Доклад на тему: "Нравственное воспитание учащихся на уроках дагестанской литературы"

Намус, ягь, къылыкъ.

Бу сёзлер адамгъа аш, сув, гьава нечик тарыкъ буса, шолай тарыкъ, адамны уьстюнде гьар заман болма герекли хасиятлар. Ер юзюнде яшайгъай нече тюрлю адамурлукъ бар буса, оланы гьарисини де оьстёрече тюрлю къылыгъы-табиаты бар. Эл-элни эт тувраву да башгъа деп, негьакъ айтмай.

Амма бир-бирине ошашлы хасияты-къылыгъы булангъы. Уьст гёрюнюшю яда ич тарбиялары къыйышагъан адамлар да ёлукъмай тюгюл. Гьар адамгъа йимик , гьар миллетге-халкъгъа, гьар тухумгъа хас болгъан башгъалыкъланы гёрме , сезме де боласан. Масала, «орус хасият» «тавлу хасият», «къумукъ хасият»,къажар пеше деп айтыла бола. Къылыкъны гьар миллетден хаслыгъы гьакъындагъы масъаланы генг куйде алса айрыча бир халкъгъа тюгюл , бир нече тюрлю халкъгъа хас болгъан къылыкъларбар. Мисал учун, «бусурман къылыкъ»-хасият»-бусурман халкъны барысына да къыйышгъан хасиятлар ювашлыкъ, муъминлик, бирев биревге кёмеклишгенлик, уллугъа гьюрмет этив тюзлюкню янын тутув, барышмакъ, чомартлыкъ ва башгъалары.

Тек о яхшы къылыкълар, тизив хасиятлар оьзлюгюнден, тарбиясыз болмай. Тарбиялангъан эдепли адам оьзюн къайда да тийишли даражада тутуп бажаражакъ, оьзюню йимик оьзгелени де англажакъ.

Къылыкъ гьакъда бизде булай айтыла:

1. «Къылыкъ билеген гишиге къыйматлыдыр бу дюнья».

2. Къылыкъ билмес гишиге къыйин болур бу дюнья»

3. «Къылыгъын таптагъан къылгъа сюрюнер» (эллин сатгъанны –эл жазалар)

4. Къылыгъы ёкъну, къытыгъы ёкъ.

5. «Къылыкъсыз-къылсыз къомуздай»

6. «Къылыкъ-этгенники»-этген ишинге гере берилле багьа деп англата.

Яхшы къылыкълар тарбиясыз оьзлюгюнден къалипге гирип къалмай. Ёкъ ерден де болуп къалмай. Тарбия гьар адамгъа-уьйден –агьлюден башлап, яслилерден, яшлар бавундан башлап, школадан-мактапдан. Институтдан-мадрасадан, ишинден, адамланы бир бири булангъы аралыкъларындан янашывундан таба геле. Огъар культура маданият, кино, театр, адабият асарлар тарих ва политика, жамият аралыкълары –булар барысы да таъсир эте , тарбиялавда ортакъчы болуп токътай.

Адамны уьстюндеги яхшы къылыкъланы тарбиялавда адабиятгъа агьамият берилген сонг, мен дагъыстан адабият дарсланы гьакъыда айтма сюемен.

5класда башлап школада адабият дарсларда халкъ авуз яратывчулугъу охула.

Айтывланы, емакъланы, йырланы, уьйретеген ерлери азмы?!

Масала: «Къарачач» «Денгиз ат», «Агъа –ини».

«Яхшыны ямандан айырма яшлар бек арив бажара.

Бырынгъы «Къарт къожакъны йырын алсакъ, йырда Макъсуманны янгыз ишлиги гёрсетилип къалмагъан . Ону асил къылыгъы, адамлыгъы ,абурну сыйны билегенлиги ачыла. Йылкъынны гьайдап барагъан адамны артындан етишип, къыз ол ким экенни сорагъанда, къарт къожакъдан оьктем сёзлер эшите:

Мен дюр… мен дюр… мен дюр мен Къарткъожакъ деген батыр.

Тек маънасы сёзню авур алмай, къарсаламай . Эришивню арты савутлагъа чыкъгъанда, гезикни токъташдырмакъ учун чёп сала, тек яхшы адатлагъа абур этеген къыз оьзюнден уллу Къарткъожакъгъа къоя:

Гиччибиз хырын берип турайыкъ .

Уллубуз онгайгъа алып урайыкъ.

Къарткъожакъ ура, тек тиймей. Къыз буса огъар гёзлемей, неге тюгюл ону къолу хата этежекни биле ва

-Атынга урсам, къаргьалагъа азыкъдыр. Оьзюнге урсам, къарт абайинг языкъдыр дей. Бу сёзлер де М-ны намусгъа, ягьгъа байлангъанын гёрсете .

Гелгенде де макътана туруп гелсе де. гетегенде къарт къожакъны ягьы сына яман: оьзюне гелген балагьны ол нартлагъа англата. Гьали тюгюл аркъама агъач артмадым, макъсумандан тюгюл эсе къоркъмадым.

1.Макътанчыкъны аты озмас.

2. Гишиге къую къазгъан, оьзю тюшер бет-тебен .

3.Кюлеме хоншунга , гелир башынга.

«Абдулланы йыры» да намусну, ягьны сакълап бажармакъ адамны жанындан да артыкъ болгъанны англата.

Бу йырда охувчуну тергевюн тартагъан бирдагъы бирев бар – о да игитни анасы.

Уланы барагъан дав къоркъунчлу экенни анна Абдулланы тюшюнден биле, тек намусгъа, ягьгъа байланагъан анна юрек йымышама; йымышамай. Халкъны азатлыгъы алдынлыкъ ала.

«Айгъазини йырында да бырынгъы адатланы абурлайгъан ана Абдуллагъа тюз ёл гёрсете. Инг башлап къонакъны мурадын кютмек – инг сыйлы борч.