеолдо Лопсон Тапхаев тон нарин лирик гээд оронхой. Имагтал лирикэ Л.Тапхаевай шүлэгүүд соо хуу бии: бүхы сэбэр һайханда онсо хандаса, хүлеэгдээгүй образууд, доторой байдалай эгээл бусалха шатадаа хүрэхэ хилэнь. Уншажа байхадаа сэл хүхэ урзын хангалда абтан, ой тайгын томоотой шууяа шаганан, ая-гангын, тэрэнгиин, мойһоной хоншуу үнэртэ һогтон, бурьян ургаһан ногоондо баярлан, хүхэ торгон нуурнуудай хүльбэржэ байһан долгинуудые тоолон, заха хизааргүй талануудай захын ханада нюдэеэ торгохоёо дэмы оролдон, поэдэй шүлэгүүдэй гүнзэгы удха ойлгонобди. Л.Тапхаевта сэсэгүүд – амиды юумэнүүд. Тэдэн булта өөһэдынь нюусануудтай, таагдашагүй таабаринуудтай. Лопсон Тапхаев тэдэниие ганса мэдэнэ, таанхай бэшэ, харин энээнэй хажуугаар өөрын шэнэ үнгэ, анхил оруулжа, түрэл Буряад ороноо шэнээр харуулжа шадана.

Шүлэгүүдыень уншаад, нээрээшье, поэт байгаалиин үзэгдэлнүүдые зураглахадаа нэгэтэ бэшэ сэсэгүүд тухай дурдаа. Тэдэн янза бүриин байгаа: ургы, мойһон сэсэгүүд, тэрэнги, бадма-лёнхобо г.м.

Сэсэглэһэн мойһон сээлэй оёорто сайбалзаад,

Сэнгэжэ хэбтэһэн бидэнэй нэгэн, шунгангаа,

Мойһоной мүшэр хухалаад ерэхэм гээд,

Үндэр эрьеһээ гүйжэ ерээд бухашаха. (1.с.11)

Байгаали поэдэй зохёохы ажалда тон ехэ түлхисэ үгэжэ, шэнэ-шэнэ образуудые бэлэг болгон барижа, доторойнь, сэдьхэлэйнь хүсэ нэмээжэ, тэрэнээ үргэнөөр сэлижэ уншагшадтаа хүргэхэ хэрэгтэнь аргагүй ехэ туһа хүргэнэ. Ямаршье хүндэ байгаали онсо өөрынхёор үзэгдэдэг. “Эдир наһанай үльгэр” гэжэ шүлэг соогоо Л.Тапхаев эдир наһан тухайгаа, түрүүшынгээ дуранай мэдэрэл тухай бэшэнэ.

Уйдхартай гашуудалтайшье, баяр баясхалангайшье үедэ сэсэгүүд Л.Тапхаевай ажабайдалые шэмэглэн байгаа.

Зарим ушарта сэсэгүүд хүнүүдэй хэлэһэн үгэнүүдһээ ехые хэлэжэ шадаха аргатайнууд.

Хэлсэгшэ, сэбэр һайханиие, урин гоёые ойлгохо, сэгнэхэ хүнүүдтэ сэсэгүүд өөһэдынгөө ами наһан тухай хөөрэжэ үгэдэг гэжэ Лопсон Тапхаев өөрынгөө зохёохы ажалаар бүхы арадайнгаа сэдьхэлэйнгээ талаар хүгжэхэ, болбосоролхо хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ түлхисэ хэжэ үгөө. Поэдэй бэшэһэн лэ мүрнүүд доторой, ухаанай хүсөөр, гүнзэгыгөөр уншагшадые бэшэһэн байха. Теэд нэгэ хоёршье бадагтай шүлэгүүд соогоо ямаршье хүндэ ойлгосотой юрын үгэнүүдээр тон гүнзэгы удха харуулжа шададаг. Иимэ зохёолнуудай тоодо “Баллада о цветах” гэһэн шүлэг болоно.

Сэсэгтэй, ажабайдалай али олон шухала үйлэ хэрэгүүд нягта холбоотой. “Хабарай үдэшэ дуратай хоёрой уулзалга” гү, али “халагламаар эртын хахасалга”. Поэдэй дуратай сэсэгүүдэй дунда тэрэнги онсо һуури эзэлнэ. Илангаяа сэсэглэхэ, байгаали гоёор шэмэглэхэ үедэ. Энэнэй хажуугаар тэрэнги эм домто сэсэг ха юм. Поэдэй шүлэг соо инагтаяа хахасаһан хүнэй гашуудал сэсэгэй харасатай нэгэн боложо гүрэгдэшэнэ. Автор ами наһанай удха шанар тухай, ажабайдалай ябаса, хүгжэлтэ, оролдосо, бодол, мэдэрэл тухай тон ойлгостойгоор бэшэнэ.

Тобшолол.

Харилсаа – булта байгаалитай сэхэ холбоотой. Поэдэй сэдьхэлээнь хүбшэргэй бүхэниинь байгаалиин утаһатай нэгэ дуутай.

Энэ шэнжэлгынгээ ажал соо би иимэ тобшолол хэнэб: сэсэгүүд поэдэй ами наһыень алиншье шатадань – уйдхар гашуудалдашье, баясхалантай баярташье үдэрнүүдтэ – ходо суг ябадаг байгаа. Янза бүриин сэсэг поэдэй сэдьхэлэй байдалай энэ тэрэ талыень ами амяараа харуулна. Тэдэн һайн бодол, зөөлэн зүрхэ, инаг дура, найдал тэмдэглэнэ. Сэсэгүүд поэдэй хэлэнэй баялигые, уран үгынь хурсые үшөө үндэр шата дээрэ гаргаа. Сэсэгүүдэйнь образууд уншагшадай зүрхэ сэдьхэлдэ мүнхэ үлөө. Поэдэй захяагаар баяртай уншагшадань, аша гушанарань, үри үхибүүдынь, түрэл нютагаархидань Лопсон Дунзынович Тапхаевые “дабташагүй сэсэг” мэтэ һанажа ябадаг.