Дүйнөлүк океан 7-кл

Дуйнолук океан

Sit Dolor Amet

Дүйнөлүк океан  –  Жердин  туташ суу катмары. Гидросферанын басымдуу бөлүгүн (94%) жана жер бетинин 70,8%ин ээлейт. Атлантика, Инди, Түндүк Муз, Тынч океандарын камтыйт.

Тынч океан - Улуу океан - Жер шарындагы океандардын  эң зору жана эң тереңи.

Батышынан Еразия  жана Австраия , чыгышынан Түндүк жана Түштүк Америка, түштүгүнөн Антарктида материктери менен чектешет. Басымдуу бөлүгү Түштүк жарым шарда жайгашкан. Түндүктөн түштүккө 15,8 миң кмте, чыгыштан батышка 19,5 мин кмте созулат. Аянты деңиздери менен 178,7 млн км2 (Дүйнөлүк океандын 49,5% и), орт. тереңдиги 3976 м, суунун көлөмү 710 млн км3 (Дүйнөлүк океандын 53% и). Эң терен жери 10 920 м (Мариана чуңкурдугунда, 2009-жылкы маалымат боюнча). Т. о. аркылуу 180-меридиан боюнча (бир аз четтөө менен) даталардын демаркация чеги өтөт. Деңиздери негизинен түндүкбатыш жана батыш четинде жайгашкан. Мында Беринг, Охота, Япон, Чыгыш Кытай, Сары жана Түштүк Кытай, Ички Япон (Сето-Найкай), Сулу, Сулавеси, Ява деңиздери, чыгышында Калифорния булуңу, Антарктиданын жээгинде Амундсен, Беллинсгаузен жана Росс деңиздери орун алган. Аралдар аралыгындагы деңиздер жалпысынан Австпралия-Азия деңиздери деп аталат; четки деңиздерге Шурулуу жана Тасман деңиздери кирет.

Океандар

Тынч

Түштүк

Түндүк муз

Атлант

Инды

Тынч океаны

• Тереңдик жана бийиктик шкаласы, метр менен Азиядан жана Түндүк Америкадан дарыялар океанга жылына 2 млн т шиленди агызып келет. Алар булуңдарга топтолот. Кумдук, алеврит, чопо чөкмөлөрү деңиз чуңкурдуктарында жана терең кобулдарда, органогендик чөкмөлөрү океан таманынын 4-4,5 км тереңине чейинки кеңири аянтта кездешет. Океан таманынын калган бөлүгүндө кызыл чопо, глобигерин, диатом жана шуру чөкмөлөрү тараган. Таманында марганед конкрециялары кеңири аймакты ээлеп жатат. Тайыз жерлеринде шуру рифтери көп .

• Аралдары. Тынч океан аралдарынын саны (10 миңдей) жана алардын жалпы аянты (3,6 млн км2 чамасында) боюнча океандардын ичинен 1-орунда (к. Океания). Чет жакаларындагы архипелагдар жана аралдар - Алеут, Курил, Сахалин, Япон, Филиппин, Молукк, Зон и , Тонга . Океандын ачык бөлүгүнөн жанартоо (Маркиз, Коом, Гавайи, Самоа, Галапагос ж. б.), шуру (Маршалл, Гилберт, Токелау, Феникс, Лайн, Туамоту ж. б.) аралдары орун алган. Фьорд жана абразия жээктери басымдуу. Тропик кеңдиктеринин батышына негизинен шурулуу жээктер, айрым жерлерине тоскоол рифтери мүнөздүү. Таманынын рельефи жана геолог и я с ы. Океанды курчап жаткан материктердин суу астындагы чет жакалары Т. о-дын жалпы аянтынын 10% ин ээлейт. Шельфтердин жазылыгы ондогон к-иден (Түштүк жана Түндүк Американын жээктеринде) 700-800 кмге (Беринг, Чыгыш жана Түштүк Кытай деңиздеринде) жетип, тереңд. 150-500 м болот. Материктердин капталдары тик, тепкич сымал каньондор менен тилмеленген. Чыгыш бөлүгүнүн таманы салыштырмалуу тегиз, батыш жана борбордук бөлүгүндө дөңсөөлөр жана тереңдиги 5000 мте жеткен чункурдуктар суу астындагы кырка тоолор менен бөлүнгөн.

Атлантика океаны

Атлант океаны - байыркы грек мифологиясында асманды желкесине көтөрүп турган титан-алп - Атлантка карата коюлган - чоңдугу жагынан жер жүзүндөгү (Тынч океандан кийин) 2-океан. Чыгышынан  Европа  ж-а  Африка , батышынан Түндүк ж-а Түштүк Америка, Түштүгүнөн Антарктика м-н чектешет. Аянты деңиздери м-н кошо (аралдарды кошпогондо) 91,6 млн км2, орточо тереңдиги 3600 м, эң терең жери 8742 м (Пуэрто-Рико кобулу), суусунун көлөмү 329,7 млн км3.

Жээктери

• Түндүк жарым шарда жээктери өтө булуң-буйткалуу. Мында Атлантика океанынын бардык деңиздери (Балтика, Түндүк, Жер Ортолук, Кара, Кариб ж. б.) ж-а ири булуңдары (Бискайя, Гвинея ж. б.) жайгашкан. Атлантика океанынын маанилүү өзгөчөлүгү - Жер Ортолук деңиздердин (батышында Мексика булуңу м-н Кариб деңизи, чыгышында Жер-Ортолук деңиз) кургактыкка миңдеген км кирип турушунда. Түштүк жарым шардагы жээктеринде булуң-буйтка (деңиздери: Уэдделл, Скотия, Лазарев) аз.

Океан түбүндөгү чөкмөлөр

Атлант океаны

Аралдары

• Негизинен материктен бөлүнүп калган аралдар басымдуу: Британ, Ньюфаундленд, Чоң ж-а Кичи Антил, Канария, Жашыл Тумшук аралдары, Фолкленд (Мальвин). Жанар тоо а. (Азор, Тристан-да-Кунья, Ыйык Елена ж. б.) м-н коралл (шуру) аралдары. (Багама а. ж. б.) чектелүү гана аянтты ээлейт. Аралдарынын жалпы аянты 1070 миң км2.

• Терриген чөкмөлөрү шагыл таштан эң майда чопо же пелит бүртүрчөлөрүнө чейинки шельф, материктик каптал ж-а материк этегинде таралып, АКШ, Түндүк Бразилия, Аргентина, Антарктиданын жээктерин кеңири тилке түрүндө курчап турат. Атлантика океанында акиташ тектүү органоген чөкмөлөрү негизинен фораминифер же глобигерин баткактары көп таралып, Исландиядан түндүктө 57-58° түштүк кеңдикке чейин океан түбүнүн 67,5%ин ээлейт. Бардык чуңкурдуктардын таманын кызыл чопо жаап жатат. Кен байлыктары: нефть, газ, темир-марганец конкрециясы ж. б.

Климаты

• Атлантика океаны бардык климаттык алкактарда - экватордук климаттан субарктикалык (түндүктө) ж-а антарктикалык климатка (түштүктө) чейинки алкактарда жайгашкан. Атлантика океанынын үстүндө атмосфералык басымдын төрт борбору жайгашкан: Исландия ж-а Антарктика минимумдары, Түндүк Атлантика ж-а Түштүк Атлантика максимумдары. Алар башка жактагы атмосфералык басым м-н өз ара аракетке келип, мелүүн алкакта батыштан соккон катуу шамалды, субтропик ж-а тропик алкактарында түндүк-чыгыш ж-а түштүк-чыгыштан соккон шамалдарды (пассатты) пайда кылат. Түштүк жарым шардын мелүүн алкагына өтө катуу шамал, түндүк тропиктик кеңдиктерге вест-индия ураганы деп аталган тропик шамалы мүнөздүү.

Өсүмдүктөрү жана жаныбарлары

• Атлантика океанында өсүмдүк жана жаныбарлардын 200 миң түрү бар. Планктондун кыйла массасын рак сымалдар - амфипод жана эуфаузинддер түзөт. Эуфаузинддердин ичинен криль - муруттуу киттин (Антарктиданын жээктеринде көп кездешет) негизги азыгы. Балыктын 15 миңден ашуун, кит менен калак буттуулардын 100дөй түрү бар. Атлантика океанынын тропиктик бөлүгүнүн өсүмдүк жана жаныбарлар дүйнөсү ар түрдүү, бирок сан жагынан (бир түрдөгү өсүмдүк жана жаныбарлардын саны) мелүүн жана суук зоналардагыдан аз. Тропик алкагында океан түбүндөгү өсүмдүктөр негизинен жашыл ж-а кызыл балырлардан турат. Тропиктен тышкаркы түндүк бөлүгүндө күрөң балырлар басымдуу, океан түбүнүн жумшак жерлеринде гүлдүү өсүмдүк - зостера өсөт. Тропиктен тышкары түштүк бөлүгүнүн литоралында кызыл, сублиторалында күрөң балырлар басымдуу. Атлантика океанына өтө мүнөздүү жаныбарлар: тропик алкагында - радиолярия, сифонофор, медуза, краб, учуучу балык, акула, деңиз ташбакасы, кашалот; мелүүн ж-а суук алкактарда - калак буттуу рак сымалдар ж-а канат буттуу моллюска, сельдь, треска ж-а камбала балыктары, кит, жаргак буттуулар ж. б. Деңиз канаттуулары сейрек кездешет. Антарктикада фрегат, альбатрос, пингвиндер ж. б.

• Муздары

Атлантика океанынын түндүк бөлүгүндө муз мелүүн алкактагы ички деңиздерде гана (Балтика, Түн. ж-а Азов, Ыйык Лаврентий булуңу) тоңот. Океандын кургактыктан алыс бөлүгүнө муз ж-а айсбергдер Түндүк Муз океанынан (Гренландия жана Баффин деңиздеринен) келет. Атлантика океанынын түштүк бөлүгүндө муз жана айсберг Антарктиданын жээгинде жана Уэдделл деңизинде пайда болгон.

Көңүл бурганыңыздарга чоң рахмат!